११४

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

घर्मा᳓ स᳓मन्ता त्रिवृ᳓तं वि᳓ आपतुस्
त᳓योर् जु᳓ष्टिम् मातरि᳓श्वा जगाम
दिव᳓स् प᳓यो दि᳓धिषाणा अवेषन्
विदु᳓र् देवाः᳓ सह᳓सामानम् अर्क᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āpatuḥ ← √āp- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

gharmā́ ← gharmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

sámantā ← sámanta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

trivŕ̥tam ← trivŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

jagāma ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

júṣṭim ← júṣṭi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táyoḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

aveṣan ← √viṣ- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dídhiṣāṇāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sahásāmānam ← sahásāman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

घ॒र्मा । सम्ऽअ॑न्ता । त्रि॒ऽवृत॑म् । वि । आ॒प॒तुः॒ । तयोः॑ । जुष्टि॑म् । मा॒त॒रिश्वा॑ । ज॒गा॒म॒ ।
दि॒वः । पयः॑ । दिधि॑षाणाः । अ॒वे॒ष॒न् । वि॒दुः । दे॒वाः । स॒हऽसा॑मानम् । अ॒र्कम् ॥

• gharmā ← gharma
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sunlight; heat; summer; Gharma; Gharma; boiler; perspiration; caldron.”

• samantā ← samanta
• [noun], nominative, dual, masculine
• “contiguous; whole.”

• trivṛtaṃ ← trivṛtam ← trivṛt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treble.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• āpatus ← āpatuḥ ← āp
• [verb], dual, Perfect indicative
• “enter (a state); get; reach; obtain; equal.”

• tayor ← tayoḥ ← tad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• juṣṭim ← juṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “satisfaction; enjoyment.”

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• jagāma ← gam
• [verb], singular, Perfect indicative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• payo ← payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• didhiṣāṇā ← didhiṣāṇāḥ ← didhiṣ ← √dhā
• [verb noun], nominative, plural

• aveṣan ← viṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “labor; act; perform.”

• vidur ← viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sahasāmānam ← sahasāman
• [noun], accusative, singular, masculine

• arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

समन्ता समन्तौ संव्याप्तदिगन्तौ घर्मा । ’ घृ क्षरणदीप्त्योः’ । घर्मौ दीप्यमानावग्न्यादित्यौ त्रिवृतम् । ‘त्रयो वा इमे त्रिवृतो लोकाः’ ( ऐ. आ. १. १. २ ) इत्याम्नानात् । त्रैलोक्यं व्यापतुः । स्वतेजोभिर्व्याप्तवन्तौ । मातरिश्वा अन्तरिक्षे वर्तमानो वायुः तयोः अग्न्यादित्ययोः जुष्टिं प्रीतिं जगाम गतवान् । यदा सहसामानम् । सामशब्द उपलक्षकः । वेदत्रयतेजःसहितम् । ‘ सर्वं तेजः सामरूप्यं ह शश्वत् ’ (तै. ब्रा. ३. १२.९.२ ) इत्याम्नानात् । ईदृशम् अर्कम् अर्चनीयं सूर्यं देवाः दीप्यमानाः स्वरश्मयः विदुः विविदुः लेभिरे प्रापुः तदा दिधिषाणाः लोकधारणशीलास्ते दिवः द्युलोकस्य संबन्धि पयः उदकम् अवेषन् व्याप्तवन्तः । ववर्षुरित्यर्थः ॥ दिवस्पय इत्यत्र ‘षष्ठ्याः पतिपुत्र ’ इति सत्वम् । दिधिषाणाः । ‘धिष धारणे ’ । चानश् । शपः श्लुः ॥ यद्वा । ‘ धि धारणे । सनन्तस्य चानश् । ‘अज्झनगमां सनि ’ इति दीर्घाभावश्छान्दसः । यद्वा । समन्तौ संगतौ घर्मौ स्वयं दीप्यमानौ जीवेश्वरौ त्रिवृतं सत्त्वरजस्तमोगुणात्मिकां मायां व्यापतुः । नियन्तृनियन्तव्यभावेन मातरिश्वा परमात्मा तयोर्जुष्टिं संभोक्तव्यपदार्थैः संजातां प्रीतिं जगाम । गतवान् । तं परमात्मानं वेदमयमिमं सूर्यमिति देवा जानन्ति ॥

English translation:

“The two sources of heat (Agni and Āditya) spreading to the limit (of the horizon), have pervaded thethreefold (universe); Mātariśvan has come to give them plural asure; (when) the shining (rays) reached theadorable (sun), having the brilliancy of the Sāman, sustaining (the universe), they attained the water of heaven.”

The two contiguous heat (sources) [=fire and sun/gharma pots/or chant and melody] have pervaded the threefold (world) [/Trivr̥t Stoma].
Mātariśvan has come to enjoyment of the two.
Seeking to acquire the milk of heaven, they have toiled: the gods know the chant provided with melody.

Two perfect springs of heat pervade the Threefold, and come for their delight is Matarisvan.
Craving the milk of heaven the Gods are present: well do they know the praisesong and the Saman.

Die beiden benachbarten Gluten haben die dreifache Welt erfüllt. Matarisvan fand ihr Wohlgefallen. Sie haben nach des Himmels Milch Gelüste bekommen, sie für sich beanspruchend: Die Götter kennen das Preislied, das von einer Melodie begleitet ist.

Zwei verbundene Kessel füllten den dreitheiligen [Herd?] an; um aus ihnen zu geniessen ist Mātariçvan gekommen; des Himmels Milch zu erlangen begierig sind die Götter gekommen; sie kennen das mit Gesang verbundene Lied.

Два жара, граничащих друг с другом, заполнили трехчастную (вселенную).
Явился Матаришван (находить) в них радость.
Они устремились, желая добыть молоко неба:
Боги знали хвалебную песнь вместе с мелодией.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में विद्वानों के लक्षण व्यवहार तथा वेदज्ञान के लाभ उसके अध्ययन के प्रकार प्रचार कहे हैं, परमात्मा का संसार के ऊपर अधिष्ठाता होना कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (घर्मा) अग्नि सूर्य की भाँति तपते हुए ब्रह्मचर्य से तेजस्वी अध्यापक और उपदेशक या स्त्री और पुरुष (समन्ता) सर्वतो दृढाङ्ग(त्रिवृतम्)ऋग्-यजुःसाम नामक वेदत्रय तथा उनमें वर्णित स्तुति प्रार्थना उपासना तीनों को (व्यापतुः)विशिष्टरूप से प्राप्त होते हैं (तयोः)उन दोनों की (जुष्टिम्) प्रीति के प्रति (मातरिश्वा) वायु के समान अध्यात्मजीवन का दाता परमात्मा (जगाम) प्राप्त होता है (देवाः) अन्य ज्ञान की कामना करनेवाले मनुष्य (दिवः-पयः) उन दोनों से द्योतमान वेद के साररूप रस को (दिधिषाणाः)धारण करना चाहते हुए (अवेषन्) सर्वमन्त्रभाग वेद को (विदुः)जानते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मचर्य के पालन से तेजस्वी बने अध्यापक और उपदेशक या स्त्री-पुरुष वेदत्रयी से युक्त तथा स्तुति प्रार्थना उपासना करनेवाले होने चाहिये, उनसे ज्ञान के इच्छुक श्रोता और विद्यार्थी जन सामसहित मन्त्रभाग को ज्ञानपूर्वक ग्रहण करें ॥१॥

अत्र सूक्ते विदुषां लक्षणव्यवहारौ तथा वेदज्ञानस्य लाभास्तदध्ययनप्रकाराः प्रचाराश्च वर्ण्यन्ते परमात्मनः सर्वसंसारस्योपरि खल्वधिष्ठानत्वं चोच्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (घर्मा समन्ता त्रिवृतं वि आपतुः) अग्निसूर्याविव तपन्तौ ब्रह्मचर्येण तेजस्विनौ “घृ क्षरणदीप्त्योः” [जुहोत्यादि०] ततो मक् प्रत्ययः “घर्मग्रीष्मौ” [उणादि० १।१४९] अध्यापकोपदेशकौ स्त्रीपुरुषौ वा सर्वतो दृढाङ्गौ “समन्तं सर्वतो दृढाङ्गम्” [ऋ० ५।१।११ दयानन्दः] ऋग्यजुःसामाख्यं वेदत्रयं तत्र वर्णितं स्तुतिप्रार्थनोपासनत्रयं वा विशेषेण प्राप्नुतः (तयोः-जुष्टिं मातरिश्वा जगाम) तयोः प्रीतिं प्रति मातरिश्वा वायुरिवाध्यात्मजीवनदाता-परमात्मा प्राप्नोति प्राप्तो भवति (देवाः) अन्ये ज्ञानकामा मनुष्याः (दिवः-पयः) ताभ्यां द्योतमानस्य वेदस्य सारं रसं (दिधिषाणाः) धारयितुमिच्छन्तः “धि धारणे” [तुदादि०] सनन्ताच्चानश् (अवेषन्) स्वात्मनि व्याप्तवन्तः (सहसामानम्-अर्कं विदुः) साम्ना सह सर्वं मन्त्रम् मन्त्रभागं वेदं ज्ञातवन्तो जानन्ति वा “अर्को मन्त्रो भवति” [निरु० ५।४] ॥१॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तिस्रो᳓ देष्ट्रा᳓य नि᳓रृतीर् उ᳓पासते
दीर्घश्रु᳓तो वि᳓ हि᳓ जान᳓न्ति व᳓ह्नयः
ता᳓सां नि᳓ चिक्युः कव᳓यो निदा᳓नम्
प᳓रेषु या᳓ गु᳓हियेषु व्रते᳓षु

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āsate ← √ās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

deṣṭrā́ya ← deṣṭrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

nírr̥tīḥ ← nírr̥ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

dīrghaśrútaḥ ← dīrghaśrút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

jānánti ← √jñā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

váhnayaḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

cikyuḥ ← √ci- 3 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ní ← ní (invariable)

nidā́nam ← nidā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́sām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

gúhyeṣu ← gúhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

páreṣu ← pára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vratéṣu ← vratá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ति॒स्रः । दे॒ष्ट्राय॑ । निःऽऋ॑तीः । उप॑ । आ॒स॒ते॒ । दी॒र्घ॒ऽश्रुतः॑ । वि । हि । जा॒नन्ति॑ । वह्न॑यः ।
तासा॑म् । नि । चि॒क्युः॒ । क॒वयः॑ । नि॒ऽदान॑म् । परे॑षु । याः । गुह्ये॑षु । व्र॒तेषु॑ ॥

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• deṣṭrāya ← deṣṭra
• [noun], dative, singular, neuter

• nirṛtīr ← nirṛtīḥ ← nirṛti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “destruction; Nirṛti; adversity.”

