११५

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - जगती

चित्र᳓ इ᳓च् छि᳓शोस् त᳓रुणस्य वक्ष᳓थो
न᳓ यो᳓ मात᳓राव् अपिए᳓ति धा᳓तवे
अनूधा᳓ य᳓दि जी᳓जनद् अ᳓धा च नु᳓
वव᳓क्ष सद्यो᳓ म᳓हि दूति᳓यं च᳓रन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
citráḥ ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śíśoḥ ← śíśu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

táruṇasya ← táruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vakṣáthaḥ ← vakṣátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apyéti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dhā́tave ← √dhā- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

mātárau ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádha ← ádha (invariable)

anūdhā́ḥ ← anūdhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

jī́janat ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)

yádi ← yádi (invariable)

cáran ← √carⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dūtyàm ← dūtyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sadyás ← sadyás (invariable)

vavákṣa ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

चि॒त्रः । इत् । शिशोः॑ । तरु॑णस्य । व॒क्षथः॑ । न । यः । मा॒तरौ॑ । अ॒पि॒ऽएति॑ । धात॑वे ।
अ॒नू॒धाः । यदि॑ । जीज॑नत् । अध॑ । च॒ । नु । व॒वक्ष॑ । स॒द्यः । महि॑ । दू॒त्य॑म् । चर॑न् ॥

• citra ← citraḥ ← citra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• icchiśos ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• icchiśos ← śiśoḥ ← śiśu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

• taruṇasya ← taruṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “matutinal; young; green; immature; tender; recent; fresh; tender.”

• vakṣatho ← vakṣathaḥ ← vakṣatha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increase; growth.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mātarāv ← mātarau ← mātṛ
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• apyeti ← apī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “repair to; approach.”

• dhātave ← dhā
• [verb noun]
• “breastfeed; suck.”

• anūdhā ← anūdhāḥ ← anūdhas
• [noun], nominative, singular, feminine

• yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• jījanad ← jījanat ← jan
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• vavakṣa ← vakṣ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “grow; grow.”

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• dūtyaṃ ← dūtyam ← dūtya
• [noun], accusative, singular, neuter

• caran ← car
• [verb noun], nominative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

शिशोः शिशुभूतस्य अत एव तरुणस्य नूतनस्याग्नेः वक्षथः । वक्षेरौणादिकोऽथप्रत्ययः ॥ हविर्वहनं चित्र इत् आश्चर्यभूतमेव यः जातोऽग्निः मातरौ सर्वस्य निर्मात्र्यौ मातृपितृभूते द्यावापृथिव्यावरण्यौ वा धातवे न अप्येति ॥ ‘ धेट् पाने’। तुमर्थे तवेन्प्रत्ययः ॥ स्तनपानायापि न गच्छति ॥ ‘ इण् गतौ’। लट्युपसर्गेण समासः । ‘तिङि चोदात्तवति ’ इति गतेर्निघातः ॥ अनूधाः ॥ नञ्बहुव्रीहिः । समासान्तस्यानङः स्त्रियामिष्टत्वादत्रानभावः ( पा. सू. ५.४.१३१) । प्रत्येकविवक्षयैकवचनम् ॥ ऊधोहितोऽयं लोकोऽसौ लोकश्चैनमग्निं यदि जीजनत् अजीजनत अजनयत् । तर्हि स्तनपानाय न गच्छतीति युक्तम् । तथा न भवति । किंतु द्यावापृथिव्यौ सर्वेषां कामदुघे खलु । तथापि न याति । तस्मादस्य हविर्वहनं चित्रम्। अध च उत्पत्त्यनन्तरमेव नु अद्य अस्मिन् दिने सद्यः तदानीमेव शीघ्रं महि महत् दूत्यम् ॥ ‘ दूतस्य भागकर्मणी ’ ( पा. सू. ४. ४. १२०) इति कर्मणि यत्प्रत्ययः ॥ दूतकर्म चरन् ववक्ष । देवान् प्रति हवींषि वहति ॥

English translation:

“Wonderful is the conveyance of (the oblation by) the tender infant, who does not come to his parentsto drink, although the udderless (world) gave him birth; he immediately bears (the oblation to the gods) fulfillingthe important office of their messenger.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His parents: heaven and earth, or the two sticks for kindling fire

Brilliant is the waxing of the tender babe, though he does not approach his two mothers to suck.
When the udderless one has begotten him, even then has he waxed strong in an instant, undertaking a great mission.

VERILY wondrous is the tender Youngling’s growth who never draweth nigh to drink his Mothers’ milk.
As soon as she who hath no udder bore him, he, faring on his great errand, suddenly grew strong.

Gar wunderbar ist des zarten Kindes Wachstum, das nicht zu seinen beiden Müttern kommt, um zu saugen. Wenn die Euterlose geboren hat, dann ist er auch alsbald erwachsen, um sofort den großen Botengang zu gehen.

Erstaunlich ist des zarten Kalbes Wachsthum doch, das nicht zum Saugen zu den Mutterkühen eilt; Wenn ihn die euterlose nun geboren hat, erwächst er schnell und geht auf grosse Botschaft aus.

Как ярок рост нежного дитяти,
Который не подходит к двум (своим) матерям, чтобы пососать!
Стоило только лишенной вымени породить (его),
Как он сразу же вырос, отправляясь с великой службой вестника.

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• विराड्जगती
• निषादः

इस सूक्त में परमात्मा अपने उपासकों के दुःख दोषों को दूर करता है तथा इष्टसिद्धि देता है, उनका मित्र है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (शिशोः)प्रशंसनीय (तरुणस्य) नित्य युवा ज्ञानप्रकाशक-अग्रणेता परमात्मा का (चित्रः-इत्) अद्भुत ही (वक्षथः) जगत् को वहन करनेवाला प्रताप है, (यः) जो (मातरौ) विश्व की मातारूप द्युलोक पृथिवीलोक के प्रति (धातवे) स्तन्य पीने को (न-अप्येति) नहीं जाता है, भले ही वे द्युलोक, पृथिवीलोक और विश्व की माताएँ हों, किन्तु वही उन दोनों का मातृभूत निर्माता है, अपि तु इसके लिये (अनूधाः) वह दोनों ऊधस अर्थात् स्तनरहित हैं, (यदि जीजनत्) क्योंकि वह परमात्मा उन विश्व के मातृभूत द्युलोक और पृथिवीलोक को उत्पन्न करता है, तो कैसे उसके लिये स्तन होवे और कैसे स्तन पीने जावे (अध च नु ववक्ष) कैसे उन दोनों द्युलोक पृथिवीलोक का वहन करे (सद्यः) तत्काल (महि-दूत्यम्) महान् उन दोनों का प्रेरयिता कर्म कैसे (चरन्) कर सके ॥१॥

भावार्थभाषाः - प्रशंसनीय नित्य युवा अग्रणेतापरमात्मा का महान् प्रताप है, संसार को जो वहन करता है, यद्यपि द्यावापृथिवी द्युलोक और पृथिवीलोक इतर संसार की माताएँ हैं, परन्तु परमात्मा की माताएँ नहीं हैं, स्वयं ही परमात्मा उनका मातृभूत उत्पन्न करनेवाला है, इसलिये विश्वविज्ञान में परमात्मा को प्रमुखता देनी चाहिये ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते परमात्मा स्वोपासकानां दुःखदोषान् दूरीकरोति तथेष्टसिद्धिं च प्रयच्छति तेषां मित्रं चेत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (शिशोः-तरुणस्य) शंसनीयस्य प्रशंसनीयस्य “शिशुः शंसनीयो भवति” [निरु० १०।३९] नित्ययूनः-अग्नेर्ज्ञानप्रकाशस्याग्रणेतुः (चित्रः-इत्-वक्षथः) अद्भुतो हि जगद्वहनप्रतापः (यः-मातरौ धातवे) विश्वस्य मातृभूते द्यावापृथिव्यौ प्रति स्तन्यं पातुम् “धेट् पाने” ततस्तुमर्थे-“तुमर्थे से…तवेन” [अष्टा० ३।४।९] इति तवेन् प्रत्ययः (न-अप्येति) नापि गच्छति, भवेतां विश्वस्य मातरौ स एव तयोर्मातृभूतो निर्माता, अपि तु तदर्थं तु (अनूधाः) अनूधसौ व्यत्ययेनैकवचनं (यदि जीजनत्) यत्-इ-यतो हि स परमात्मा तौ विश्वस्य मातृभूते द्यावापृथिव्यौ जनयति “जनी-प्रादुर्भावे” णिजन्तात्-चङि रूपमडभावश्छान्दसः, लुङि सामान्ये काले कथं तदर्थं तयोरूधः स्यात् कथं हि स्तन्यपातुं ते प्रति गच्छेत् (अध च नु ववक्ष) अथ च कथं नु तौ द्यावापृथिव्यौ वहेत् (सद्यः-महि दूत्यं चरन्) तत्कालं महत् खलु तयोः प्रेरयितृत्वं चरन् वर्तते ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - जगती

