११०

• देवता - इध्मः समिद्धोग्निर्वा
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓मिद्धो अद्य᳓ म᳓नुषो दुरोणे᳓
देवो᳓ देवा᳓न् यजसि जातवेदः
आ᳓ च व᳓ह मित्रमहश् चिकित्वा᳓न्
तुवं᳓ दूतः᳓ कवि᳓र् असि प्र᳓चेताः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adyá ← adyá (invariable)

duroṇé ← duroṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yajasi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

mitramahaḥ ← mitrámahas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prácetāḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

सम्ऽइ॑द्धः । अ॒द्य । मनु॑षः । दु॒रो॒णे । दे॒वः । दे॒वान् । य॒ज॒सि॒ । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ ।
आ । च॒ । वह॑ । मि॒त्र॒ऽम॒हः॒ । चि॒कि॒त्वान् । त्वम् । दू॒तः । क॒विः । अ॒सि॒ । प्रऽचे॑ताः ॥

• samiddho ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• duroṇe ← duroṇa
• [noun], locative, singular, neuter
• “home; dwelling.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yajasi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• mitramahaś ← mitra
• [noun], masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitramahaś ← mahas ← mahat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pracetāḥ ← pracetas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

हे जातवेदः जातप्रज्ञाग्ने देवः स्वतेजसा दीप्यमानस्त्वं मनुषः मनुष्यस्य यष्टुः दुरोणे। • गृहनामैतत् । दुरवने आयासेन रक्षितव्ये गृहे अद्य अस्मिन् कर्मणि समिद्धः सम्यक् प्रज्वालितः सन् देवान् इन्द्रादीन् यजसि । हविर्भिः पूजय ॥ समिद्धः । इन्धी दीप्तौ । कर्मणि क्ते । ‘ श्वीदितो निष्ठायाम् ’ इतीट्प्रतिषेधः । ‘ गतिरनन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ हे मित्रमहः स्तुत्यस्तोतृलक्षणत्वेन मित्रभूतानां स्तोतॄणां पूजयितः तैः पूज्यमान वाग्ने चिकित्वान् तैः कृताः स्तुतीः प्रजानन् चेतनावान् वा त्वमस्मदीये यज्ञे देवान् आ वह च । आप्रापय ॥ ‘ वह प्रापणे ‘। लोटि रूपम् । ‘ चवायोगे प्रथमा ’ इति न निघातः ॥ तथा कविः क्रान्तप्रज्ञः अत एव प्रचेताः प्रकृष्टज्ञानः त्वं दूतः देवानां हविष्प्रापणेन हितकारी भवसि ॥

English translation:

“Kindled today, Jātavedas, in the dwelling of the worshipper, you who are divine, sacrifice to the godṣBear (the oblation), you who respect your friends, who are intelligent; you are the wise, far-seeing messenger (ofthe gods).”

Kindled today in the dwelling of Manu, as god you sacrifice to the gods, o Jātavedas.
And as observant one convey them hither, you possessing Mitra’s might. You are the messenger, the prescient poet.

THOU in the house of man this day enkindled worshippest Gods as God, O Jatavedas.
Observant, bright as Mitra, bring them hither: thou art a sapient and foreknowing envoy.

Heute in des Menschen Behausung entzündet, opferst du, der Gott, den Göttern, o Jatavedas. Fahre sie darum kundig her, du wie ein Freund, wie Mitra, geehrter! Du bist der Bote, der Seher, der Kluge.

Entflammt als Gott im Haus des Menschen heute, o Wesenkenner, opferst du den Göttern, Und fahr sie her, o freundereicher, achtsam, du bist der weise, einsichtsvolle Bote.

Прекраснозажженный
сегодня в доме человека,
Бог, ты почитаешь богов, о Джаведас.
Привози богов, понимая (в этом), о великий как Митра!
Ты вестник, поэт прозорливый.