• upāsate ← upās ← √ās
• [verb], plural, Present indikative
• “worship; attend; serve; get; approach; obtain; perform; expect.”

• dīrghaśruto ← dīrgha
• [noun]
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• dīrghaśruto ← śrutaḥ ← śrut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “listening.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• jānanti ← jñā
• [verb], plural, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• vahnayaḥ ← vahni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• tāsāṃ ← tāsām ← tad
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• cikyuḥ ← ci
• [verb], plural, Perfect indicative
• “observe; detect; notice; heed; mind.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• nidānam ← nidāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “nidāna; cause; symptom; band.”

• pareṣu ← para
• [noun], locative, plural, neuter
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• guhyeṣu ← guhya
• [noun], locative, plural, neuter
• “secret; concealed.”

• vrateṣu ← vrata
• [noun], locative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

निर्ऋतीः । पृथिवीनामैतत् । अनेनेतरलोकावुपलक्ष्येते । तत्राधिष्ठिताः तिस्रः अग्न्यादिदेवताः देष्ट्राय हविषां प्रदानाय उपासते। यजमाना उपासनं कुर्वते । ततः दीर्घश्रुतः प्रभूतकीर्तयः वह्नयः जगतः प्रापिकास्ता देवताः वि जानन्ति । एतैः कृतामुपासनां मन्वत एव । यद्वा । निर्ऋतीः । निःशेषेण ऋच्छन्ति गच्छन्तीति निर्ऋतयः । तास्तिस्रः सृष्टिस्थितिसंहृतीः देष्ट्रायात्मनः कर्मभोगदानायोपासते ते दीर्घश्रुतो दीर्घं संसारे शृण्वन्तो मन्तव्यदृश्यादिपदार्थं जानन्तः । मन्त्रदृष्ट्यादिरूपमजानन्त इत्यर्थः । अत एव वह्नयः संसारस्य वोढारस्ता न जानन्ति । कवयः क्रान्तदर्शिनस्तु तासां सृष्ट्यादीनामन्यादीनां वा निदानं मूलकारणं परमात्मानं नि चिक्युः नितरां चिन्वन्ति जानन्ति। परेषु उत्कृष्टेषु वा गुह्येषु वा गोप्तव्येषु कर्मसु यमनियमादिषु व्रतेषु याः प्रवृत्तयः सन्ति तासां निदानं नि चिक्युः जानन्ति ॥ ‘ चिञ् चयने । लिटि ‘ विभाषाञ्चेः° " इत्यभ्यासादुत्तरस्य कवर्णादेशः । यद्वा । चायतेर्लिटि ’ चायः की ’ (पा. सू. ६. १. ३५) इति छन्दसि की इत्यादेशः ॥

English translation:

“The three Nirṛtis do obeisance for the gist (of oblations), for (the gods), the far-famed sustainers (ofthe universe), know (their obeisance); the wise have ascertained the primary cause of these (divinities) who(exist) in the conspicuous (or) in the hidden observances.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The three Nirṛtis: niṛṛti= the earth;

Nirṛtiḥ = the threeregions, earth, mid-air, and heaven, or the three deities (Agni etc.) presiding over those regions

Three (Goddesses of?) Dissolution reverently approach to be pointed out, for the conveyors (of songs?) who hear from afar recognize them. The sage poets discern the connection of those (goddesses), (although they dwell) among the distant hidden commandments.

The priests beard far away, as they are ordered, serve the three Nirrtis, for well they know them.
Sages have traced the cause that first produced them, dwelling in distant and mysterious chambers.

Drei Todesgöttinnen sitzen dabei, um Weisungen zu geben, denn die weithin hörbaren Wortführer kennen sie genau. Die Seher haben deren Ursache begriffen, die in den höchsten geheimen Gesetzen begründet sind.

Die drei Todesgenien bleiben ihrer Zusage getreu (?); die weithin hörenden Priester kennen sie; die Weisen erkennen die Verbindung dieser Genien, welche mit andern geheimnissvollen Werken beschäftigt sind.

Три Гибели сидят при этом, чтоб указывать, –
Ведь возницы (жертвы), которых далеко слышно, знают их хорошо.
Поэты постигли их суть,
(Тех,) что (связаны) с высшими, тайными заветами.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (दीर्घश्रुतः) बहुत काल तक वेदत्रयी का श्रवण किये हुए (वह्नयः-हि)ज्ञान के वहन करनेवाले ही (वि जानन्ति) यथार्थ वस्तुतत्त्व को जानते हैं (तिस्रः) तीन (निः-ऋतीः)निश्चित सत्यवेद विद्याओं को (देष्ट्राय) अन्यों को देने के लिये (उप आसते) सेवन करते हैं-अभ्यास में लाते हैं (याः) जो विद्याएँ (परेषु) उत्कृष्ट (गृह्येषु) गुप्त अध्यात्मज्ञान विषयों में (व्रतेषु) तथा अध्यात्मकर्मों में-सदाचरणों में उपयुक्त होती हैं (तासाम्) उन वेदविद्याओं का (निदानम्) कारण मूल-आधार-परमात्मा को (कवयः-हि) अध्यात्मदर्शी विद्वान् ही (निचिक्युः)निस्संदेह जानते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - वेदत्रयी का अध्ययन बहुत काल तक कर चुकनेवाले यथार्थ ज्ञान को प्राप्त होते हैं और वे ही अपने आत्मा में परिपुष्ट कर दूसरों के लिये ज्ञान देते हैं, अध्यात्मविषयसम्बन्धी विद्याएँ उत्कृष्ट हैं, उन्हें अध्यात्मकर्मों एवं सदाचरणों के द्वारा जीवन में ढाला जाता है, उनके मूलकारण परमात्मा को अध्यात्मदर्शी जाना करते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दीर्घश्रुतः-वह्नयः-हि वि जानन्ति) बहुकालं वेदत्रयीं श्रुतवन्तो ज्ञानवोढारो हि यथार्थं जानन्ति (तिस्रः-निः-ऋतीः-देष्ट्राय-उप आसते) तिस्रः-निश्चित-सत्यवेदविद्याः खल्वन्येभ्यो दानाय सेवन्तेऽभ्यस्यन्ति (याः परेषु गुह्येषु व्रतेषु) याः-विद्याः प्रकृष्टेषु ज्ञानेषु गुप्तेषु खल्वध्यात्मविषयेषु तथा कर्मसु-सदाचरणेषु “व्रतं कर्मनाम” [निघ० २।१] उपयुज्यन्ते (तासां निदानं कवयः-हि नि चिक्युः) तासां वेदविद्यानां कारणं मूलमाधारं परमात्मानमध्यात्मदर्शिनो निःसन्दिग्धं जानन्ति ॥२॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

च᳓तुष्कपर्दा युवतिः᳓ सुपे᳓शा
घृत᳓प्रतीका वयु᳓नानि वस्ते
त᳓स्यां सुपर्णा᳓ वृ᳓षणा नि᳓ षेदतुर्
य᳓त्र देवा᳓ दधिरे᳓ भागधे᳓यम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
cátuṣkapardā ← cátuṣkaparda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

supéśāḥ ← supéśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yuvatíḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ghr̥tápratīkā ← ghr̥tápratīka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vaste ← √vas- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vayúnāni ← vayúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ní ← ní (invariable)

sedatuḥ ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

suparṇā́ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

tásyām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

bhāgadhéyam ← bhāgadhéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadhiré ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yátra ← yátra (invariable)

चतुः॑ऽकपर्दा । यु॒व॒तिः । सु॒ऽपेशाः॑ । घृ॒तऽप्र॑तीका । व॒युना॑नि । व॒स्ते॒ ।
तस्या॑म् । सु॒ऽप॒र्णा । वृष॑णा । नि । से॒द॒तुः॒ । यत्र॑ । दे॒वाः । द॒धि॒रे । भा॒ग॒ऽधेय॑म् ॥

• catuṣkapardā ← catur
• [noun]
• “four; catur [word].”

• catuṣkapardā ← kapardā ← kaparda
• [noun], nominative, singular, feminine
• “money cowrie; knotted hair.”

• yuvatiḥ ← yuvati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “girl; woman.”

• supeśā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supeśā ← peśāḥ ← peśas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “decoration; shape.”

• ghṛtapratīkā ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapratīkā ← pratīkā ← pratīka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “face; surface.”

• vayunāni ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• vaste ← vas
• [verb], singular, Present indikative
• “wear.”

• tasyāṃ ← tasyām ← tad
• [noun], locative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• suparṇā ← suparṇa
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣan
• [noun], nominative, dual, masculine
• “bullocky; potent; powerful; strong; manly; aroused; potent; much(a); male; large.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣedatur ← sedatuḥ ← sad
• [verb], dual, Perfect indicative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• bhāgadheyam ← bhāgadheya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “parcel; bhāgadheya [word]; Destiny; destiny.”