अग्नि᳓र् ह ना᳓म धायि द᳓न्न् अप᳓स्तमः
सं᳓ यो᳓ व᳓ना युव᳓ते भ᳓स्मना दता᳓
अभिप्रमु᳓रा जुहु᳓वा सुअध्वर᳓
इनो᳓ न᳓ प्रो᳓थमानो य᳓वसे वृ᳓षा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apástamaḥ ← apástama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dán ← dám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

ha ← ha (invariable)

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bhásmanā ← bhásman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

datā́ ← dánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)

vánā ← vána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yuváte ← √yu- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

abhipramúrā ← abhipramúr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

juhvā̀ ← juhū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

svadhvaráḥ ← svadhvará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ináḥ ← iná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

próthamānaḥ ← √pruthⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yávase ← yávasa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

अ॒ग्निः । ह॒ । नाम॑ । धा॒यि॒ । दन् । अ॒पःऽत॑मः । सम् । यः । वना॑ । यु॒वते॑ । भस्म॑ना । द॒ता ।
अ॒भि॒ऽप्र॒मुरा॑ । जु॒ह्वा॑ । सु॒ऽअ॒ध्व॒रः । इ॒नः । न । प्रोथ॑मानः । यव॑से । वृषा॑ ॥

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• nāma
• [adverb]
• “by name; indeed; however; indeed.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dann ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• apastamaḥ ← apastama
• [noun], nominative, singular, masculine

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vanā ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• yuvate ← yu
• [verb], singular, Present indikative
• “unite.”

• bhasmanā ← bhasman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “blowy.”

• datā ← dat
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “tooth; dat [word].”

• abhipramurā ← abhipramur
• [noun], instrumental, singular, feminine

• juhvā ← juhū
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• svadhvara ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svadhvara ← adhvaraḥ ← adhvara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• ino ← inaḥ ← ina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prothamāno ← prothamānaḥ ← pruth
• [verb noun], nominative, singular

• yavase ← yavasa
• [noun], locative, singular, masculine
• “eatage; pasture; fodder.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

अपस्तमः ॥ अपशब्दस्यान्तोदात्तत्वेन मत्वर्थो लुप्त इति ज्ञायते । अन्यथा आपः कर्माख्यायाम्’ इत्यसुनि कृत आद्युदात्तत्वमेव स्यात् ॥ अपस्वितमः कर्मवत्तमः अग्निः नाम ॥ तृतीयाया लुक् ॥ नाम्ना नमयितृणा हविषा स्तोत्रेण वा धायि यजमानैर्धार्यते खलु । यतः दन् यष्टॄणां धनदाता ॥ ‘ डुदाञ् दाने ’ । हेतौ छन्दस्युभयथा’ इति शतुरार्धधातुकत्वेन आकारलोपः । अत एव शपोऽसंभवः ॥ यः अग्निः भस्मना भासकेन प्रकाशकेन तेजसा दता दन्तेन च वना वनान्यरण्यानि सं युवते संयुनक्ति । संदहतीति यावत् । ‘यु मिश्रणामिश्रणयोः’। व्यत्ययेन शः । आत्मनेपदं च । दता । दन्तशब्दस्य ‘पद्दन्’ इत्यादिना दद्भावः । ‘ ऊडिदम्’ इति विभक्तेराद्युदात्तत्वम् ॥ किंच अभिप्रमुरा ॥ ‘मूर्च्छा मोहसमुच्छ्राययोः । अस्मात् क्विपि ‘राल्लोपः’ इति छकारलोपः। मुर संवेष्टने ’ इत्यस्माद्वा क्विप् । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ अभितः समुच्छ्रितेनोद्यतेन यद्वा सर्वतो हविर्भिः संवेष्टितेन जुह्वा एतन्नामकेन पात्रविशेषेण स्वध्वरः शोभनयज्ञोऽग्निः अदनीये हविषि चरतीति शेषः । तत्र दृष्टान्तः । इनः समर्थः प्रोथमानः पर्याप्तः पुष्टाङ्गः वृषा यवसे न यथा वृषभो घासादिषु चरति ॥

English translation:

“The most active Agni, the giver of wealth, is nourished with ghī (by the worshippers), he who withflaming tooth devours the forests; devoutly worshipped with the uplifted goblet (he is, nourished) like a lordlywell-fed bull amidst (fresh) pasture.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nourished with ghī: nāma dhāyi = is applied to him as name

He has been established in the house, as “Agni” by name, as the best workman, who wrests together the (pieces of) wood with his gnawing tooth,
with his grinding tongue—he of good ceremony, snorting like a powerful bull in a pasture.

Then Agni was his name, most active to bestow, gathering up the trees with his consuming tooth;
Skilled in fair sacrifice, armed with destroying tongue, impetuous as a bull that snorteth in the mead.

Unter dem Namen Agni ward er ins Haus gesetzt, der Tätigste, der die Hölzer mit schlampfendem Zahne zusammenrafft, mit zermahlender Zunge, den Gottesdienst gut versehend, wie ein starker Bulle auf der Weide schnaubend.

Denn Agni ist als thätigster ins Haus gesetzt, wenn mit dem Zahne kauend er das Holz, verzehrt, Schönopfernd es mit seiner Zunge ganz vertilgt, gleich starkem Stier, der auf der Weide schnaubend geht.

Под именем Агни он был устроен в доме как самый деятельный,
(Тот,) кто пожирает деревья перемалывающим клыком,
(Все)уничтожающим языком, (этот) исполняющий прекрасный обряд,
Пыхтящий, как мощный бык на пастбище.

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• विराड्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (दन्) उपासकों के लिये सुख देता हुआ (अपस्तमः) अत्यन्त प्रशस्त कर्मवाला (अग्निः) ज्ञानप्रकाशक अग्रणेतापरमात्मा (नाम ह) हाँ अवश्य (धायि) उपासकों द्वारा धारण किया जाता है (यः) जो (दता) दाँत दिखाते हुए हँसने जैसे (भस्मना) स्निग्ध तेज से (वना) सम्भजनीय सुखों का (सं युवते) सम्यक् जोड़ता है (स्वध्वरे) शोभन अध्यात्मयज्ञ में (अभि प्रमुरा) सामनेवाली लपेटने की (जुह्वा) वाणी से (न-इनः) सम्प्रति ईश्वर (प्रोथमानः) व्यापक होता हुआ (यवसे वृषा) अन्न उत्पत्ति के लिये मेघ के समान सुख वृष्टिकारक होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - अग्रणायक प्रशस्त कर्मवाला परमात्मा उपासकों को सुख देता है, वह अपनी तेजस्विता से शोभन अध्यात्मयज्ञ में स्तुतिवाणी को लक्ष्य कर वह व्यापक स्वामी अन्नोत्पत्ति के लिये जैसे मेघवर्षा करता है, ऐसे आध्यात्मिक अन्न की वृष्टि करता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दन्-अपस्तमः-अग्निः-धायि) उपासकेभ्यः सुखं प्रयच्छन् ‘ददातीति दन्’ दा धातोः शतरि छन्दस्युभयार्थेत्यार्धधातुकत्वादाकारलोपः प्रशस्तकर्मवत्तमः “अपस् कर्मनाम” [निघ० २।१] अपसः शब्दाच्छान्दसो मतुब्लोपः, ततस्तमप् प्रत्ययोऽतिशयार्थे, अग्निर्ज्ञानप्रकाशकोऽग्रणेता परमात्मा (ह) पदपूरणः (नाम) वाक्यालङ्कारे-उपासकैर्धीयते धार्यते (यः-दता भस्मना वना सं युवते) दन्तेनेव दन्तप्रदर्शनवता हसननेव भाससा स्निग्धतेजसा सम्मजनीयानि “वन वनन्ति सम्भजन्ति सुखानि यैस्तानि [ऋ० ३।५।१।५ दयानन्दः] सम्मिश्रयति संयोजयति “अन्तर्गतो णिजर्थः” (स्वध्वरे) शोभनाध्यात्मयज्ञे (अभिप्रमुरा जुह्वा) अभि-संवेष्टिकया वाचा “मुर संवेष्टनेन वाचा “वागजुहुः” [तै० आ० २।१७।२] (इनः-न प्रोथमानः) सम्प्रति-ईश्वरो-व्यापकः सन् व्याप्नुवन् (यवसे वृषा) अन्नोत्पत्तये मेघ इव सुखवृष्टिकारकं भवति ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - जगती