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में होमयज्ञ में कलाभवन में अग्नि का उपयोग और लाभ वर्णित हैं तथा अध्यात्मयज्ञ का अभीष्ट देव परमात्मा संसार में सिद्धि मोक्षप्राप्ति का निमित्त है।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः) जात-उत्पन्न हुआ ही साक्षात्भूत विद्यमान अग्नि या परमात्मन् ! तू (अद्य) अब (मनुषः) गृहस्थ मनुष्यों के या मननशील उपासक के (दुरोणे) घर में या हृदय में (देवः समिद्धः) दिव्यगुण सम्यक् दीप्त हुआ या साक्षात् हुआ (देवान् यजसि) वायु आदि देवों को हव्य देकर दिव्यगुणवाले करता है या अपना ज्ञान देकर ज्ञानवाले बनाता है (त्वम्)तू (कविः) क्रान्तदर्शी-दूर पदार्थ को दिखाता है या देखता है जानता है और जनाता है (प्रचेताः) मनुष्यों को चेताता है (च) और (त्वं मित्रमहः) तू यज्ञ करनेवालों ऋत्विजों के द्वारा महनीय प्रशंसनीय या स्तुति करनेवालों के द्वारा स्तुतियोग्य (चिकित्वान् दूतः) चेतनों का या सावधान जनों को प्रेरणाप्रद है (आ वह) भलीभाँति प्राप्त हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - अग्नि उत्पन्न होते ही जाना जाता है, उसके प्रकाश से सब पदार्थ जाने जाते हैं, गृहस्थजन के घर में यजन कराता है, ऋत्विजों द्वारा उपयुक्त होता है, जीवों को प्रगति देता है एवं परमात्मा-सब उत्पन्न करता है, सब में विद्यमान मननशील जन के हृदय में साक्षात् होता है, स्तुति करनेवालों के द्वारा स्तुतियोग्य प्रेरणाप्रद है ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते होमयज्ञे कलाभवनेऽग्नेरुपयोगा लाभाश्च वर्ण्यन्ते तथाग्निनामत उच्यतेऽध्यात्मयज्ञस्याभीष्टो देवः स संसारसिद्धये मोक्षप्रापणाय च जनैराश्रयणीयः।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः) जात एव साक्षाद्भूत एव विद्यमान जात एव वेदयसि ज्ञापयसि पदार्थान् तथाभूत त्वं हे अग्ने ! परमात्मन् वा (अद्य) सम्प्रति (मनुषः दुरोणे) गृहस्थस्य गृहे मननशीलस्य हृद्गृहे “दुरोणं गृहनाम” [निघ० ३।४] (देवः समिद्धः) दिव्यगुणः सम्यग्दीप्तः सन् साक्षाद्भूतः सन् वा (देवान् यजसि) वायुप्रभृतीन् यजसि हव्यं प्रदाय दिव्यगुणान्-करोषि स्वज्ञानं दत्त्वा ज्ञानवतः करोषि (त्वं कविः) त्वं क्रान्तदर्शी क्रान्तं दूरगतं पदार्थं दर्शयसि स्वयं पश्यसि सर्वज्ञत्वेन (प्रचेताः) मानवानां प्रकृष्टं चेतयिता (च) अथ च (त्वं मित्रमहः) त्वं यज्ञकर्तृभिर्ऋत्विग्भिर्महनीयः-प्रशंसनीयः स्तुतिकर्तृभिः-स्तोतव्यो वा (चिकित्वान् दूतः) चेतनान् सावधानान् वा इतः प्रेरयिता प्रेरणाप्रदोऽसि (आ वह) समन्तात् प्राप्तो भव ॥१॥