चतुष्कपर्दा चतुष्कोणा युवतिः स्त्रीरूपा सुपेशाः शोभनालंकारा घृतप्रतीका घृतप्रमुखहविष्का एतादृशी वेदिः वयुनानि ज्ञातव्यानि पदार्थजातानि कर्माणि स्तोत्राणि वा वस्ते आच्छादयति । तस्यां वेद्यां वृषणा वृषणौ हविषां वर्षितारौ सुपर्णा सुपर्णौ सुपतनौ जायापती यजमानब्रह्माणौ वा नि षेदतुः निषण्णौ भवतः। यत्र यस्यां वेद्यां देवाः अग्न्यादयः भागधेयम् । स्वार्थिको धेयप्रत्ययः । स्वस्वभागं हविः दधिरे धारयन्ति । यद्वा। चतुष्कपर्दा नामाख्यातोपसर्गनिपाताश्चत्वारः कपर्दस्थानीय यस्याः सा युवतिस्तरुणी नित्या घृतप्रतीका दीप्यमानवर्णावयवैषौपनिषदी वाग्वयुनानि ज्ञानानि वस्ते आच्छादयति । तस्यां वाचि सुपर्णा सुपर्णौ जीवपरमात्मानौ निषण्णौ भवतः । यत्र। ’ इतराभ्योऽपि दृश्यन्ते ’ इति तृतीयार्थे त्रल्प्रत्ययः । यया वाचा देवा भागं धारयन्ति ।

English translation:

“The quadrangular (altar) youthful, handsomely decorated, bright with oblation, clothes herself in piousrites; the two birds, the showerers of oblations, have sat down thereon where the gods receive their share.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Twobirds: the husband and wife, or the yajamāna and the brāhmaṇa

The well-ornamented, ghee-faced young woman with four braids [=vedi (“altar”)/night sky?] clothes herself in the (ritual) patterns.
Two bullish eagles have settled down on her, where the gods have
acquired their share.

The Youthful One, well-shaped, with four locks braided, brightened with oil, puts on the ordinances.
Two Birds of mighty power are seated near her, there where the Deities receive their portion.

Die schöngeschmückte Jungfrau mit vier Haarschnecken, mit Schmalz im Antlitz, kleidet sich in feste Regeln. Auf ihr haben sich zwei bullenartige Vögel niedergesetzt, auf welcher die Götter ihren Anteil empfangen haben.

Die vierlockige schöngestaltige Jungfrau [nach Sāy. der Altar], mit Butter im Antlitz, kleidet sich in die Opfergewebe; bei ihr haben sich zwei kräftige Adler [Agni und Soma] niedergelassen da, wo die Götter ihren Opferantheil empfangen haben.

Юная жена с четырьмя косами. Замечательно украшенная,
С ликом, натертым жиром, облачается в установленные формы.
На нее уселись два мужественные орла
(Там,) где боги получили наделение долей.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (चतुष्कपर्दा) ऋग्-यजुः-साम-अथर्व श्रुतिरूप चूड़ासदृश ज्ञान-चूड़ा जिसकी हैं, ऐसी अथवा कम्-सुख को कहनेवाले-दर्शानेवाले चार धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष जिसके हैं, ऐसी वेदवाणी (युवतिः) सदा युवति अर्थात् नित्य, आदि और अन्त से रहित अजर अथवा परमात्मा के साथ मिलानेवाली (सुपेशाः) सुरूपा ज्ञानात्मक होने से सर्वप्रिया (घृतप्रतीका) तेज प्रकट करनेवाले-जिसके अध्ययन से तेज प्रकट होता है, वैसी (वयुनानि वस्ते) प्रज्ञानों को प्रकृष्टरूप से आच्छादित करती है-सुरक्षित रखती है (तस्याम्) उसमें (वृष्णा) सुखवर्षक (सुपर्णा) शोभनपालन धर्मवाले जीवात्मा परमात्मा वर्णित हैं अथवा उसके आश्रय अध्यापक और अध्येता गुरु शिष्य (निषेदतुः)स्थिर हैं (यत्र) जिसमें (देवाः) विद्वान् (भागधेयम्) ज्ञान के भाग को (दधिरे) धारण करते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - ऋग् यजुःसाम और अथर्व ज्ञानरूप ऊँची शिखासमान स्थिति अथवा धर्मार्थ काम मोक्ष ये चार सुख को बतानेवाले जिसमें हैं, ऐसी वेदवाणी अजर अमर तेज देनेवाली, परमात्मा से मिलानेवाली ज्ञान के भण्डाररूप में जीवात्मा परमात्मा का वर्णन है तथा अध्यापक और अध्येता जिसको पढ़ते रहते हैं, विद्वान् लोग ज्ञान का भाग लेते हैं, ऐसी वेदवाणी पढ़नी-पढ़ानी चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (चतुष्कपर्दा) चत्वारः ऋग्यजुःसामाथर्वाख्याः-चूडासदृशा ज्ञानचूडाः श्रुतयो यस्याः यद्वा कं सुखं वदन्ति शब्दयन्ति ये ते कपर्दास्ते च चत्वारो-धर्मार्थकाममोक्षा विषया यस्याः सा वेदवाक् (युवतिः) सदा युवतिः-नित्या अनादिनिधना-अजर्या यद्वा परमात्मना-सह मिश्रयन्ती (सुपेशाः) सुरूपा ज्ञानात्मकत्वात् सर्वप्रिया (घृतप्रतीका) तेजःप्रतीकं प्रत्यक्तं यया यस्या अध्ययनेन भवति तथाभूता (वयुनानि वस्ते) प्रज्ञानानि प्रकृष्टज्ञानानि “वयुनं प्रज्ञानाम” [निघ० ३।९] आच्छादयति (तस्यां-वृष्णा सुपर्णा निषेदतुः) तस्यां ज्ञानवर्षकौ शोभनपालकधर्मिणौ जीवात्मपरमात्मानौ वर्णितौ स्तः, यद्वा तदाश्रयेऽध्यापकाध्येतारौ गुरुशिष्यौ नितिष्ठतः (यत्र) यस्यां (देवाः) विद्वांसः (भागधेयं दधिरे) ज्ञानस्य भागं धारयन्ति ॥३॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - जगती

ए᳓कः सुपर्णः᳓ स᳓ समुद्र᳓म् आ᳓ विवेश
स᳓ इदं᳓ वि᳓श्वम् भु᳓वनं वि᳓ चष्टे
त᳓म् पा᳓केन म᳓नसापश्यम् अ᳓न्तितस्
त᳓म् माता᳓ रेळ्हि स᳓ उ रेळ्हि मात᳓रम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suparṇáḥ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

bhúvanam ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

caṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ántitas ← ántitas (invariable)

apaśyam ← √paś- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pā́kena ← pā́ka- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mātáram ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

reḷhi ← √rih- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

reḷhi ← √rih- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

एकः॑ । सु॒ऽप॒र्णः । सः । स॒मु॒द्रम् । आ । वि॒वे॒श॒ । सः । इ॒दम् । विश्व॑म् । भुव॑नम् । वि । च॒ष्टे॒ ।
तम् । पाके॑न । मन॑सा । अ॒प॒श्य॒म् । अन्ति॑तः । तम् । मा॒ता । रे॒ळ्हि॒ । सः । ऊं॒ इति॑ । रे॒ळ्हि॒ । मा॒तर॑म् ॥

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• suparṇaḥ ← suparṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanaṃ ← bhuvanam ← bhuvana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pākena ← pāka
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ignorant; childlike; honest.”

• manasāpaśyam ← manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manasāpaśyam ← apaśyam ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• antitas
• [adverb]
• “nearby.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• reḍhi ← rih
• [verb], singular, Present indikative
• “lick.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• reḍhi ← rih
• [verb], singular, Present indikative
• “lick.”

• mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

एकः सर्वकार्येष्वसहायः सुपर्णः सुपतनो मध्यमस्थानो देवः समुद्रम् अन्तरिक्षम् आ विवेश आविशति । आविश्य च स इदं विश्वं सर्वं भुवनं भूतजातं वि चष्टे । अनुग्राह्यतयाभिपश्यति । तम् एवंरूपं देवं पाकेन परिपक्वेन मनसा अन्तितः समीपेऽहम् अपश्यम् अदर्शम् । किंच माता उदकानां निर्मात्री माध्यमिका वाक् तां रेळिह आस्वादयति । उपजीवनमात्रमत्र लक्ष्यते । स उ स खलु मातरं वाचं रेळिह लेढि। तामेवोपजीवति। ‘ लिह आस्वादने । यद्वा । सुपर्णः पक्षवान्निराधारसंचार्येकः प्राणवायुः परमात्मा वा समुद्रम् । समुद्र््वन्ति आपोऽस्मादिति समुद्रमन्तरिक्षम् । यद्वा । समुद्द्रवणं सर्वतो गमनम्। तच्छीलं प्रपञ्चजातमाविष्टवान् । ‘ तत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत् ’ ( तै. आ. ८, ६ ) इति श्रुतेः । वायुपक्षे वाय्वादिरूपेण आ विवेश । स इदं विश्वं सर्वं लोकं वि चष्टे विशेषेण ख्यापयति । सति हि प्राणे परमात्मनि वा जीवन्तः पुरुषा लोकं विख्यातं कुर्वन्ति । तं देवमुपासकोऽहं पाकेन परिपक्वज्ञानेन मनसा अन्तितः ॥ अन्तिकशब्दात्तसिः । अन्तिकस्य तसि कादिलोपो भवत्याद्युदात्तत्वं च ( पा. सू. ६. ४. १४९. ८) इति कादिलोपः ॥ अन्तिके समीपे स्वहृदयेऽपश्यम् । तं प्राणं माता वाक् रेळिह । वाक् प्राणेऽन्तर्भवतीत्यर्थः । स्वापे हि वाग्व्यापारो न दृश्यते प्राणव्यापारस्तु दृश्यत इति ॥

English translation:

“One of the birds has entered the firmament; he contemplates this whole world; with mind mature Ibeheld him night at hand; him the mother licks, he licks themother.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mother: i.e., the mādhyamikā vāk, thesound of mid-heaven, the thunder, which is the mother or source of rain. The deity referred to as the bird whohas taken his station in the firmament is Agni, or else Vāyu

The eagle is (really just) one—it has entered the sea; it surveys all this creation.
With my simple mind I saw it nearby: the mother licks it, and it licks the mother.