तं᳓ वो विं᳓ न᳓ द्रुष᳓दं देव᳓म् अ᳓न्धस
इ᳓न्दुम् प्रो᳓थन्तम् प्रव᳓पन्तम् अर्णव᳓म्
आसा᳓ व᳓ह्निं न᳓ शोचि᳓षा विरप्शि᳓नम्
म᳓हिव्रतं न᳓ सर᳓जन्तम् अ᳓ध्वनः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

druṣádam ← druṣád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vím ← ví- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

arṇavám ← arṇavá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pravápantam ← √vap- 2 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

próthantam ← √pruthⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śocíṣā ← śocís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

váhnim ← váhni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

virapśínam ← virapśín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádhvanaḥ ← ádhvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

máhivratam ← máhivrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sarájantam ← sarájanta- (?) (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । वः॒ । विम् । न । द्रु॒ऽसद॑म् । दे॒वम् । अन्ध॑सः । इन्दु॑म् । प्रोथ॑न्तम् । प्र॒ऽवप॑न्तम् । अ॒र्ण॒वम् ।
आ॒सा । वह्नि॑म् । न । शो॒चिषा॑ । वि॒ऽर॒प्शिन॑म् । महि॑ऽव्रतम् । न । स॒रज॑न्तम् । अध्व॑नः ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• viṃ ← vim ← vi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vi; bird; vi.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• druṣadaṃ ← druṣadam ← druṣad
• [noun], accusative, singular, masculine

• devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• andhasa ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• prothantam ← pruth
• [verb noun], accusative, singular

• pravapantam ← pravap ← √vap
• [verb noun], accusative, singular

• arṇavam ← arṇava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wavy; flowing.”

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• vahniṃ ← vahnim ← vahni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śociṣā ← śocis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fire; flare; burn; radiance.”

• virapśinam ← virapśin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “exuberant; copious; ample.”

• mahivrataṃ ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahivrataṃ ← vratam ← vrata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sarajantam ← sarajat
• [noun], accusative, singular, masculine

• adhvanaḥ ← adhvan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

हे स्तोतारः वः यूयं तम् अप्तिमभिष्टुत । कीदृशम् । विं न पक्षिणमिव द्रुषदम् । दुर्वृक्षः । अरणिलक्षणे वृक्षे सीदन्तं देवं द्योतमानम् अन्धसः इन्दुं स्तोतॄणामन्नस्य क्लेदयितारं प्रापयितारम् ॥ ‘ उन्देरिच्चादिः’ ( उ. सू. १. १३ ) इत्युप्रत्ययः । ‘ नित्’ इत्यनुवृत्तेराद्युदात्तत्वम् ॥ प्रोथन्तं शब्दायमानं प्रवपन्तम् अत्यर्थं वनानां दाहकम् अर्णवम् ॥ अर्णसः सलोपश्च’ इति मत्वर्थीयो वः ॥ ‘ अग्नौ प्रास्ताहुतिः’ इत्यादिक्रमेण उदकवन्तम् आसा ॥ आस्यशब्दस्य ‘पद्दन् इत्यादिनासन्नादेशः । वर्णलोपश्छान्दसः ॥ आस्येन वह्निं हविषां वोढारम् । यद्वा । आसा । अन्तिकनामैतत् । देवानां समीपे हविषां प्रापकम् । वहने दृष्टान्तः । वह्निं न । ’ वह्निर्वा अनड्वान् ’ ( तै, ब्रा. १. ८. २. ५ ) इति श्रवणादनड्वाहमिव वहने समर्थं शोचिषा स्वदीप्त्या विरप्शिनम् । महन्नामैतत् । महान्तं महिव्रतं न महाकर्माणमादित्यमिव अध्वनः सरजन्तम् । मार्गान् सह युगपदेव’ रञ्जयन्तम् । एवं गुणमग्निमभिष्टुत ॥ सरजन्तम् । ‘ रञ्ज रागे’। रञ्जेः शतरि ‘ रञ्जेश्च’ ( पा. सू. ६. ४. २६ ) इति नलोपे सहस्य सभावे व कृते रूपम् । यद्वा । सरतीति सरः । सरस्योदकस्य जनयितारम् । जनेः तप्रत्यये कृते रूपमिति वा । व्युत्पत्त्यनवधारणादनवग्रहः ॥

English translation:

“(Glorify) him, (worshippers), the divine, like a bird seated upon a tree, demanding sacrificial food,clamorous, wood-consuming, water-shedding, like one bearing (the oblation) in his mouth, mighty with radiance,simultaneously illuminating the paths, like the great functionary (the sun).”

Him (I invoke) for you—the god sitting on the wood like a bird in a tree, (like) the drop from the stalk in the wooden cup, snorting, shaving (the ground), undulating,
the conveyor (of the oblations) with his mouth like a draft-horse, abundant with flame, like someone with a great commandment racing along the ways.

Praise him, yourGod who, bird-like, rests upon a tree, scattering drops of juice and pouring forth his flood,
Speaking aloud with flame as with his lips a priest, and broadening his paths like one of high command.

Diesen euren Gott preise ich, der wie ein Vogel im Holze auf dem Baum sitzt, wie der Trank der Somapflanze, schnaubend, abscheerend, flutend, der wie ein Wortführer mit dem Munde das Opfer führt, überquellend von Glut, der seine Wege zurücklegt wie einer, der einen hohen Auftrag hat.

Preist euren Gott, der auf dem Holz als Vogel sitzt, des Krautes Tropfen sprüht und Feuerwogen streut, Gleich dem, der darbringt, schwellend mit der Flamme Glut, gleich mächt’gem Herrscher seine Wege weit verzweigt,

(Я восхваляю) этого вашего бога, сидящего в древесине, как птица (на дереве),
(Как) сок растения сомы (в деревянном сосуде), пыхтящего, бреющего, бурного,
Кто, словно жрец, (приносит жертвы) ртом, переполненного пламенем,
Подобного могучему повелителю, пролагающему дороги.

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे मनुष्यों ! तुम (तं देवम्) उस परमात्मदेव (अन्धसः-इन्दुम्) आध्यानीय स्नेहकर्त्ता (प्रोथन्तम्) प्राप्त होते हुए (प्रवपन्तम्) ज्ञानबीज बोते हुए (अर्णवम्) समुद्र के समान महान् (विंन द्रुषदम्) वृक्ष पर बैठनेवाले पक्षी के समान, संसारवृक्ष पर विराजमान परमात्मा को स्तुति में लाओ (आसा) भलीभाँति फेंकने के साधन (शोचिषा) तेज से (विरप्शिनम्)महान् (महिव्रतम्) महाकर्मवाले (अध्वनः-सरजन्तम्) मोक्षमार्ग के स्रष्टा (वह्निम्) संसार के वहन करनेवाले परमात्मा की स्तुति करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि स्नेहकर्त्ता व्यापक ज्ञान के बीज को देनेवाले संसार के अधिष्ठाता मोक्षमार्ग के सृजन करनेवाले परमात्मा की स्तुति करें ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे मनुष्याः ! यूयम्, व्यत्ययेन द्वितीया (तं देवम्-अन्धसः-इन्दुम्) तं परमात्मदेवम् आध्यानीयं स्नेहसेक्तारं “इन्दुरिन्धतेः” (प्रोथन्तम्) पर्याप्नुवन्तं (प्रवपन्तम्) ज्ञानबीजं वपन्तं (अर्णवम्) समुद्रमिव महान्तं (विं न द्रुषदम्) वृक्षसदं पक्षीव संसारवृक्षसदं तं परमात्मानं स्तुवीध्वमिति शेषः (आसा) समन्तक्षेपणेन “आङ्पूर्वात् असु क्षेपणे” ततः क्विप् (शोचिषा) तेजसा (विरप्शिनम्) महान्तं (महिव्रतम्) महाकर्माणं (अध्वनः सरजन्तम्) मोक्षमार्गस्य स्रष्ट्रारं (वह्निम्) संसारस्य वोढारं परमात्मानं स्तुवीध्वम्, उभयत्र नकारौ पदपूरणौ ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - जगती

वि᳓ य᳓स्य ते ज्रयसान᳓स्य अजर
ध᳓क्षोर् न᳓ वा᳓ताः प᳓रि स᳓न्ति अ᳓च्युताः
आ᳓ रण्वा᳓सो यु᳓युधयो न᳓ सत्वनं᳓
त्रितं᳓ नशन्त प्र᳓ शिष᳓न्त इष्ट᳓ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ajara ← ajára- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jrayasānásya ← jrayasāná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ácyutāḥ ← ácyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhákṣoḥ ← dhákṣu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pári ← pári (invariable)

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vā́tāḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ná ← ná (invariable)

raṇvā́saḥ ← raṇvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

satvanám ← satvaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yúyudhayaḥ ← yúyudhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

naśanta ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

śiṣántaḥ ← √śās- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

tritám ← tritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वि । यस्य॑ । ते॒ । ज्र॒य॒सा॒नस्य॑ । अ॒ज॒र॒ । धक्षोः॑ । न । वाताः॑ । परि॑ । सन्ति॑ । अच्यु॑ताः ।
आ । र॒ण्वासः॑ । युयु॑धयः । न । स॒त्व॒नम् । त्रि॒तम् । न॒श॒न्त॒ । प्र । शि॒षन्तः॑ । इ॒ष्टये॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• jrayasānasyājara ← jrayasānasya ← jrayasāna
• [noun], genitive, singular, masculine

• jrayasānasyājara ← ajara
• [noun], vocative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• dhakṣor ← dhakṣoḥ ← dhakṣu
• [noun], genitive, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vātāḥ ← vāta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• santy ← santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• acyutāḥ ← acyuta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• raṇvāso ← raṇvāsaḥ ← raṇva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “agreeable; happy; delightful; gay.”

