१२०

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

॥ श्रीगणेशाय नमः ॥

यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।।

निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥

अथ सप्तमो व्याख्यायते । दशममण्डलस्य दशमेऽनुवाके सूक्तसप्तकं व्याख्यातम् । ‘ तदित्’ इति नवर्चमष्टमं सूक्तमथर्वणः पुत्रस्य ब्रहद्दिवस्यार्षं त्रैष्टुभमैन्द्रम् । तथा चानुक्रान्तं – तदिन्नवाथर्वणो बृहद्दिवः’ इति । चातुर्विंशिकेऽहनि निष्केवल्य इदं सूक्तम् । सूत्रितं च – तदिदासेति च पुरस्तात्सूक्तस्य शंसेत्’ (आश्व, श्रौ. ७. ३) इति । व्योमविश्वदेवस्तुत्पञ्चशारदीयेष्वप्येकाहेष्विदमेव निष्केवल्यनिविद्धानम् । सूत्रितं च – एतेषां त्रयाणां कया शुभा तदिदासेति मध्यंदिनः ’ ( आश्व. श्रौ. ९. ८) इति । राशिमरायाख्ययोरेकाहयोरपीदं निष्केवल्यनिविद्धानम् । सूत्रितं च –राशिमराययोश्च कयाशुभीयतदिदासीये’ (आश्व. श्रौ. ९. ८) इति । महाव्रते निष्केवल्येऽप्येतत्सूक्तम् । तथैव पञ्चमारण्यके शौनकेन सूत्रितं - ‘ तदिदास भुवनेषु ज्येष्ठं तां सु ते कीर्तिं मघवन् महित्वा’ (ऐ. आ. ५. १. ६ ) इति ।।

Jamison Brereton

120 (946)
Indra
Brhaddiva ̥ Ātharvaṇa
9 verses: triṣṭubh
For most of its length this hymn is a fairly straightforward praise of Indra, his pow ers, and his victories. There is special emphasis also on the relation between Indra and his verbally active “helpers.” The relationship is hierarchal—Indra is supreme— but also reciprocal, in that the helpers cheer him on and fortify him for his exploits (esp. vss. 1–4). The helpers are not named; the two most prominent Indra myths, Vr̥tra and Vala, both feature a troop aiding or encouraging Indra: the Maruts and the Aṅgirases respectively. It is thus possible that either or both groups are meant here, and, further, that human poets are assimilated to these divine choruses (see vs. 4). The encouragement becomes more personal in verse 5, where a 1st-person speaker assumes the role of verbal inciter. This is surely the poet himself, but, we will claim, not a mere human poet. The last two verses of the hymn (8–9) summa rize the performance context of the hymn. Verse 8 begins “Br̥haddiva speaks these sacred formulations to Indra,” and Br̥haddiva is named again as the poet in verse 9 (as well as being so identified by the Anukramaṇī). But verse 9 introduces a puzzle or a surprise, for it begins, “In this way Br̥haddiva addressed his own self—that is, Indra.” It is difficult to read the sentence in any other way, though many have tried, but if Indra is the same as Br̥haddiva, who is Br̥haddiva?
A way to a solution to this conundrum has been presented by Hanns-Peter Schmidt, though he himself does not discuss this hymn. As Schmidt convincingly argues (1968), Br̥haspati was originally an epithet and aspect of Indra, especially in the Vala myth, in which Indra uses not brute strength but verbal skill to open the Vala cave and release the stolen cows. Br̥haspati becomes detached from Indra and treated as a separate god, but this process is a protracted one and can be observed happening in the R̥gveda. We suggest that this hymn reflects an awareness of their original identity and their growing separateness, with the verbally adroit Br̥haspati, master of sacred formulations (bráhman; see vss. 5d and 8a), praising his other self, the king and victorious warrior Indra. The name Br̥haddiva (lit., “possessing lofty heaven”) is reminiscent of Br̥haspati, and the sacred formula tions he addresses to Indra in verse 8 precisely concern the Vala myth, the locus of their identification.

01 तदिदास भुवनेषु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓द् इ᳓द् आस भु᳓वनेषु ज्य᳓यिष्ठं+
य᳓तो जज्ञ᳓ · उग्र᳓स् त्वेष᳓नृम्णः
सद्यो᳓ जज्ञानो᳓ नि᳓ रिणाति श᳓त्रून्
अ᳓नु यं᳓ वि᳓श्वे म᳓दन्ति ऊ᳓माः

02 वावृधानः शवसा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वावृधानः᳓ श᳓वसा भू᳓रिओजाः
श᳓त्रुर् दासा᳓य भिय᳓सं दधाति
अ᳓विअनच् च विअन᳓च् च स᳓स्नि
सं᳓ ते नवन्त प्र᳓भृता म᳓देषु

03 त्वे क्रतुमपि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवे᳓ क्र᳓तुम् अ᳓पि वृञ्जन्ति वि᳓श्वे
दुवि᳓र् य᳓द् एते᳓ त्रि᳓र् भ᳓वन्ति ऊ᳓माः
स्वादोः᳓ स्वा᳓दीयः स्वादु᳓ना सृजा स᳓म्
अदः᳓ सु᳓ म᳓धु म᳓धुनाभि᳓ योधीः

04 इति चिद्धि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓ति चिद् धि᳓ त्वा ध᳓ना ज᳓यन्तम्
म᳓दे-मदे अनुम᳓दन्ति वि᳓प्राः
ओ᳓जीयो धृष्णो स्थिर᳓म् आ᳓ तनुष्व
मा᳓ त्वा दभन् यातुधा᳓ना दुरे᳓वाः

05 त्वया वयम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्व᳓या वयं᳓ शाशद्महे र᳓णेषु
प्रप᳓श्यन्तो युधे᳓नियानि भू᳓रि
चोद᳓यामि त आ᳓युधा व᳓चोभिः
सं᳓ ते शिशामि ब्र᳓ह्मणा व᳓यांसि

06 स्तुषेय्यं पुरुवर्पसमृभ्वमिनतममाप्त्यमाप्त्यानाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स्तुषे᳓यियम् पुरुव᳓र्पसम् ऋ᳓भ्वम्
इन᳓तमम् आप्तिय᳓म् आप्तिया᳓नाम्
आ᳓ दर्षते श᳓वसा सप्त᳓ दा᳓नून्
प्र᳓ साक्षते प्रतिमा᳓नानि भू᳓रि

07 नि तद्दधिषेऽवरम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नि᳓ त᳓द् दधिषे अ᳓वरम् प᳓रं च
य᳓स्मिन्न् आ᳓विथ अ᳓वसा दुरोणे᳓
आ᳓ मात᳓रा स्थापयसे जिगत्नू᳓
अ᳓त इनोषि क᳓र्वरा पुरू᳓णि

08 इमा ब्रह्म - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इमा᳓ ब्र᳓ह्म बृह᳓द्दिवो विवक्ति
इ᳓न्द्राय शूष᳓म् अग्रियः᳓ सुअर्षाः᳓
महो᳓ गोत्र᳓स्य क्षयति स्वरा᳓जो
दु᳓रश् च वि᳓श्वा अवृणोद् अ᳓प स्वाः᳓

09 एवा महान्बृहद्दिवो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

एवा᳓ महा᳓न् बृह᳓द्दिवो अ᳓थर्वा
अ᳓वोचत् स्वां᳓ तनु᳓वम् इ᳓न्द्रम् एव᳓
स्व᳓सारो मातरि᳓भ्वरीर् अरिप्रा᳓
हिन्व᳓न्ति च श᳓वसा वर्ध᳓यन्ति च