One of these Birds hath passed into the sea of air: thence he looks round and views this universal world.
With simple heart I have beheld him from anear: his Mother kisses him and he returns her kiss.

Der eine Vogel ist in den Ozean eingegangen, diese ganze Welt beschaut er. Ihn sah ich einfältigen Geistes in der Nähe: Die Mutter leckt ihn, er leckt die Mutter.

Der eine Adler [Agni als Sonne] ist ins Meer der Luft eingegangen, er beschaut diese ganze Welt; ihn habe ich aus der Nähe angeschaut mit schlichtem Sinne, ihn küsst die Mutter, und er küsst sie.

Один орел – он вошел в океан,
Он озирает весь этот мир.
Бесхитростной мыслью, увидел я его вблизи:
Его лижет мать, и он лижет мать.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (एकः सुपर्णः) इन दोनों जीवात्मा परमात्मा के बीच में एक सुपर्ण, संसार का सम्यक् पालन करनेवाला परमात्मा (सः समुद्रम्) वह समुद्र के समान विशाल संसार को (आविवेश) व्याप्त हो रहा है (सः) वह (इदं विश्वं भुवनम्) इस सारे प्राणिवर्ग को (वि चष्टे) विशेषरूप से देखता है-उनके कर्मों को जानता है (तम्) उस परमात्मा को (पाकेन मनसा) पकने सुसम्पन्न होने योग्य निरुद्ध मन से (अन्तितः) समीप करके (अपश्यम्) देखता हूँ जानता हूँ (तं मातारेळ्हि) उस जीवात्मा को माता मान्यकर्ता माता के समान स्नेह करता है (सः-उ) वह जीवात्मा (मातरं रेळ्हि) माताके समान परमात्मा को स्नेह करता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा विशाल संसार में व्याप्त है और प्राणिमात्र के कर्मों को जानता है, उसे सुपक्व निरुद्ध मन से जीवात्मा अपने अन्दर देखता है और ऐसे देखता है कि वे दोनों परस्पर माता-पुत्र के समान स्नेह कर रहे हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एकः सुपर्णः) पूर्वोक्तयोर्द्वयोः सुपर्णयोः-जीवात्मपरमात्मनोरेकः सुपर्णः परमात्मा (सः-समुद्रम्-आ विवेश) समुद्रमिवापार-संसारमाविशति प्राप्नोति (सः-इदं विश्वं भुवनं वि चष्टे) स इदं सर्वप्राणिजातं विशेषेण पश्यति सर्वेषां जीवात्मनां कर्माणि जानाति (तं पाकेन मनसा-अन्तितः-अपश्यम्) तं परमात्मानं पक्तव्येन सुपक्वेन निरुद्धेन मनसाऽहं समीपं पश्यामि, (तं माता रेळ्हि सः-उ मातरं रेळ्हि) तं जीवात्मानं माता मान्यकर्त्ता मातृ-स्नेहकर्त्ता परमात्मा स्निह्यति स खलु जीवात्मा स्नेहकर्त्तारं परमात्मानं स्निह्यति ॥४॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सुपर्णं᳓ वि᳓प्राः कव᳓यो व᳓चोभिर्
ए᳓कं स᳓न्तम् बहुधा᳓ कल्पयन्ति
छ᳓न्दांसि च द᳓धतो अध्वरे᳓षु
ग्र᳓हान् सो᳓मस्य मिमते दुवा᳓दश

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suparṇám ← suparṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vácobhiḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

víprāḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bahudhā́ ← bahudhā́ (invariable)

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kalpayanti ← √kl̥p- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

chándāṁsi ← chándas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dádhataḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dvā́daśa ← dvā́daśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gráhān ← gráha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

mimate ← √mā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

सु॒ऽप॒र्णम् । विप्रा॑ । क॒वयः॑ । वचः॑ऽभिः । एक॑म् । सन्त॑म् । ब॒हु॒धा । क॒ल्प॒य॒न्ति॒ ।
छन्दां॑सि । च॒ । दध॑तः । अ॒ध्व॒रेषु॑ । ग्रहा॑न् । सोम॑स्य । मि॒म॒ते॒ । द्वाद॑श ॥

• suparṇaṃ ← suparṇam ← suparṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• viprāḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• vacobhir ← vacobhiḥ ← vacas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• ekaṃ ← ekam ← eka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bahudhā
• [adverb]
• “repeatedly; variously; multiply; a lot.”

• kalpayanti ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], plural, Present indikative
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

• chandāṃsi ← chandas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Veda; meter; chandas [word]; hymn; meter; meter.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dadhato ← dadhataḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• grahān ← graha
• [noun], accusative, plural, masculine
• “planet; possession; eclipse; Graha; paralysis; handle; Graha; constipation; grah; nine; spasm; cup; pot; spoon; oppression; celestial body; Rahu; captivity; mythical monster.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• mimate ← mā
• [verb], plural, Present indikative
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• dvādaśa ← dvādaśan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “twelve; twelfth.”

विप्राः मेधाविनः कवयः क्रान्तप्रज्ञा मनुष्याः सुपर्णं सुपतनम् एकं सन्तं परमात्मानं वचोभिः स्तुतिलक्षणैर्वचनैः बहुधा बहुप्रकारं कल्पयन्ति कुर्वन्ति । किंच त एव कवयः अध्वरेषु यज्ञेषु छन्दांसि गायत्र्यादीनि सप्त छन्दांसि दधतः स्तोत्रशस्त्रादिना धारयन्तो द्वादशसंख्याकान् सोमस्य ग्रहान् ग्रहणसाधनानि पात्राण्युपांश्वन्तर्यामादीनि मिमते निर्मिमते ॥ ग्रहान् । गृह्यत एभिरिति ग्रहाः । ‘ ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च ’ इति करणेऽप्प्रत्ययः । सोमस्येति कर्मणि षष्ठी । द्वादश इत्यत्र ‘संख्या ’ (पा. सू. ६, २. ३५) इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“The wise seers through their praise make into many forms the bird which is (only) one; and holding the(seven) metres at the sacrifices, they measure twelve bowls of Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bird which is one: this is the other of thetwo birds mentioned in verse 3; the bird referred to is the supreme soul, paramātmā

The inspired ones, the sage poets configure the eagle, though it is just one, in many ways with their words.
And arranging their meters at the ceremonies, they measure twelve
cupfuls of soma.

Him with fair wings though only One in nature, wise singers shape, with songs, in many figures.
While they at sacrifices fix the metres, they measure out twelve chalices of Soma.

Die redekundigen Seher teilen den Vogel, der nur einer ist, mit Worten in viele. Indem sie bei den Opfern die Metren herstellen, bemessen sie die Somaschoppen auf zwölf.

Den andern Adler [Soma], der an sich nur einer ist, haben die weisen Sänger durch ihre Lieder vielfach getheilt; und Zaubersprüche bei den Opfern darbringend, messen sie zwölf Becher des Somas ab.

Вдохновенные поэты словами
Образуют из одного орла множество.
Устанавливая во время обрядов стихотворные размеры,
Они отмеряют двенадцать кружек сомы.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्राः) परमात्मा को विविध स्तुतियों से अपने अन्दर पूर्ण करनेवाले-धारण करनेवाले (कवयः) मेधावी जन (वचोभिः) स्तुतिवचनों के द्वारा (सुपर्णम्) शोभन पालनकर्त्ता (एकं सन्तम्) एक होते हुए को (बहुधा कल्पयन्ति) बहुत प्रकार से या बहुत नामों से मानते हैं या वर्णन करते हैं (छन्दांसिच)और गायत्र्यादि छन्द भी (अध्वरेषु) यज्ञों में (दधतः) धारण-करते हुए (सोमस्य) सोम के चन्द्रमा के (द्वादश ग्रहान्) चैत्रादि बारहमासों को (मिमते) मानरूप से करते हैं जैसे, उसी प्रकार आनन्दरसरूप सोम परमात्मा के द्वादश मासों के निर्माता धर्म के अनुरूप स्मरण करने योग्य होने से या स्मरण के साधन होने से द्वादश ग्रहों-आनन्दरस को ग्रहण करने के पात्रों आत्मा, मन, बुद्धि, चित्त,अहङ्कार,पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ वाक् और प्राण मानते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के स्वरूप को अपने अन्दर धारण करनेवाले मेधावी स्तोता जन उस एक परमात्मा को अनेक प्रकार से या अनेक नामों से वर्णित करते हैं या मानते हैं, गायत्र्यादि छन्द यज्ञों में उसका वर्णन करते हैं, चन्द्रमा जैसे चैत्र आदि बारह मासों में ग्रहण किया जाता है, ऐसे ही सोमरूप परमात्मा के ग्रहणपात्र स्मरण करने के स्थान बारह हैं, जो कि आत्मा, मन, बुद्धि, चित्त,अहङ्कारपाँच ज्ञानेन्द्रियाँ वाणी और प्राण हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्राः कवयः) परमात्मानं विविधस्तुत्या स्वान्तरे पूरयन्तो मेधाविनः स्तोतारः (वचोभिः) स्तुतिवचनैः (सुपर्णम्-एकं सन्तं बहुधा कल्पयन्ति) शोभनपालनकर्त्तारं परमात्मानमेकं सन्तं बहुप्रकारेण बहुनामभिर्वा मन्यन्ते वर्णयन्ति, तथा चान्यत्र “एकं सद्विप्रा बहुधा वदन्ति-अग्निं मित्रम्…” (छन्दांसि च) गायत्रीप्रभृतीनि छन्दांसि चापि (अध्वरेषु दधतः) यज्ञेषु यथा धारयन्तः (सोमस्य द्वादश ग्रहान् मिमते) सोमस्य-चन्द्रमसो गृह्यते येषु तान् द्वादशमासान् चैत्रादीन् मानरूपेण कुर्वन्ति तद्वत्-सोमस्य-आनन्दरसरूपपरमात्मनः द्वादशमासानां निर्मातृधर्मानुरूपेण स्मर्यमाणत्वाद् द्वादशग्रहान् यद्वा परमात्मन आनन्दरसग्रहणपात्राणि द्वादश मन्यन्ते ते ग्रहाः सन्ति, आत्ममनोबुद्धिचित्ताहङ्कारान्तःकरणानि पञ्चज्ञानेन्द्रियाणि वाक्प्राण इति द्वादश मन्यन्ते ॥५॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