• yuyudhayo ← yuyudhayaḥ ← yuyudhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unpacific.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• satvanaṃ ← satvanam ← satvana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “warrior.”

• tritaṃ ← tritam ← trita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Trita.”

• naśanta ← naś
• [verb], plural, Present injunctive
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śiṣanta ← śiṣantaḥ ← śās
• [verb noun], nominative, plural
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

हे अजर जरारहित अग्ने ज्रयसानस्य ॥ ज्रयतिर्गत्यर्थः ॥ बाहुलकादस्मादप्यसानच्प्रत्ययः ॥ गमनशीलस्य धक्षोः ॥ दहेः सन् । ‘ द्विर्वचनप्रकरणे छन्दसि वेति वक्तव्यम्’ ( का. ६.१.८.१ ) इति द्विर्वचनाभावः । तदन्तादुप्रत्ययः । अरण्यदहनेच्छोः यस्य ते तव स्वभूताः अच्युताः शत्रुभिः अच्यवनीयाः प्रभावाः वाता न वायव इव वि परि सन्ति सर्वतो विशेषेण वर्तन्ते ॥ सन्ति । अस्तेर्लट् । यद्योगादनिघातः ॥ युयुधयो न । युधेः किन्प्रत्ययः ॥ योद्धार इव रण्वासः शीघ्रं गन्तारः शब्दायमाना वा ऋत्विजः इष्टये यागाय प्र शिषन्तः प्रकर्षेण सिषन्तः सिषासन्तः संभक्तुमिच्छन्तः सत्वनं बलवन्तं त्रितं त्रिष्वाहवनीयादिषु स्थानेषु ततं विस्तृतं त्वाम् आ नशन्त । स्तुतिभिर्हविर्भिश्च व्याप्नुवन्ति । आङ्पूर्वो नशिर्व्याप्तिकर्मा । ‘आक्षाण आनट्’ इति व्याप्तिकर्मसु पाठात् ॥

English translation:

“O imperishable Agni, the invincible winds spread around you (who are) rapid in movement, anddesirous of consuming (the forest), like combatants( the priests) calling aloud, anxious to bestow (the oblation),glorify you, the mighty, stationed in the three (altars).”

O unaging one, you whose (flames), as you spread out eager to burn, like winds, (like) immovable (mountains), encircle (you)—
battle-lusty they reach Trita [=Agni] like combatants a consummate warrior, commanding him to seek.

Thou Everlasting, whom, far-striding fain to burn, the winds, uninterrupted, never overcome,
They have approached, as warriors eager for the fight, heroic Trita, guiding him to gain his wish.

Du Alterloser, dessen Lauf, wenn du brennlustig nach allen Seiten läufst, die unentwegten Winde nicht aufhalten. Wie kampffrohe Soldaten zu einem Kriegsmann, so kamen sie zu Trita, ihn auffordernd, sich auf die Suche zu machen.

Dich, ewig junger, den, wenn du dich weit erstreckst, die mächt’gen Winde nimmer hemmen, wenn du flammst; Wie muntre Kämpfer zu dem Tapfern, dringen sie zu Trita hin, ihn unterweisend zu der Fahrt.

О ты нестареющий, чей (порыв), когда ты распространяешься в разные стороны,
Разгораясь, не удерживают постоянные ветры!
Словно радующиеся битве солдаты (приходят) к воину (-предводителю),
Они пришли к Трите, призывая (его) к поискам.

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• विराड्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अजर) हे जरारहित अग्रणेता परमात्मन् ! (यस्य ते) जिस तुझ (ज्रयसानस्य) विभु गतिवाले (धक्षोः)पापदाहक के (वाताः-न) वायुवों के समान व्याप्तिरूप वेग (अच्युताः) अनश्वर (वि परि सन्ति) विशेषरूप से सर्वत्र परिप्राप्त होते हैं (रण्वासः) स्तुति शब्द करनेवाले (युयुधयः-न) पापों से युद्ध करनेवाले जैसे (सत्वनम्) तुझ बलवान् (त्रितम्) तीन लोकों में व्याप्त अथवा तीन स्तुति प्रार्थना उपासनाओं से प्राप्त किया जाता है, वैसे तुझ परमात्मा को (आ नशन्त) भलीभाँति प्राप्त करते हैं (इष्टये) अभीष्टसिद्धि के लिये (प्र शिषन्तः) प्रकृष्टरूप से विशेषित करते हैं, प्रशंसित करते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - उपासक जन अजर विभूतिवाले तीनों लोकों में वर्त्तमान तथा जिसकी व्याप्तियाँ सारे संसार में फैली हुईं हैं, उस परमात्मा की अपनी अभीष्टसिद्धि के लिये अनेक प्रकार से स्तुति प्रार्थना उपासना करते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अजर) हे जरारहित-अग्रणेतः ! परमात्मन् ! (यस्य ते ज्रयसानस्य धक्षोः) यस्य तव विभुगतिशीलस्य “ज्रयसानौ गच्छन्तौ” [ऋ० ५।६६।५ दयानन्दः] “ज्रयति-गतिकर्मा” [निघ० २।१४] ‘ज्रि धातोः-असानच् प्रत्ययो बाहुलकात्’ पापदाहकस्य (वाताः-न-अच्युताः-वि परि सन्ति) वायव इव व्याप्तिवेगाः-अविनश्वराः विशेषेण सर्वत्र परि प्राप्नुवन्ति (रण्वासः युयुधयः-न) स्तुतिशब्दकर्त्तारः पापैः सह युध्यन्त इव “युध धातोः किन् प्रत्ययो लिट्वच्च छान्दसः’ (सत्वनं त्रितम्-आ नशन्त) त्वां सत्वानं बलवन्तम् ‘सत्वनमिति ह्रस्वत्वं छान्दसम्’ ‘सत्वा बलिष्ठः’ [ऋ० १।१७३।५ दयानन्दः] त्रिषु स्थाने लोकेषु ततं व्याप्तं यद्वा त्रिभिः-स्तुतिप्रार्थनोपासनैस्तन्यते साक्षात् क्रियते तथाभूतं त्वां समन्तात् प्राप्नुवन्ति “आनट्नशत् व्याप्तिकर्मा” [निघ० २।१८] (इष्टये प्र शिषन्तः) अभीष्टसिद्धये प्रकृष्टं विशेषयन्ति प्रशंसन्ति ॥४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - जगती

स᳓ इ᳓द् अग्निः᳓ क᳓ण्वतमः क᳓ण्वसखा
अर्यः᳓ प᳓रस्य अ᳓न्तरस्य त᳓रुषः
अग्निः᳓ पातु गृणतो᳓ अग्निः᳓ सूरी᳓न्
अग्नि᳓र् ददातु ते᳓षा᳐म् अ᳓वो नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

káṇvasakhā ← káṇvasakhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káṇvatamaḥ ← káṇvatama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ántarasya ← ántara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

párasya ← pára- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

táruṣaḥ ← táruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥ṇatáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pātu ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sūrī́n ← sūrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadātu ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

सः । इत् । अ॒ग्निः । कण्व॑ऽतमः । कण्व॑ऽसखा । अ॒र्यः । पर॑स्य । अन्त॑रस्य । तरु॑षः ।
अ॒ग्निः । पा॒तु॒ । गृ॒ण॒तः । अ॒ग्निः । सू॒रीन् । अ॒ग्निः । द॒दा॒तु॒ । तेषा॑म् । अवः॑ । नः॒ ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• kaṇvatamaḥ ← kaṇvatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• kaṇvasakhāryaḥ ← kaṇva
• [noun], masculine
• “Kaṇva; Kaṇva; kaṇva [word].”