• देवता - तनूनपात्
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓नूनपात् पथ᳓ ऋत᳓स्य या᳓नान्
म᳓ध्वा समञ्ज᳓न् स्वदया सुजिह्व
म᳓न्मानि धीभि᳓र् उत᳓ यज्ञ᳓म् ऋन्ध᳓न्
देवत्रा᳓ च कृणुहि अध्वरं᳓ नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tánūnapāt ← tánūnápāt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yā́nān ← yā́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mádhvā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

samañján ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sujihva ← sujihvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svadaya ← √svad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dhībhíḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

mánmāni ← mánman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

r̥ndhán ← √r̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

तनू॑ऽनपात् । प॒थः । ऋ॒तस्य॑ । याना॑न् । मध्वा॑ । स॒म्ऽअ॒ञ्जन् । स्व॒द॒य॒ । सु॒ऽजि॒ह्व॒ ।
मन्मा॑नि । धी॒भिः । उ॒त । य॒ज्ञम् । ऋ॒न्धन् । दे॒व॒ऽत्रा । च॒ । कृ॒णु॒हि॒ । अ॒ध्व॒रम् । नः॒ ॥

• tanūnapāt ← tanūnapād ← tanūnapāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni.”

• patha ← pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yānān ← yāna
• [noun], accusative, plural, masculine
• “leading; leading to heaven.”

• madhvā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• samañjan ← samañj ← √añj
• [verb noun], nominative, singular
• “anoint.”

• svadayā ← svaday ← √svad
• [verb], singular, Present imperative
• “sweeten.”

• sujihva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni.”

• manmāni ← manman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hymn; idea; purpose.”

• dhībhir ← dhībhiḥ ← dhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ṛndhan ← ṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “boom; stick to.”

• devatrā
• [adverb]

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• kṛṇuhy ← kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

हे तनूनपात् । नपादित्यनन्तरापत्यनामधेयम् । गौरत्र तनूरुच्यते तता अस्यां भोगाः क्षीरादय इति । तस्याः पयो जायते पयस आज्यं तस्मादग्निः । यद्वा । अन्तरिक्षे तता आपस्तन्वः ताभ्य ओषध्यादयः तेभ्योऽग्निरिति । एवंरूप हे सुजिह्व शोभनज्वाल। यद्वा जिह्वेति वाङ्नाम । शोभनवागग्ने ऋतस्य यज्ञस्य यानान् फलप्राप्तिहेतून् पथः मार्गान् हविराख्यान मध्वा मदकरेण रसेन यद्वा वाग्जनितेन रसेन समञ्जन् सम्यग्दीपयन् स्वदय स्वादय । स्वादूकुरु ॥ ‘ स्वद आस्वादने । णिच्युपधावृद्ध्यभावश्छान्दसः ॥ किंच मन्मानि । मन्यतेरर्चतिकर्मणः । मननीयानि अस्मदभिप्रेतानि स्तोत्राणि धीभिः प्रज्ञाभिः कर्मभिर्वा उत अपि च यज्ञं यजनीयं हविश्च ऋन्धन् समृद्धानि कुर्वन् नः अस्मदीयम् अध्वरं यज्ञं देवत्रा देवेषु कृणुहि कुरु ॥ देवशब्दात् ‘देवमनुष्य°’ इत्यादिना सप्तम्यर्थे त्राप्रत्ययः ॥

English translation:

“Pure-tongued Tanūnapāt, flavour the paths of the sacrifice which lead (to success), moisteningthem with the sweet (Soma); elevating our praises and our rite by understanding, convey our sacrifice to thegods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Tanūnapāt: Agni;

Tanu = a cow that has calved and yields milk, whence comes butter, and from butterfire– Agni is thus the grandson of the cow; or, grandson of the waters, because from rain come the trees andtrees supplying fuel propagate Agni

Tanūnapāt, anointing with honey the paths traveling to truth, sweeten them, you of lovely tongue.
And bringing to fulfillment our mental concepts and our sacrifice
through (your) hymnic visions, make our ceremony (be) among
the gods.

Tanunapat, fair-tongued, with sweet meath balming the paths and waysof Order, make them pleasant.
Convey our sacrifice to heaven, exalting with holy thoughts ourhymns of praise and worship.

Tanunapat! Die gangbaren Wege der Ordnung mit Honig salbend mache das Opfer schmackhaft, Schönzungiger! Laß durch deine Kenntnisse Gebete und Opfer gelingen und bring unser Opfer zu den Göttern!