षट्त्रिंशां᳓श् च चतु᳓रः कल्प᳓यन्तश्
छ᳓न्दांसि च द᳓धत आदुवादश᳓म्
यज्ञं᳓ विमा᳓य कव᳓यो मनीष᳓
ऋक्सामा᳓भ्याम् प्र᳓ र᳓थं वर्तयन्ति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ca ← ca (invariable)

catúraḥ ← catúr- (nominal stem)
{number:PL}

kalpáyantaḥ ← √kl̥p- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ṣaṭtriṁśā́n ← ṣaṭtriṁśá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ādvādaśám ← ādvādaśám (invariable)

ca ← ca (invariable)

chándāṁsi ← chándas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dádhataḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kaváyaḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vimā́ya ← √mā- 1 (root)
{non-finite:CVB}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥ksāmā́bhyām ← r̥ksāmá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:DU}

vartayanti ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ष॒ट्ऽत्रिं॒शान् । च॒ । च॒तुरः॑ । क॒ल्पय॑न्तः । छन्दां॑सि । च॒ । दध॑तः । आ॒ऽद्वा॒द॒शम् ।
य॒ज्ञम् । वि॒ऽमाय॑ । क॒वयः॑ । म॒नी॒षा । ऋ॒क्ऽसा॒माभ्या॑म् । प्र । रथ॑म् । व॒र्त॒य॒न्ति॒ ॥

• ṣaṭtriṃśāṃś ← ṣaṭtriṃśān ← ṣaṭtriṃśa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “thirty-sixth.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• caturaḥ ← catur
• [noun], accusative, plural, masculine
• “four; catur [word].”

• kalpayantaś ← kalpayantaḥ ← kalpay ← √kﾱp
• [verb noun], nominative, plural
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

• chandāṃsi ← chandas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Veda; meter; chandas [word]; hymn; meter; meter.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dadhata ← dadhataḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ādvādaśam
• [adverb]

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vimāya ← vimā ← √mā
• [verb noun]
• “arrange; distribute; barter; measure; fixate.”

• kavayo ← kavayaḥ ← kavi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• manīṣarksāmābhyām ← manīṣā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• manīṣarksāmābhyām ← ṛc
• [noun], feminine
• “Rig-Veda; Mantra; verse; ṛc [word]; ṛc.”

• manīṣarksāmābhyām ← sāmābhyām ← sāman
• [noun], instrumental, dual, neuter
• “Sāman; Sama-Veda; song; sāman [word]; hymn.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vartayanti ← vartay ← √vṛt
• [verb], plural, Present indikative
• “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”

पूर्वं सामान्येन यज्ञग्रहानुक्त्वेदानीं सर्वग्रहादिपूर्वको यज्ञोऽभिधीयते । षट्त्रिंशान् । द्वावुपांश्वन्तर्यामौ । ऐन्द्रवायवादयस्त्रयो द्विदेवस्यग्रहाः । द्वौ शुक्रामन्थिनौ । आग्रयण उक्थ्यो ध्रुवश्चेति त्रयः । ऋतुग्रहा द्वादश । ऐन्द्राग्नो वैश्वदेवश्च द्वौ । त्रयो मरुत्वतीयाः । एको माहेन्द्रः । आदित्यसावित्रौ द्वौ । वैश्वदेवः पात्नीवतो हारियोजन इति त्रयो ग्रहाः । एवं षट्त्रिंशद्भवन्ति । अत्यग्निष्टोमे पूर्वे षट्त्रिंशद्ग्रहा द्वावंश्वदाभ्यौ दधिग्रहः षोडशीति चेति चत्वारः । एतांश्चत्वारिंशत्संख्याकान् ग्रहान् कल्पयन्तः सोमेन पूरयन्तः। किंच आद्वादशम् ॥ ‘ आङ् मर्यादाभिविध्योः’ (पा. सू. २. १. १३) इत्यव्ययीभावसमासः । तस्य स्वरः ॥ द्वादशसंख्याकप्रउगादिशस्त्रसमाप्तिपर्यन्तं छन्दांसि गायत्र्यादीनि दधतः स्तुतशस्त्रादिरूपेण धारयन्तः कवयो मनीषा । तृतीयाद्या आकारः । मनीषया बुद्ध्या एवं यज्ञं विमाय निर्माय रथम् । रमन्त्यत्रेति रथो यज्ञः । तं रथं यज्ञम् ऋक्सामाभ्यां प्र वर्तयन्ति प्रकर्षेण संपादयन्ति ॥ चतुर इत्यत्र ‘ चतुरः शसि ’ ( पा. सू. ६. १.१६७ ) इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥

English translation:

“Filling thirty-six and four vessels, and holding the metres as far as twelve, measuring out the rite bytheir intelligence, the sages complete the sacrifice with the ṛk and the sāman.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Thirty-six and four vessels:grahas, or small cups of wood, or earthenware, for holding the Soma or other fluids offered at the sacrificeṣForty are specified as used at the agniṣṭoma sacrifice; they are detailed in the fourth Prapāṭhaka of the BlackYajuṣ; cf. also Vājasneyi Saṃhitā, 7 and 8. The thirty-six grahas are enumerated as follows: Upāṃśu andAntaryāma, the three grahas each devoted to the worship of two gods and called Aindravāyava (belonging toIndra and Vāyu), etc.; the Sukra and Manthin; the Āgrayaṇa, the Ukthya, and the Vaiśvadeva, the threeMarutvatīyas, the Māhendra; the Āditya and the Sāvitra; the Vaiśvadeva (again), the Pātnīvata and theHāriyojana. The four grahas are enumerated as the two Aṃśvadābhyas, the Dadhigraha, and the ṢoḍaśīṇThe names indicate either appropriation to particula deities or particular rites

Configuring the four as thirty-six and arranging the meters up to twelve (syllables?),
having measured out the sacrifice with their inspired thought, the poets make the chariot [=sacrifice] roll forth with r̥c and sāman [/verse and tune].

While they arrange the four and six-and-thirty, and duly order, up to twelve, the measures,
Having disposed the sacrifice thoughtful sages send the Car forward with the Rc and Saman.

Und indem sie vier Schoppen sechsunddreißigfach teilen, und die Metren bis auf zwölf bringen und durch Nachdenken das Opfer abmessen, bringen die Seher den Wagen mit Rik und Saman in Gang.

Indem sie sechsunddreissig und vier [Somafüllungen?] bilden und die Zaubersprüche auf zwölf ansetzen, und nachdem sie das Opfer mit Weisheit eingerichtet haben, lassen die Weisen den Wagen vorwärts rollen mit Lied [ṙc] und Gesang [sâman].

После того как они образуют тридцать шесть и четыре,
А стихотворные размеры сводят до двенадцати,
Измерив жертву с помощью размышления,
Гимном и мелодией они приводят в движение колесницу.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (षट्त्रिंशान्)सोमयज्ञ में छत्तीस हेमन्त के दिनों (चतुरः-च) और चार दिन अन्य एवं चालीस दिन “चिल्ला के दिनों” (कल्पयन्तः) सम्पादित करते हुए तथा (छन्दांसि च) और सात गायत्री आदि छन्दों को (दधतः-आद्वादशम्) बारह संख्या तक पाँच अतिछन्दों को धारण करते हुए (यज्ञं विमाय) सोम ओषधि यज्ञ या ब्रह्मयज्ञ को विशेषरूप से धारण करके (मनीषा) बुद्धि से (ऋक्सामाभ्याम्) ऋग्वेद सामवेद मन्त्रों की गीतियों से या स्तुति उपासना द्वारा (रथम्) रमण-आरम्भ (प्र वर्तयन्ति) चलाते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - हेमन्त के चालीस दिनों में गायत्री आदि सात छन्दों और पाँच अतिछन्दों को मिलाकर बारह छन्दों से ऋग्वेदमन्त्रों और सामवेदमन्त्रों की गीतियों से सोमौषधियज्ञ तथा स्तुति उपासना द्वारा ब्रह्मयज्ञ करना चाहिये ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (षट्त्रिंशान्-चतुरः-च कल्पयन्तः) सोमयागे हैमन्तिकान्-षट्त्रिंशान् दिवसान् तत्र चतुरो दिवसान् च सम्पादयन्तश्चत्वारिंशान् दिवसान् योजयन्ति तथा (छन्दांसि च दधतः-आद्वादशम्) गायत्रीप्रभृतीनि सप्तछन्दांसि द्वादशसङ्ख्यायावदिति तत्र सप्तसु छन्दःसु पञ्चातिछन्दांसि कल्पयित्वा संयोज्य वा (यज्ञं विमाय) सोमौषधियज्ञं ब्रह्मयज्ञं च विशेषेण धारयित्वा (मनीषा) बुद्ध्या (ऋक्सामाभ्याम्) ऋङ्मन्त्रसाममन्त्रगीतिभ्यां “ऋच्यध्यूढं साम गीयते” [छान्दोग्य०] स्तुत्युपासनाभ्यां वा (रथम्) रमणमारम्भं (प्र वर्तयन्ति) चालयन्ति ॥६॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