• kaṇvasakhāryaḥ ← sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• kaṇvasakhāryaḥ ← āryaḥ ← ārya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

• parasyāntarasya ← parasya ← para
• [noun], genitive, singular, masculine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• parasyāntarasya ← antarasya ← antara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “another(a); other; interior; different; near; intermediate; following.”

• taruṣaḥ ← taruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pātu ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• gṛṇato ← gṛṇataḥ ← gṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “praise.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sūrīn ← sūri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “priest.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• dadātu ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• avo ← avaḥ ← avas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

कण्वतमः ॥ कणतेः शब्दार्थात् अशिप्रुषि°’ इत्यादिना क्वन्प्रत्ययः ॥ अतिशयेन स्तोता अत एव कण्वसखा ॥ बहुव्रीहित्वात् समासान्तोदात्ताभावः ॥ कण्वाः स्तोतारः सखायो यस्य स तादृशः अर्यः ॥ ’ स्वामिन्यन्तोदात्तत्वं वक्तव्यम् ’ ( पा. सू. ३.१.१०३. १ ) इत्यन्तोदात्तत्वम् । स्वामी सर्वस्येश्वरः स इत् स एव अग्निः परस्य विप्रकृष्टस्य बाह्यस्य अन्तरस्य अव्यवहितस्य समीपे वर्तमानस्य च शत्रोः तरुषः तारयिता विनाशयिता भवति । सः अग्निः गृणतः स्तोतॄन् अस्मान् पातु रक्षतु ॥ ‘ गॄ शब्दे ’ । क्र्यादिकः । ‘ शतुरनुमो नद्यजादी’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ तथा सूरीन् । ‘षू प्रेरणे’। हविषां प्रेरयितॄनस्मान् रक्षतु । किंच तेषाम् एषां नः अस्माकम् अवः रक्षणमन्नं वा अग्निर्ददातु प्रयच्छतु ॥ ॥ १८ ॥।

English translation:

“Agni, the most earnest of eulogists, the friend of those who praise the lord, the destroyer of enemies,whether far off or near, may Agni protect those who adore him, may Agni (protect) those who offer oblation, mayAgni give to us who are both these protection.”

Just this Agni, best of the Kaṇvas, comrade of the Kaṇvas, overcomer of the distant stranger and the one close by—
let Agni protect the singers, Agni the patrons; let Agni give us their help.

This Agni is the best of Kanvas, Kanvas’ Friend, Conqueror of the foe whether afar or near.
May Agni guard the singers, guard the princes well: may Agni grant to us our princes’ gracious help.

Dieser Agni ist der beste Kanva und hat die Kanva´s zu Freunden, der Überwinder des fremden und des heimischen Nebenbuhlers. Agni soll die Sänger schützen, Agni die Opferherren, Agni soll uns deren Gunst schenken.

Der Kanva’s bester und der Kanva’s Freund ist er, der Sieger über nahen und entfernten Feind; Die Sänger schütze Agni, und die Fürsten auch; es schenke Agni deren Huld und Hülfe uns.

Вот этот Агни – лучший из Канвов, (и) Канвы ему друзья,
(Он) покоритель далекого (и) близкого врага.
Пусть Агни охраняет воспевающих (его), Агни – богатых покровителей.
Пусть Агни дарует нам их поддержку!

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• भुरिगार्चीजगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-इत्) वह ही (अग्निः)अग्रणेता परमात्मा (कण्वतमः)अत्यन्त मेधावी (कण्वसखा)तथा मेधाविजनों का मित्र (अर्यः) स्वामी है (अग्निः परस्य) परमात्मा दूसरे के निमित्त किये पाप का (अन्तरस्य) अपने अन्दर के स्वविषयक पाप का (तरुषः)हिंसक नाशक है (अग्निः) परमात्मा (गृणतःपातु) स्तुति करनेवाले जनों की रक्षा करता है (अग्निः) परमात्मा (तेषाम्) उन (नः) हम (सूरीन्) स्तुति करनेवालों को (अवः) रक्षण (ददातु) देता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा अत्यन्त मेधावी स्तुति करनेवालों का मित्र और स्वामी है। वह दूसरे के प्रति किये हुए अपने अन्दर के पाप को नष्ट करता है और स्तुति करनेवाले की रक्षा करता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-इत्-अग्निः कण्वतमः-कण्वसखा-अर्यः) सोऽग्निरग्रणेता परमात्माऽतिशयेन-मेधावी “कण्वो मेधाविनाम” [निघ० ३।१५] तथा मेधाविनः-सखायो यस्य तथाभूतः सोऽर्यः स्वामी च सर्वेषां (अग्निः परस्य-अन्तरस्य तरुषः) परमात्मा परस्मिन् कृतस्य पापस्य स्वान्तरे कृते स्वविषयकपापस्य हिंसको नाशकोऽस्ति “तरुष्यति हिंसाकर्मा” [निरु० ५।२१] (अग्निः) परमात्मा (गृणतः पातु) स्तुतिं कुर्वतो जनान् रक्षति, लुडर्थे लोट् (अग्निः) परमात्मा (तेषां नः सूरीन्-अवः-ददातु) तेषां तान्-अस्मान् स्तुतिकर्तॄन् रक्षणं ददाति “सूरिः स्तोतृनाम” [निघ० ३।१६] ॥५॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - जगती

वाजि᳓न्तमाय स᳓ह्यसे सुपित्रिय
तृषु᳓ च्य᳓वानो अ᳓नु जात᳓वेदसे
अनुद्रे᳓ चिद् यो᳓ धृषता᳓ व᳓रं सते᳓
महि᳓न्तमाय ध᳓न्वने᳓द् अविष्यते᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sáhyase ← sáhyaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

supitrya ← supitrya- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vājíntamāya ← vājíntama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

cyávānaḥ ← √cyu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

jātávedase ← jātávedas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tr̥ṣú ← tr̥ṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

anudré ← anudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

dhr̥ṣatā́ ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:INS, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

saté ← √as- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

váram ← vára- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aviṣyaté ← √aviṣy- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dhánvanā ← dhánur ~ dhánvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

mahíntamāya ← mahíntama- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

वा॒जिन्ऽत॑माय । सह्य॑से । सु॒ऽपि॒त्र्य॒ । तृ॒षु । च्यवा॑नः । अनु॑ । जा॒तऽवे॑दसे ।
अ॒नु॒द्रे । चि॒त् । यः । धृ॒ष॒ता । वर॑म् । स॒ते । म॒हिन्ऽत॑माय । धन्व॑ना । इत् । अ॒वि॒ष्य॒ते ॥

• vājintamāya ← vājintama
• [noun], dative, singular, masculine

• sahyase ← sahyas
• [noun], dative, singular, masculine

• supitrya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supitrya ← pitrya
• [noun], vocative, singular, masculine
• “ancestral; paternal.”

• tṛṣu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dry.”

• cyavāno ← cyavānaḥ ← cyavāna
• [noun], nominative, singular, masculine

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• jātavedase ← jātavedas
• [noun], dative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• anudre ← anudra
• [noun], locative, singular, masculine

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhṛṣatā ← dhṛṣat
• [noun], instrumental, singular, masculine

• varaṃ ← varam ← vara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; excellent; better; choice; optimum; maximal.”

• sate ← as
• [verb noun], dative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mahintamāya ← mahintama
• [noun], dative, singular, masculine

• dhanvaned ← dhanvanā ← dhanvan
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “bow; desert; steppe; barren.”

• dhanvaned ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• aviṣyate ← av
• [verb noun], dative, singular
• “support; help; prefer; prefer; like.”

हे सुपित्र्य । पितुरागतः पित्र्यः ॥ ‘ पितुर्यञ्च’ ( पा. सू. ४. ३. ७९ ) इति यत्प्रत्ययः ॥ शोभनपित्र्य हे अग्ने वाजिन्तमाय अतिशयेनान्नवते अत्यन्तं बलवते वा ॥ ‘ नाद्धस्य ’ इति नुडागमः ॥ सह्यसे सहीयसे शत्रूणामतिशयेनाभिभवित्रे जातवेदसे जातप्रज्ञाय तुभ्यं त्वां स्तोतुं तृषु क्षिप्रम् अनु च्यवानः स्तुतिभिरनुगत उद्युक्तोऽस्मि ॥ ‘ क्रियार्थोपपदस्य च कर्मणि ’ इति जातवेदःशब्दस्य चतुर्थी । सह्यसे । सहस्विञ्शब्दादीयसुनि ‘विन्मतोर्लुक्’ इतीयसुन ईकारलोपः छान्दसः॥ अनुद्रे’ चित् उदकवर्जिते स्थले। आपदीत्यर्थः । शत्रुभिः संजातायामापदि धृषता शत्रुधर्षणसमर्थेन धन्वनेत् आत्मीयेन धनुषैव अविष्यते पालकाय सते भूष्णवे ॥ ‘शतुरनुमः इति विभक्तेरुदात्तत्वम् ॥ महिन्तमाय पूज्यतमाय दातृतमाय वा ईदृशायाग्नये यः अहं वरं वरणीयं हविः प्रयच्छामि सोऽहं स्तुतिमपि तस्मै करोमीत्यर्थः ॥

English translation:

“O Agni, who has fair ancestors, (I have) arrived quickly to (praise) you, the most bountiful bestower offood, the overcomer (of foes), the Jātavedas, (I who offer) the best to you, the most mighty being, the protectorin calamity, with your capable (bow).”