च᳓तुर्दशान्ये᳓ महिमा᳓नो अस्य
तं᳓ धी᳓रा वाचा᳓ प्र᳓ णयन्ति सप्त᳓
आ᳓प्नानं तीर्थं᳓ क᳓ इह᳓ प्र᳓ वोचद्
ये᳓न पथा᳓ प्रपि᳓बन्ते सुत᳓स्य

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
anyé ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cáturdaśa ← cáturdaśa (invariable)

mahimā́naḥ ← mahimán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nayanti ← √nī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vācā́ ← vā́c- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́pnānam ← ā́pnāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

tīrthám ← tīrthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vocat ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pathā́ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

prapíbante ← √pā- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

चतुः॑ऽदश । अ॒न्ये । म॒हि॒मानः॑ । अ॒स्य॒ । तम् । धीराः॑ । वा॒चा । प्र । न॒य॒न्ति॒ । स॒प्त ।
आप्ना॑नम् । ती॒र्थम् । कः । इ॒ह । प्र । वो॒च॒त् । येन॑ । प॒था । प्र॒ऽपिब॑न्ते । सु॒तस्य॑ ॥

• caturdaśānye ← caturdaśā ← caturdaśan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fourteen.”

• caturdaśānye ← anye ← anya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• mahimāno ← mahimānaḥ ← mahiman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dhīrā ← dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• vācā ← vāc
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ṇayanti ← nayanti ← nī
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• āpnānaṃ ← āpnānam ← āpnāna
• [noun], accusative, singular, neuter

• tīrthaṃ ← tīrtham ← tīrtha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Tīrtha; ford; tīrtha [word]; guru; administrator; fingertip; landing.”

• ka ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vocad ← vocat ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pathā ← pathin
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• prapibante ← prapā ← √pā
• [verb], plural, Present indikative
• “drink.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

अस्य यज्ञरूपस्य परमात्मनः अन्ये चतुर्दश चतुर्दशसंख्याकाः महिमानः विभूतयो भवन्ति । तं यज्ञं सप्त सप्तसंख्याकाः धीराः धीमन्तो होत्रादयः वाचा शस्त्ररूपया प्र णयन्ति प्रकर्षेण नयन्ति । आप्नानम् ॥ ‘ आप्लृ व्याप्तौ ’ । ताच्छीलिके चानशि व्यत्ययेन विकरणस्य व्यत्ययः॥ व्यापनशीलं तीर्थं पापोत्तारणसमर्थं चात्वालोत्करमध्यदेशम् इह अस्मिन् यज्ञे कः प्र वोचत् को वक्ति । न कोऽपीत्यर्थः । येन पथा येन यज्ञमार्गेण सुतस्य अभिषुतं सोमं प्रपिबन्ते देवा अतिशयेन पिबन्ति ॥ ‘पा पाने । पाघ्रा इत्यादिना पिबादेशः । व्यत्ययेन आत्मनेपदम्। उपसर्गेण समासः । यद्योगादनिघाते ‘तिङि चोदात्तवति’ इति गतेर्निघातः ॥

English translation:

“There are fourteen other great developments of him, seven sages conduct him by prayer; who maydeclare the expanded plural ce of sanctity at this (rite), the path by which they drink of the libation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Fourteen otherdevelopments: the 14 lokas; referring to the paramātmā, the supreme being, person nified as Yajña, orsacrifice; expanded plural ce of sanctity: the plural ce between the cativala (or hole dug in the ground for sacrifice) andthe heap of rubbish

Fourteen are the other powers of this one [=chariot of the sacrifice]. Seven wise ones [=priests] lead it forth with their speech.
The opulent ford—who will here proclaim it: the path by which they take the first drink of the soma?

The Chariot’s majesties are fourteen others: seven sages lead it onward with their Voices.
Who will declare to us the ford Apnana, the path whereby they drink first draughts of Soma?

Vierzehn andere Größen von ihm gibt es; ihn lenken die sieben Weisen durch die Rede vorwärts. Wer kann hier den Apnana-Zugang nennen, den Weg, auf dem sie vom Soma vortrinken?

Vierzehn andere grosse [Lieder?] sind bei demselben [Wagen = Opfer], sieben Weise führen ihn mit Gesang vorwärts; wer verkündet uns die zum Ziele führenden Furt, und den Pfad auf welchem sie [die Götter] zuerst den gepressten Soma trinken?

У нее четырнадцать других величин.
Семеро мудрых ведут ее вперед с помощью речи.
Кто здесь провозгласит дорогу к алтарю,
Путь, благодаря которому они начинают пить выжатый (сок)?

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस सोम-शान्तस्वरूप परमात्मा के (अन्ये चतुर्दश) अन्य चौदह (महिमानः) महिमारूप भुवन-लोकभूमियाँभूः, भुवः, स्वः आदि सात शरीर में तथा संसार में सात ऐसे चौदह परमात्मा की महिमारूप हैं, (धीराः) बुद्धिमान् ध्यानी योगीजन (वाचा) वाणी से (तम्) उस परमात्मा को (सप्त प्र नयन्ति) सात-सात महिमाओं को प्रकृष्टरूप में अपने अन्दर बिठाते हैं (आप्नानम्) उस व्याप्त होते हुए (तीर्थम्) संसारसागर से तरानेवाले को (कः) कौन-कोई विरला (इह) इस संसार में (प्र वोचत्) कहे-उसका प्रवचन करे (येन पथा) जिस मार्ग से (सुतस्य) सम्पादित-निष्पादित आनन्दरस के उपासक (प्रपिबन्ते) प्रकृष्टरूप में पान करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - भूः, भुवःआदि प्राणकेन्द्र शरीर के सात हैं, जो प्राणायामवाले मन्त्र में कहे गये हैं तथा सात लोकस्तरभूः, भुवःआदि संसार में हैं। ये दोनों चौदह उसकी महिमारूप हैं, इनके द्वारा बुद्धिमान् ध्यानी योगीजन उस परमात्मा को अपने अन्दर बिठाते हैं, वह संसारसागर से तरानेवाला है, उपासकजन उसका आनन्दरसपान करते हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य चतुर्दशः-महिमानः) एतस्य सोमस्य शान्तरसरूपस्य परमात्मनः-अन्ये चतुर्दशभुवनानि भूर्भुवःप्रभृतयो शरीरे तथा संसारे च सहैव सर्वे चतुर्दश परमात्मनो महिमारूपाः सन्ति (धीराः-वाचा तं सप्त प्र नयन्ति) धीमन्तो ध्यायिनो योगिनः वाचा तं सोमं परमात्मानं सप्त सप्त महिम्नः प्रति प्रकृष्टं नयन्ति तत्र सेवन्ते (आप्नानं तीर्थं कः-इह प्र वोचेत्) तं व्याप्नुवन्तं संसारसागरात् तारकमत्र कः-कश्चन विरल एव प्रवदेत् (येन पथा सुतस्य प्रपिबन्ते) येन मार्गेण-निष्पादितस्यानन्दरसस्य-उपासकाः प्रकृष्टं पानं कुर्वन्ति ॥७॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सहस्रधा᳓ पञ्चदशा᳓नि उक्था᳓
या᳓वद् द्या᳓वापृथिवी᳓ ता᳓वद् इ᳓त् त᳓त्
सहस्रधा᳓ महिमा᳓नः सह᳓स्रं
या᳓वद् ब्र᳓ह्म वि᳓ष्ठितं ता᳓वती वा᳓क्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
pañcadaśā́ni ← pañcadaśá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sahasradhā́ ← sahasradhā́ (invariable)

ukthā́ ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ít ← ít (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́vat ← tā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yā́vat ← yā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahimā́naḥ ← mahimán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sahasradhā́ ← sahasradhā́ (invariable)

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tā́vatī ← tā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vā́k ← vā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víṣṭhitam ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yā́vat ← yā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

स॒ह॒स्र॒धा । प॒ञ्च॒ऽद॒शानि॑ । उ॒क्था । याव॑त् । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । ताव॑त् । इत् । तत् ।
स॒ह॒स्र॒धा । म॒हि॒मानः॑ । स॒हस्र॑म् । याव॑त् । ब्रह्म॑ । विऽस्थि॑तम् । ताव॑ती । वाक् ॥

• sahasradhā
• [adverb]
• “thousand-fold.”

• pañcadaśāny ← pañcadaśāni ← pañcadaśan
• [noun], nominative, plural, neuter
• “fifteen.”

• ukthā ← uktha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• yāvad ← yāvat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “yāvat [word].”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• tāvad ← tāvat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “such(a).”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sahasradhā
• [adverb]
• “thousand-fold.”

• mahimānaḥ ← mahiman
• [noun], nominative, plural, masculine
• “greatness; power; mahiman.”

• sahasraṃ ← sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• yāvad ← yāvat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “yāvat [word].”

• brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• viṣṭhitaṃ ← viṣṭhitam ← viṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], nominative, singular
• “stand; stay; resist.”

• tāvatī ← tāvat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “such(a).”

• vāk ← vāc
• [noun], nominative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

सहस्रधा सहस्रसंख्याकेषु ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तेषु देहेषु पञ्चदशानि । चक्षुः श्रोत्रं मनो वाक् प्राण इत्येतानि पञ्च। तदाधारत्वेन मातापित्रोः सकाशादागतानि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशरूपाणि भूतानि मिलितानि दश । एवं पञ्चदशसंख्याकानि उक्था उक्थान्युत्कृष्टान्यङ्गानि विद्यन्ते प्राणिदेहेषु जातेषु । द्यावापृथिवी ॥ षष्ठीद्विवचनस्य ‘ सुपां सुलुक् । इति पूर्वसवर्णदीर्घः ॥ द्यावापृथिव्योः यावत् यत्परिमाणमस्ति तावदित् तत्परिमाणमेवात्माधिष्ठितं प्राणिदेहजातं भवति । यावत्तावच्छब्दयोः ‘ यत्तदेतेभ्यः परिमाणे वतुपि ’ ( पा. सू.५.२.३९ ) ‘आ सर्वनाम्नः’ ( पा. सू. ६.३.९१ ) इति दीर्घः ॥ किंच सहस्रधा सहस्रसंख्याकेषु सहस्रं महिमानः सहस्रसंख्याका महान्तो व्यवहारविशेषा भवन्ति । प्रतिविषयं प्रतिक्षणं दर्शनश्रवणादिव्यवहारनिष्पत्तेः । सहस्रधेत्यत्र विधार्थे धाप्रत्ययः । ब्रह्म जगत्कारणं वस्तु यावत् नानाविधप्राणिदेहरूपेण यावत्परिमाणं भूत्वा विष्ठितं विशेषेण स्थितं वाक् तावती तत्परिमाणा भवति । एकैकस्याभिधेयार्थस्यैकैकनामापेक्षणात् । अन्यत्रापि श्रूयते – सर्वाणि रूपाणि विचिन्त्य धीरो नामानि कृत्वाभिवदन्यदास्ते ‘(तै. आ.३.१२.७) इति । सहस्रधा पञ्चदशान्युक्थेति पञ्च हि दशतो भवन्ति ’ (ऐ. आ. १. ३. ८) इत्यादिकमारण्यकमत्रानुसंधेयम् ॥

English translation:

“The fifteen chief forms (are found) in a thousand plural ces; as heaven and earth are, so verily in that; thethousand great (functions) are in a thousand plural ces; as Brahmā is variably developed, so is Speech.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Thousandfunctions are in a thusand plural ces: i.e., each action or function (as sight, hearing, etc.) has its own viṣaya, orobject; as Brahmā… so is Speech: i.e., everthing has a name

Thousandfold are the fifteen ukthas. As great as heaven and earth, so great is that.
Thousandfold are the thousand powers. As far as the sacred
formulation is spread out, so far is speech.

The fifteen lauds are in a thousand places that is as vast as heaven and earth in measure.
A thousand spots contain the mighty thousand. Vak spreadeth forth as far as Prayer extendeth.

Tausendfach sind die fünfzehnteiligen Uktha´s. So groß Himmel und Erde sind, so groß sind sie. Tausendfach sind die fünfzehnteiligen Uktha´s. So groß Himmel und Erde sind, so groß sind sie. Tausendfach sind die tausend Größen. So weit das Brahman sich ausgebreitet hat, so groß ist die Rede.

An tausend Orten sind die funfzehn Sprüche, so weit Himmel und Erde reichen, so weit reicht dies; an tausend Orten sind die tausend grossen [Lieder?], so weit das Gebet [bráhman] sich ausdehnt, so weit reicht die Stimme [vâc].

Тысячи видов (бывают) пятнадцатичастные уктха.
Сколь велики Небо-и-Земля, столь велико и это.
Тысячи видов (бывает) тысяча величин.
Насколько распространилось священное слово, настолько и речь.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (सहस्रधा) प्राणियों के शरीर-योनियाँ असंख्य हैं, उनमें (पञ्चदशानि) पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, पाँच कर्मेन्द्रियाँ, पञ्च प्राण हैं (उक्था) उक्थ-वक्तव्य-विवेचनीय प्राण हैं (यावत्-द्यावापृथिवी) जितने परिमाण में द्यावापृथिवीमय ब्रह्माण्ड है (तावत्-इत्-तत्) उतना शरीरमात्र परिमाणवाला है, जो ब्रह्माण्ड में है, सो पिण्ड में है (सहस्रधा महिमानः) असंख्यात परमात्मा की महिमाएँ हैं, क्योंकि (सहस्रं यावत्) असंख्य जितना (ब्रह्म विष्ठितम्) विविधरूप से ब्रह्माण्ड स्थित है (तावती वाक्) उतनी ही ब्रह्माण्ड का वर्णन करनेवाली वाणी है ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की महिमाएँ अनन्त हैं, जो ब्रह्माण्ड में और पिण्ड शरीर में काम कर रही हैं। प्राणियों के शरीरों में पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ, पाँच कर्मेन्द्रियाँ, पाँच प्राण तथा जितने परिमाणवाला द्यावापृथिवीमय-ब्रह्माण्ड है, इतने शरीर परिमाणवाला है, क्योंकि जो ब्रह्माण्ड में है, सो पिण्ड में है, तथा जितना ब्रह्माण्ड है, उतनी उसे वर्णन करनेवाली वाणी है-विद्या है, इसलिये शरीर और ब्रह्माण्ड के विज्ञान को जानने के लिये विद्या पढ़नी चाहिये ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सहस्रधा) योनिरूपाणि प्राणिशरीराणि सहस्रधाऽसङ्ख्यातानि सन्ति तेषु (पञ्चदशानि) पञ्चदशात्मकानि (उक्था) एतानि खलूक्थानि वक्तव्यानि विवेचनीयानि प्राणात्मकानि दशेन्द्रियाणि पञ्च प्राणाश्च मिलित्वा “प्राण उक्थमित्येव विद्यात्”[ऐ० आ० २।१।४] (यावत्-द्यावापृथिवी) यावत्परिमाणं द्यावापृथिवीमयं-ब्रह्माण्डमस्ति (तावत्-इत्-तत्) तावच्छरीरजातं परिमाणं यत्ब्रह्माण्डे तत्पिण्डे (सहस्रधा महिमानः) असंख्याताः परमात्मनो महिमानः सन्ति, यतः (सहस्रं यावत् ब्रह्म विष्ठितम्) असंख्यातं ब्रह्माण्डं विविधरूपेण स्थितं (तावती वाक्) तावती ब्रह्माण्डस्य वर्णयित्री वाक् खल्वस्ति ॥८॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क᳓श् छ᳓न्दसां यो᳓गम् आ᳓ वेद धी᳓रः
को᳓ धि᳓ष्णियाम् प्र᳓ति वा᳓चम् पपाद
क᳓म् ऋत्वि᳓जाम् अष्टमं᳓ शू᳓रम् आहुर्
ह᳓री इ᳓न्द्रस्य नि᳓ चिकाय कः᳓ स्वित्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

chándasām ← chándas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

dhī́raḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yógam ← yóga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhíṣṇyām ← dhíṣṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

papāda ← √pad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

aṣṭamám ← aṣṭamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

r̥tvíjām ← r̥tvíj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

śū́ram ← śū́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cikāya ← √ci- 3 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

svit ← svit (invariable)

कः । छन्द॑साम् । योग॑म् । आ । वे॒द॒ । धीरः॑ । कः । धिष्ण्या॑म् । प्रति॑ । वाच॑म् । प॒पा॒द॒ ।
कम् । ऋ॒त्विजा॑म् । अ॒ष्ट॒मम् । शूर॑म् । आ॒हुः॒ । हरी॒ इति॑ । इन्द्र॑स्य । नि । चि॒का॒य॒ । कः । स्वि॒त् ॥

• kaś ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• chandasāṃ ← chandasām ← chandas
• [noun], genitive, plural, neuter
• “Veda; meter; chandas [word]; hymn; meter; meter.”

• yogam ← yoga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• dhīraḥ ← dhīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• dhiṣṇyām ← dhiṣṇya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wise; beneficent.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• papāda ← pad
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fall.”

• kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• ṛtvijām ← ṛtvij
• [noun], genitive, plural, masculine
• “ṛtvij; ṛtvij [word].”

• aṣṭamaṃ ← aṣṭamam ← aṣṭama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eighth; aṣṭama [word].”

• śūram ← śūra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• cikāya ← ci
• [verb], singular, Perfect indicative
• “observe; detect; notice; heed; mind.”

• kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• svit ← svid
• [adverb]
• “svid [word].”

धीरः धीमान् कः मानुषः छन्दसां गायत्र्यादीनां योगं स्तुतशस्त्रात्मना नियोगम् आ वेद आजानाति । कः वा धिष्ण्यम् । धिष्ण्यानि होत्रादीनां सप्त स्थानानि । तदर्हां वाचं प्रति पपाद प्रतिपादयति । करोति । किंच ऋत्विजां होत्रादीनां सप्तानाम् अष्टमम् अष्टसंख्यापूरकं शूरं स्वतन्त्रं कम् आहुः वदन्ति । कः स्वित् कः खलु इन्द्रस्य हरी ऋक्सामरूपौ द्वावश्वौ । ‘ ऋक्सामे व इन्द्रस्य हरी’ (तै. सं. ६,७,९.२ ) इत्याम्नायते । तादृशौ हरी नि चिकाय नितरां पूजयति । जानाति । वेदिता प्रतिपादयिताष्टसंख्यापूरकस्य देवस्य ज्ञाता वा परमात्मनोऽन्यो नास्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“What grave person n knows the application of the metres? Who utters the words appropriate to thefunctions (of the) different priests? Whom do they call the eighth of the priests, the independent? Who has donehonour to the two bay horses of Indra?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Two bay horses: The Ṛk and the Sāman are intended

Who is the wise one who knows the yoking of the meters? Who has undertaken the holy speech?
What champion do they call the eighth of the priests? Who indeed has discerned the two fallow bays of Indra?

What sage hath learned the metres’ application? Who hath gained Vak, the spirit’s aim and object?
Which ministering priest is called eighth Hero? Who then hath tracked the two Bay Steeds of Indra?