O you of good ancestry, to the best prizewinner, the mightier one, to Jātavedas (does) the (flame?) stirring thirstily con(cede),
to him who acts boldly when he is by choice even in a waterless place, to the greatest one, the one who seeks greedily for food even through a wasteland.

Do thou, Supitrya, swiftly following, make thyself the lord of Jatavedas, mightiest of all,
Who surely gives a boon even in thirsty land most powerful, prepared to aid us in the wilds.

Dir, dem gar sieghaften, überlegenen Jatavedas, du Gutväterlicher, gibt der gierig erregte Wind nach, dem gar Gewaltigen, wenn er dreist selbst auf wasserlosem Boden mit Vorliebe weilt, dem gar Gewaltigen, wenn er nur auf dürrem Lande Nahrung sucht.

Dem Wesenkenner streb’ den Vätern folgend nach, dem labungsreichen, starken rührig, eifervoll, Der kühnlich auch in dürrem Lande Heil verschafft, dem allgewalt’gen, der in Wüsten auch erquickt.

О дружелюбный к отцам, жадно трепеща, (я возношу хвалу)
Джатаведасу, приносящему награду, победоносному,
(Тому), кто смело охотно (помогает) находящемуся даже в безводной (местности),
Самому могущественному, добывающему пищу даже в пустыне.

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुपित्र्य) अच्छे पितृभाव के योग्य सत्करणीय परमात्मन् ! (वाजिन्तमाय) अतिबलवान् (सह्यसम्)सबको प्रभावित करनेवाले (जातवेदसे) सब ज्ञान-प्रज्ञानों के आधार (महिन्तमाय) महा महिमावाले (अविष्यते) रक्षक (सते) सदा वर्त्तमान परमात्मा के लिये (तृषु)शीघ्र (अनुच्यवानः) स्तुतियों से तुझ अपने अन्दर अनुगत करता हुआ-बिठाता हुआ वर्तता हूँ (यः) जो तू (अनुद्रे चित्) जलरहित शुष्क देश में संकटस्थल में भी (धृषता) धर्षक नाशक (धन्वना-इत्) धनुष से ही (वरम्)सङ्कट का निवारण करता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा पिता के समान सत्करणीय महाबलवान् सब ज्ञान प्रज्ञानों का आगार महामहिमावाला रक्षक सदा वर्त्तमान है तथा जलरहित शुष्क देश मेंसङ्कट में भी सङ्कटनाशक अपने सामर्थ्य से सङ्कट का निवारण करनेवाला है, उस ऐसे परमात्मा को स्तुतियों द्वारा अपने अन्दर बिठाना धारण करना चाहिये ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुपित्र्य) शोभनपितृभावार्ह्य ! परमात्मन् ! (वाजिन्तमाय) तुभ्यमति बलवते (सह्यसे) सर्वमभिभवित्रे (जातवेदसे) जातप्रज्ञानाय (महिन्तमाय) महिमवत्तमाय-अत्यन्तमहिमवते (अविष्यते) रक्षकाय (सते) वर्त्तमानाय (तृषु-अनुच्यवानः) शीघ्रम् “तृषु क्षिप्रनाम” [निघ० २।१५] स्तुतिभिरनुगच्छन् वर्ते (यः) यः खलु (अनुद्रे चित्) अनुदके शुष्के देशे संकटस्थलेऽपि (धृषता धन्वना-इत्-वरम्) धर्षकेण धनुषा हि सङ्कटस्य निवारणं करोषीत्यर्थः ॥६॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - जगती

एव᳓ अग्नि᳓र् म᳓र्तिऐः° सह᳓ सूरि᳓भिर्
व᳓सु ष्टवे स᳓हसः सून᳓रो नृ᳓भिः
मित्रा᳓सो न᳓ ये᳓ सु᳓धिता ऋताय᳓वो
द्या᳓वो न᳓ द्युम्नइ᳓र् अभि᳓ स᳓न्ति मा᳓नुषान्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

mártaiḥ ← márta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sahá ← sahá (invariable)

sūríbhiḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sáhasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

stave ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sūnáraḥ ← sūnára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásuḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrā́saḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

r̥tāyávaḥ ← r̥tāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

súdhitāḥ ← súdhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

abhí ← abhí (invariable)

dyā́vaḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dyumnaíḥ ← dyumná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

mā́nuṣān ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

sánti ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ए॒व । अ॒ग्निः । मर्तैः॑ । स॒ह । सू॒रिऽभिः॑ । वसुः॑ । स्त॒वे॒ । सह॑सः । सू॒नरः॑ । नृऽभिः॑ ।
मि॒त्रासः॑ । न । ये । सुऽधि॑ताः । ऋ॒त॒ऽयवः॑ । द्यावः॑ । न । द्यु॒म्नैः । अ॒भि । सन्ति॑ । मानु॑षान् ॥

• evāgnir ← evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• evāgnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• martaiḥ ← marta
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• sūribhir ← sūribhiḥ ← sūri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “priest.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; benign; vasu [word].”

• ṣṭave ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• sahasaḥ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• sūnaro ← sūnaraḥ ← sūnara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noble.”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• mitrāso ← mitrāsaḥ ← mitra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sudhitā ← sudhitāḥ ← sudhita
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sudhita [word].”

• ṛtāyavo ← ṛtāyavaḥ ← ṛtāyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• dyāvo ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dyumnair ← dyumnaiḥ ← dyumna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “magnificence.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• santi ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• mānuṣān ← mānuṣa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man.”

सहसः बलस्य सूनरः सुष्ठु प्रेरकः । यद्वा । सूनुरित्यस्य वर्णव्यत्ययः । सूनरः सूनुः । बलेन मथ्यमानत्वात्तस्य पुत्रः । अग्निः नृभिः कर्मनेतृभिः मर्तैः मनुष्यैः सह सूरिभिः विद्वद्भिः अस्माभिः वसु धनमभिलक्ष्य एव एवं स्तवे स्तूयते । वसु ष्टवे इस्यत्र संहितायां ‘ पूर्वपदात् । इति षत्वम् ॥ मित्रासो न सुहृद इव सुधिताः सुहितास्तृप्ताः ॥ दधातेर्निष्ठायां सुधित वसुधित’ ’ ( पा. सू. ७, ४, ४५ ) इति निपातितः । ‘ सुधितार्थास्तृप्त्यर्थाः ’ इति काशिकायामुक्तम् ॥ ऋतायवः यज्ञं कामयमानाः । ‘ न च्छन्दस्यपुत्रस्य’ इति दीर्घत्वयोः प्रतिषेधः ॥ ईदृशाः ये सूरयः द्यावो न द्योतमाना इव द्युम्नैः । द्युम्नं द्योततेर्यशो वान्नं बा’ ( निरु. ५. ५ ) इति यास्कः । अग्निप्रदतैर्बलैरात्मीयैर्यशोभिर्वा मानुषान् शात्रवान् जनान् अभि सन्ति अभिभवन्ति ॥ यद्वृत्तयोगादनिघातः ॥

English translation:

“In this manner, Agni, the son of strength, is glorified by (us his) worshippers, together with piousmortals, for the sake of wealth– (his worshippers) who, like delighted friends, desiring the sacrifice, like shining(ones), overcome (hostile) men through his might.”

Thus is Agni praised along with the mortal patrons as the good one, the spirited (son) of strength by men—
(the patrons) who, well-installed like allies, truth-seeking, like the heavens with their heavenly brilliance surmount the (other)
descendants of Manu.

Thus noble Agni with princes and mortal men is lauded, excellent for conquering strength with chiefs,
Men who are well-disposed as friends and true to Law, even as the heavens in majesty surpass mankind.

Also wird Agni von den Sterblichen im Verein mit den Herren, die wie Freunde wohlaufgenommen, rechtschaffen, mit ihrem Glanze die anderen Menschen überragen wie die Himmel die Erde.

So wird der gute Agni von den Sterblichen, das Kind der Kraft gepriesen von den Fürsten auch, Die treu dem Recht wie wohlgesinnte Freunde sind, und alle überstrahlen wie des Himmels Glanz.

Так восхваляется Агни вместе со смертными
Богатыми покровителями, добрый, благородный (сын) силы, вместе с мужами,
Которые, хорошо принятые, как друзья, преданы закону,
Превосходят блеском людей, как небеса (-землю).

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• विराड्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) ऐसे (सहसः) अध्यात्मबल का (सूनरः) प्रेरक (वसुः)बसानेवाला (अग्निः)अग्रणेतापरमात्मा (सूरिभिः) स्तुति करनेवालों (नृभिः-मर्तैः)नेता मनुष्यों के द्वारा (स्तवे) स्तुत किया जाता है, स्तुति में लाया जाता है (ये) जो स्तुति करनेवाले (मित्रासः-न) परमात्मा के मित्र जैसे हैं, (सुधिताः) धैर्यवान् हैं (ऋतायवः) अध्यात्मयज्ञ को चाहनेवाले (द्यावः-न) रश्मियों की भाँति ज्ञान से द्योतमान (द्युम्नैः)निज यशों के द्वारा (मानुषान्) अन्य मनुष्यों को (अभि-सन्ति) अभिभूत करते हैं, प्रभावित करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - अध्यात्मबल के प्रेरक बसानेवाले परमात्मा की अध्यात्मयज्ञ के चाहनेवाले स्तोता जन स्तुति करते हैं। वे परमात्मा के मित्र बन जाते हैं और अपने यशों से अन्य मनुष्यों को प्रभावित करते हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एव) एवम् (सहसः सूनरः-वसुः-अग्निः) अध्यात्मबलस्य प्रेरको वासयिताऽग्रणेता परमात्मा (सूरिभिः-नृभिः-मर्तैः स्तवे) स्तोतृभिर्नेतृभिर्मनुष्यैः स्तूयते (ये मित्रासः-न) ये स्तोतारः-तस्य परमात्मनो-सखाय इव (सुधिताः) सुष्ठु धृताः (ऋतायवः) अध्यात्मयज्ञं कामयमानाः (द्यावः-न) ज्ञानेन द्योतमाना रश्मय इव (द्युम्नैः-मानुषान्-अभि-सन्ति) निजयशोभिः “द्युम्नं द्योततेर्यशो वा अन्नं वा” [निरु० ५।५] अन्यान् मनुष्यानभि भवन्ति ॥७॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऊ᳓र्जो नपात् सहसावन्न् इ᳓ति त्वा
उपस्तुत᳓स्य वन्दते वृ᳓षा वा᳓क्
तुवां᳓ स्तोषाम तुव᳓या सुवी᳓रा
द्रा᳓घीय आ᳓युः प्रतरं᳓ द᳓धानाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
íti ← íti (invariable)

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahasāvan ← sahasāvan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ū́rjaḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

upastutásya ← upastutá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́k ← vā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vandate ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stoṣāma ← √stu- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

suvī́rāḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

drā́ghīyaḥ ← drā́ghīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pratarám ← pratarám (invariable)

ऊर्जः॑ । न॒पा॒त् । स॒ह॒सा॒ऽव॒न् । इति॑ । त्वा॒ । उ॒प॒ऽस्तु॒तस्य॑ । व॒न्द॒ते॒ । वृषा॑ । वाक् ।
त्वाम् । स्तो॒षा॒म॒ । त्वया॑ । सु॒ऽवीराः॑ । द्राघी॑यः । आयुः॑ । प्र॒ऽत॒रम् । दधा॑नाः ॥

• ūrjo ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• napāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• sahasāvann ← sahasāvan ← sahasāvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• tvopastutasya ← tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• tvopastutasya ← upastutasya ← upastuta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Upastuta.”

• vandate ← vand
• [verb], singular, Present indikative
• “worship; laud.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, feminine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• vāk ← vāc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• stoṣāma ← stu
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “laud; praise; declare; stu.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• suvīrā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīrā ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• drāghīya ← drāghīyaḥ ← drāghīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “long; longer.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• prataraṃ ← prataram ← pratara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pratara.”

• dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

ऊर्जा नपात् । नपादित्यपत्यनाम । अन्नस्य पुत्र । ‘ अन्नं वा आज्यम्’ इति श्रवणात्तेन प्रवृध्यमानत्वात् । बलस्य वा पुत्र ॥ ‘ सुबामन्त्रिते पराङ्गवत्स्वरे’ इत्यूर्जं इत्यस्य पराङ्गवद्भावेन आमन्त्रितत्वे ’ आमन्त्रितस्य च ’ इति षाष्ठिकमाद्युदात्तत्वम् ॥ हे सहसावन सहस्विन्नग्ने त्वा त्वाम् इति एवम् उपस्तुतस्य एतन्नामकस्यर्षेर्मम वृषा हविषां वर्षयित्री तैः सहिता वाक् स्तुतिः वन्दते स्तौति ॥ वृषा । ‘ इगुपधज्ञा’ इति कः । अजाद्यतष्टाप् ॥ किंच वयं त्वां स्तोषाम स्तवाम । स्तौतेर्लेट्याडागमः । ततः त्वया सुवीराः शोभनपुत्राः स्याम । द्राघीयः दीर्घतमम् आयुः जीवनं प्रतरम् अत्यर्थं दधानाः धारयन्तो भवेम ॥

English translation:

““Offspring of food! vigorous (Agni)”, thus the praise of Upastuta, showering forth oblations, glorifiesyou. “Let us praise you; through you let us obtain excellent male progeny, enjoying long protracted life”. them and the pious, worshippers. With uplifted faces, calling out vaṣaṭ! vaṣaṭ! they reached you; with upliftedfaces they reached you, calling out namas! namas!”

“O child of nourishment, mighty one”—so does the bullish speech of Upastuta extol you.
We shall praise you—we who are rich in heroes because of you, establishing a longer lifetime further for ourselves.

O Son of Strength, Victorious, with this title Upastuta’s most potent voice reveres thee.
Blest with brave sons by thee we will extol thee, and lengthen out the days of our existence.

Sohn der Kraft, Gewaltiger! Mit diesen Worten rühmt dich des Upastuta brüllende Rede. Dich wollen wir preisen, durch dich gute Söhne besitzend, das Leben noch recht lange ausdehnend.

»O mächtiger Sohn der Stärke« so dich nennend preist dich Upastuta’s kräftiges Lied; dich wollen wir rühmen, durch dich reich an Helden, indem wir in weite Zukunft hinaus unser Leben verlängern.

О могущественный отпрыск питательной силы!
Так славит тебя мужественная речь Упастуты.
Мы хотим восхвалять тебя, (получив) благодаря тебе прекрасных сыновей,
Подольше продлевая срок жизни!

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्जः-नपात्) हे अध्यात्मबल के न गिरानेवाले किन्तु बढ़ानेवाले (सहसावन्) साहसी तथा साहस दिलानेवाले (इति) तुझे ऐसा मानकर (उपस्तुतस्य) उपासना करनेवाले की (वृषा वाक्) सुख वर्षानेवाली वाणी (वन्दते) तेरे गुणों का प्रकाश करती है (त्वाम्) तुझे-तेरी (स्तोषाम) स्तुति करते हैं (त्वया) तेरे साथ संयुक्त हुए (सुवीराः) अच्छे प्राणवान् होते हुए (द्राघीयः) अत्यन्त दीर्घ लम्बी (आयुः)आयु को (प्रतरं दधानाः) उत्कृष्टरूप में धारण करते हुए हम होवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा अध्यात्मबल को बढ़ानेवाला, साहस दिलानेवाला है, उपासक की वाणी उसके गुणों का प्रकाश करती है, उससे संयुक्त होकर अच्छे प्राणवाले होकर मनुष्य दीर्घ आयु को प्राप्त करते हैं ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्जः-नपात्) हे अध्यात्मबलस्य न पातयितः-अपि तु वर्धयितः ! (सहसावन्) सहस्विन्-बलवन् (इति) इत्येवं कृत्वा (उपस्तुतस्य वृषा वाक्-वन्दते) उपासकस्य ‘उपस्तुतः-इति कर्त्तरि क्तश्छान्दसः’ सुखवर्षयित्री वाक् खलु तव गुणान् प्रकाशयति “वन्दते गुणान् प्रकाशयति” [यजु० ३।४६ दयानन्दः] (त्वां स्तोषाम) त्वां स्तुमः “स्तुधातोर्लटि सिप्-आट् चागमः” (त्वया सुवीराः) त्वया संयुक्ताः सुष्ठु प्राणवन्तः सन्तः “प्राणा वै दशवीराः” [श० १२।८।१।२२] (द्राघीयः-आयुः प्रतरं दधानाः) अति दीर्घमायुः प्रकृष्टतरं धारयन्तो भवेम ॥८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• छन्दः - शक्वरी