Welcher Kenner weiß die Anschirrung der Metren, wer hat die gottesdienstliche Rede erkannt? Welchen Helden nennen sie den Achten der Opferpriester, wer hat denn des Indra Falben wahrgenommen?

Welcher Weise kennt der Zaubersprüche Anwendung? wer hat daran angeknüpft das einschmeichelnde Lied? welchen von den Opferern [ṙtvíj] nennen sie den achten Helden? und wer hat die beiden goldgelben Rosse Indra’s wahrgenommen?

Какой мудрый умеет запрячь стихотворные размеры?
Кто смог добиться речи, предназначенной для почитания?
Какого героя называют восьмым из жрецов?
Кто поистине постиг пару буланых коней Индры?

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (कः-धीरः) कौन ज्ञानवान्-बुद्धिमान् (छन्दसां योगम्) मन्त्रों के यथावत् योजन-उपयोग को (आ वेद) भलीभाँति जाने (कः) कौन (वाचं प्रति) स्तुति के प्रति (धिष्ण्याम्)वाणी में होनेवाली फलसिद्धि को (पपाद) प्राप्त होता है (ऋत्विजाम्) छन्दों के मध्य में (अष्टमम्) आठवें (कं शूरम्) सुखस्वरूप प्रतापी छन्द “ओ३म्” को कहते हैं (इन्द्रस्य हरी) ऐश्वर्यवान् परमात्मा की दो हरियों-ऋक्साम-स्तुति उपासना को (कः स्वित्) कौन ही (नि-चिकाय) नितरां जानता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - वेद के मन्त्रों के अर्थ तथा तदनुसार उपयोग को कोई विरला-ज्ञानवान् बुद्धिमान् जान सकता है तथा वेदवाणी में कही स्तुति की फलसिद्धि को कोई विरला ही प्राप्त कर सकता है तथा छन्दों के मध्य में प्रमुख सुखस्वरूप ‘ओ३म्’ को कहते हैं, उसे भी कोई विरला जानता है तथा ऐश्वर्यवान् परमात्मा की स्तुति उपासना को अपने अन्दर ढालनेवाला विरला ही होता है, इसलिये मनुष्य को विशेष ज्ञानी होना चाहिये ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः-धीरः-छन्दसां योगम्-आ वेद) को ज्ञानवान् मन्त्राणां यथावद् योजनमुपयोगं समन्ताज्जानीयात् (कः-प्रति वाचम् धिष्ण्यां पपाद) कः खलु प्रतिस्तुतिं धिषणा वाक्-तत्रत्या “धिषणा वाङ्नाम” [निघ० १।१२] “धिष्ण्यः-धिषणाभवः” [निरु० ८।३] फलसिद्धिं पद्यते (ऋत्विजाम्-अष्टमं कं शूरम्-आहुः) छन्दसाम् “छन्दांसि वा ऋत्विजः” [काठ० २६।९] अष्टमं शूरं प्राक्रमिणं कं सुखस्वरूपं ‘ओ३म्’ कथयन्ति (इन्द्रस्य हरीकः स्वित्-नि चिकाय) ऐश्वर्यवतः ऋक्सामे “ऋक्सामे वा इन्द्रस्य हरी” [ऐ० २।२४] करोति नितरां जानाति ॥९॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - सध्रिर्वैरूपो घर्मो वा तापसः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भू᳓म्या अ᳓न्तम् प᳓रि ए᳓के चरन्ति
र᳓थस्य धूर्षु᳓ युक्ता᳓सो अस्थुः
श्र᳓मस्य दायं᳓ वि᳓ भजन्ति एभियो
यदा᳓ यमो᳓ भ᳓वति हर्मिये᳓ हितः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ántam ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhū́myāḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

caranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

éke ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pári ← pári (invariable)

asthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhūrṣú ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yuktā́saḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

bhajanti ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dāyám ← dāyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ebhyaḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

śrámasya ← śráma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

bhávati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

harmyé ← harmyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hitáḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yadā́ ← yadā́ (invariable)

yamáḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

भूम्याः॑ । अन्त॑म् । परि॑ । एके॑ । च॒र॒न्ति॒ । रथ॑स्य । धूः॒ऽसु । यु॒क्तासः॑ । अ॒स्थुः॒ ।
श्रम॑स्य । दा॒यम् । वि । भ॒ज॒न्ति॒ । ए॒भ्यः॒ । य॒दा । य॒मः । भव॑ति । ह॒र्म्ये । हि॒तः ॥

• bhūmyā ← bhūmyāḥ ← bhūmi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”

• antam ← anta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• pary ← pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• eke ← eka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• dhūrṣu ← dhur
• [noun], locative, plural, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• yuktāso ← yuktāsaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, plural
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• asthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• śramasya ← śrama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “exhaustion; śrama; effort; fatigue.”

• dāyaṃ ← dāyam ← dāya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dowry; gift.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhajanty ← bhajanti ← bhaj
• [verb], plural, Present indikative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• ebhyo ← ebhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yadā
• [adverb]
• “once [when]; if.”

• yamo ← yamaḥ ← yama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• harmye ← harmya
• [noun], locative, singular, neuter
• “mansion; house; palace.”

• hitaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

एके केचन सप्ताश्वाः भूम्याः पृथिव्याः । अनेन द्युलोकोऽप्युपलक्ष्यते । द्यलोकस्य च अन्तं पर्यन्तं परि चरन्ति । तदानीं सर्वत आगच्छन्ति । तदा च तेऽश्वाः रथस्य धूर्षु युगादिभारेषु युक्तासः युक्ताः सन्तः अस्थुः तिष्ठन्ति । एभ्यः अश्वेभ्यः श्रमस्य दायम् ॥ ‘ दो अवखण्डने । घञ् ।’ कर्षात्वतः०’ इत्यन्तोदात्तत्वम् ॥ श्रमस्य नाशकं घासादिकं वि भजन्ति देवाः प्रयच्छन्ति । यदा यस्मिन् काले यमः नियन्ता सूर्यः ‘“हर्येति हर्य् स्थानीये रथे हितः निहितः भवति । तदैते भजन्तीत्यर्थः ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“Some (horses) proceed to the limit of the earth; they stand still harnessed to the yoke of the chariot;(the gods) apportion among them the alleviation of fatigue, when the charioteer is plural ced (ready to drive them) totheir dwelling.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Charioteer: yama = niyantā restrainer, i.e., sūrya, the sun

Such ones circle around the end of the earth, (while) they have stayed yoked to the poles of the chariot.
They [=gods?] distribute the legacy of their labor to them, when Yama becomes established in his secure habitation.

Yoked to his chariot-pole there stood the Coursers: they only travel round earth’s farthest limits.
These, when their driver in his home is settled, receive the allotted meed of their exertion.

Die einen umfahren das Ende der Erde; sie haben angeschirrt in des Wagens Jochen gestanden. Sie teilen das Erbe der Mühe unter sie aus, wann Yama in seinem Hause freundlich gesinnt ist.

Der Erde Enden umwandern sie allein, an des Wagens Deichsel standen sie angeschirrt; der ermüdenden Anstrengung Antheil vertheilen sie unter ihnen, wenn der Wagenlenker auf dem Wagensitze [nach Sāy.] Platz genommen hat.

Они одни движутся вокруг предела земли.
Они стояли, запряженные в дышла колесницы.
Они делят между собой наследие изнурения.
Когда Яма расположился в (своем) доме.

• विश्वेदेवा:
• सध्रिर्वैरुपो धर्मो वा तापसः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (हर्म्ये) हृदयघर में (हितः) सावधान आत्मा (यमः) संयमी (यदा) जब (भवति) होता है, तो (रथस्य धूर्षु) जैसे रथ की धुराओं में (युक्तासः) युक्त हुए-जुड़े हुए घोड़े आदि (अस्थुः)स्थित होते हैं-रथ को वहन करते हैं (भूम्याः-अन्तम्) पृथिवी के अन्त को (एके परि चरन्ति) कुछ घोड़े परिभ्रमण करते हैं-पहुँच पाते हैं, उसी भाँति संयमी आत्मा के प्राण सर्वत्र देह में परिभ्रमण करते हैं (एभ्यः) इनके लिये (श्रमस्य) श्रम के प्रतिकारार्थ (दायं वि भजन्ति) दातव्य अन्नादि घास को देते हैं, वैसे ही आत्मा अन्न देता है प्राणों के लिये ॥१०॥

भावार्थभाषाः - जैसे कुशल सारथि के रथ में जुड़े हुए घोड़े पृथिवी पर चलते हैं, घूमते हैं, श्रम करते हैं, उनके श्रमप्रतीकार के लिये घास आदि दिया जाता है, ऐसे ही हृदय में वर्त्तमान आत्मा सारथि के समान संयमी हुआ प्राणरूप घोड़ों को देह में चलते हुओं को श्रमप्रतीकार के लिये यथायोग्य आहार देता है, देता रहे ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हर्म्ये यदा यमः-हितः-भवति) हृदयगृहे “हर्म्यं गृहनाम” [निघ० ३।४] आत्मा यदा सावधानः संयमी भवति, तदा (रथस्य धूर्षु युक्तासः-अस्थुः) यथा रथस्य धूर्षु युक्ता अश्वा नियुक्ता भवन्ति ते (भूम्याः-अन्तं-एके-परि चरन्ति) एके केचनाश्वाः पृथिव्याः खल्वन्तं परिगच्छन्ति तद्वत्-एतस्य संयमिन आत्मनः प्राणाः-अश्वाः सर्वत्र देहे परिचरन्ति (एभ्यः) एतेभ्यः (श्रमस्य दायं वि भजन्ति) श्रमस्य प्रतीकाराय दातव्यं यथा प्रयच्छन्ति तद्वदन्नं प्रयच्छति खल्वात्मा ॥१०॥