इ᳓ति त्वाग्ने वृष्टिह᳓व्यस्य पुत्रा᳓
उपस्तुता᳓स ऋ᳓षयो अवोचन्
तां᳓श् च पाहि᳓ · गृणत᳓श् च सूरी᳓न्
व᳓षड् व᳓षळ् इ᳓त्य् ऊर्ध्वा᳓सो अनक्षन्
न᳓मो न᳓म इ᳓त्य् ऊर्ध्वा᳓सो अनक्षन्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

íti ← íti (invariable)

putrā́ḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vr̥ṣṭihávyasya ← vr̥ṣṭihávya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

avocan ← √vac- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ŕ̥ṣayaḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

upastutā́saḥ ← upastutá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

gr̥ṇatáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sūrī́n ← sūrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tā́n ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

anakṣan ← √nakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

íti ← íti (invariable)

ūrdhvā́saḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

váṣaṭ ← váṣaṭ (invariable)

váṣaṭ ← váṣaṭ (invariable)

anakṣan ← √nakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

íti ← íti (invariable)

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

námaḥ ← námas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ūrdhvā́saḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

इति॑ । त्वा॒ । अ॒ग्ने॒ । वृ॒ष्टि॒ऽहव्य॑स्य । पु॒त्राः । उ॒प॒ऽस्तु॒तासः॑ । ऋष॑यः । अ॒वो॒च॒न् ।
तान् । च॒ । पा॒हि । गृ॒ण॒तः । च॒ । सू॒रीन् । वष॑ट् । वष॑ट् । इति॑ । ऊ॒र्ध्वासः॑ । अ॒न॒क्ष॒न् । नमः॑ । नमः॑ । इति॑ । ऊ॒र्ध्वासः॑ । अ॒न॒क्ष॒न् ॥

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• tvāgne ← tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• tvāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vṛṣṭihavyasya ← vṛṣṭihavya
• [noun], genitive, singular, masculine

• putrā ← putrāḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• upastutāsa ← upastutāsaḥ ← upastuta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Upastuta.”

• ṛṣayo ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• ‘vocan ← avocan ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• tāṃś ← tān ← tad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• gṛṇataś ← gṛṇataḥ ← gṛ
• [verb noun], accusative, plural
• “praise.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sūrīn ← sūri
• [noun], accusative, plural, masculine
• “priest.”

• vaṣaḍ ← vaṣaṭ
• [adverb]
• “vaṣaṭ!; vaṣat [word].”

• vaṣaḍ ← vaṣaṭ
• [adverb]
• “vaṣaṭ!; vaṣat [word].”

• ity ← iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• ūrdhvāso ← ūrdhvāsaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• anakṣan ← nakṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “reach; approach.”

• namo ← namaḥ ← namas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• nama ← namaḥ ← namas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• ity ← iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• ūrdhvāso ← ūrdhvāsaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• anakṣan ← nakṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “reach; approach.”

हे अग्ने त्वा त्वाम् इति एवमुक्तप्रकारेण वृष्टिहव्यस्य एतन्नामकस्यर्षेः पुत्राः उपस्तुतासः उपस्तुता एतदभिधानाः ऋषयः सूक्तद्रष्टारः अवोचन् अभ्यष्टुवन् । तान् ऋषीन् च त्वं पाहि रक्ष ॥ ‘ चवायोगे प्रथमा’ इति न निघातः ॥ तथा गृणतः स्तोतॄन सूरीन् विदुषः च पाहि । वषट् वषडिति मन्त्रेण ऊर्ध्वासः हविष्प्रदानार्थमूर्ध्वमुखहस्ताः सन्तः अनक्षन् व्याप्नुवन् । नक्षतिर्व्याप्तिकर्मा । नमो नम इति एवम् ऊर्ध्वासः स्तोतुमुद्युक्ताः अनक्षन् । य उक्तगुणाः तानुभयविधान् यष्टॄन् स्तोतॄन् पालय ॥ ॥ १९ ॥

So have the sons of Vr̥ṣṭihavya, the Upastutas, seers, proclaimed you, o Agni.
Protect them—both singers and patrons. Saying “Vaṣaṭ, vaṣaṭ,”
(standing) upright they have reached (you); saying “Homage,
homage,” (standing) upright they have reached (you).

Thus, Agni, have the sons of Vrstihavya, the Rsis, the Upastutas invoked thee.
Protect them, guard the singers and the princes. With Vasat! have they come, with hands uplifted, with their uplifted hands and cries of Glory!

Also haben zu dir, Agni, des Vristihavya Söhne, die Upastuta´s, die Rishi´s gesprochen. Schütze diese Sänger wie die Gönner! Hoch, hoch! Mit diesen Worten sind sie aufrecht genaht. Ehre, Ehre! Mit diesen Worten sind sie aufrecht genaht.

So haben dich, o Agni, des Vrischtihavja Söhne, die Upastuta’s, die Dichter angerufen; schütze diese Sänger und die Fürsten; »Vaschaṭ, Vaschaṭ« so sprechend sind sie aufgerichtet her-beigekommen,’»Anbetung, Anbetung« so sprechend sind sie aufgerichtet herbeigekommen.

Так к тебе, о Агни, обращались сыновья
Вриштихавьи, риши из семьи Упастуты.
Охраняй этих воспевающих и богатых покровителей!
Вашат! Вашат! – (с этими словами) они подошли, распрямившись.
Поклонение! Поклонение! – (с этими словами) они подошли распрямившись.

• अग्निः
• उपस्तुतो वार्ष्टिहव्यः
• पादनिचृच्छ्क्वरी
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हेअग्रणेतापरमात्मन् ! (वृष्टिहव्यस्य) वृष्टि होती है हव्य भोज्य पदार्थों की जिससे, ऐसे तुझ परमात्मा के (पुत्राः) पुत्र (उपस्तुतासः-ऋषयः) उपासक ऋषिजन (अवोचन्) तेरे गुणों का प्रवचन करते हैं-वर्णन करते हैं (इति) यह निश्चय है (च) और (तान्) उन (गृणतः)स्तुति करते हुए (सूरीन्) स्तोताजनों की (पाहि) रक्षा कर (वषट्-वषट् इति)सत्य-सत्य अध्यात्मयज्ञ है (ऊर्ध्वासः) ऊँचे उठते हुए उत्तम बनते हुए (अक्षन्) परमात्मा को प्राप्त होते हैं, (नमः-नमः-इति) अध्यात्मयज्ञ का बारम्बार अनुष्ठान करते हुए (ऊर्ध्वासः-अनक्षन्) ऊँचे उठते हुए परमात्मा को प्राप्त करते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा आवश्यक सब भोग्य पदार्थों की वृष्टि करता है, उसके गुणों का वर्णन करनेवाले ऋषिजन उसके पुत्रसमान हैं। वह स्तुति करनेवालों की रक्षा करता है, उसकी स्तुति करना नितान्त सत्य है और उसका आध्यात्मिक यज्ञ करना मनुष्यों को ऊँचा उठाता है और परमात्मा को प्राप्त कराता है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणेतः परमात्मन् ! (वृष्टिहव्यस्य) हव्यानां भोज्यानां वृष्टिर्यस्मात् स वृष्टिहव्यः परमात्मा तस्य तथाभूतस्य तव (पुत्राः-उपस्तुतासः ऋषयः) पुत्राः उपासका ऋषयः (अवोचन्) स्तुतिं वदन्ति (इति) इति-निश्चयः (च) अथ च (तान् गृणतः सूरीन् पाहि) तान् स्तुवतः स्तोतॄन् रक्ष रक्षसि (वषट्-वषट्-इति-ऊर्ध्वासः) सत्यं सत्यमिति-अध्यात्मयज्ञं चरन्तः “वषट्कृतिः सत्यक्रिया” [ऋ० ७।१४।३ दयानन्दः] ऊर्ध्वा उत्तमाः सन्तः (अक्षन्) परमात्मानं प्राप्नुवन्ति (नमः-नमः-इति-ऊर्ध्वासः-अनक्षन्) अध्यात्मयज्ञं पुनः पुनरनुतिष्ठन्तः “यज्ञो वै नमः” [श० २।४।३।२४] ऊर्ध्वा उच्चाः सन्तः परमात्मानं प्राप्नुवन्ति ॥९॥