Sohn deiner selbst, des Rechts betretne Pfade mach hold, schönzung’ger, sie mit Honig salbend, Gebet und Opfer lass gedeihn durch Andacht und bringe zu den Göttern unsre Gaben.

Танунапат
, умащая медом исхоженные
Пути закона, сделай (жертву) вкусной, о прекрасноязыкий!
Принося успех молитвам и жертве благодаря поэтическим видениям,
Направь наш обряд к богам!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुजिह्व) हे शोभन ज्वालावाली अग्नि ! या शोभन वेदवाणीवाले परमात्मन् ! (तनूनपात्) यज्ञ करनेवाले यजमान देहों को न गिरानेवाले या स्तुतिकर्त्ता देहों जनों को न गिरानेवाले परमात्मन् ! (ऋतस्य) होमयज्ञ के या ब्रह्मयज्ञ के (यानान्पथः) जाने योग्य मार्गों को (मध्वा) मधु से (समञ्जन्)संयुक्त करता हुआ (स्वदय) स्वयं स्वाद से ग्रहण कर या अन्यों को स्वाद दे (धीभिः) कर्मों से (उत) तथा (मन्मानि)मननसाधन अन्तःकरणों को (यज्ञम्) होमयज्ञ या ब्रह्मयज्ञ को (ऋन्धन्)समृद्ध करता हुआ स्थिर रहे या विराज (नः) हमारे (च) और (अध्वरम्) अहिंसनीय कर्म को (देवत्रा) देवों में या इन्द्रियों में (कृणुहि) प्रेरित कर, इन्द्रियाँ विषयों से विरक्त हो जावें ॥२॥

भावार्थभाषाः - यज्ञ में प्रयुक्त अग्नि शोभन ज्वालावाला यज्ञ करनेवाले यजमानपरिवार को स्वस्थ रखता है और उनके गृहसम्बन्धी जीवनमार्गों को मधुर बना देता है, गृहस्थकर्मों से उनके यज्ञ और अन्तःकरणों को समृद्ध करता है, अहिंसनीय यथार्थ आचरण को इन्द्रियों में चरितार्थ कर देता है एवं वेदवाणी से सम्पन्न परमात्मा स्तुति करनेवाले जनों को गिरने नहीं देता है, पतित नहीं होने देता है, उनके ब्रह्मयज्ञ के प्रकारों को मधुर बनाता है, कर्मों से अध्यात्मयज्ञ तथा अन्तःकरणों को समृद्ध करता है और अहिंसनीय-अहिंसा आदि व्रत को इन्द्रियों में चरितार्थ करा देता है, जो विषयों से विरक्त हो जाती हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुजिह्व) हे शोभनज्वाले ! “काली कराली च…सप्तजिह्वा” [मुण्डको० १।२।१] यद्वा शोभनवेदवाग्युक्त ! “जिह्वा वाङ्नाम” [निघ० १।११] (तनूनपात्) यज्ञकर्तॄन् देहान् जनान् न पातयितः ! यद्वा प्रशस्तदेहान् स्तोतॄन् न पातयितः परमात्मन् ! (ऋतस्य) सोमयज्ञस्य यद्वा ब्रह्मयज्ञस्य वा (यानान् पथः) यातुं योग्यान् मार्गान् (मध्वा) मधुना (समञ्जन्) संयोजयन् सन् (स्वदय) त्वं स्वदय यद्वा स्तोतॄन् स्वादय (धीभिः) कर्मभिः (उत) अपि (मन्मानि) मननसाधनानि खल्वन्तःकरणानि (यज्ञम्) होमयज्ञं ब्रह्मयज्ञं वा (ऋन्धन्) समृद्धानि कुर्वन् तिष्ठ (नः) अस्माकम् (अध्वरं च) अहिंसनीयं श्रेष्ठकर्म (देवत्रा कृणुहि) देवेषु तथेन्द्रियेषु प्रेरय यथा विषयेभ्यो विरक्तानि खल्विन्द्रियाणि भवेयुः ॥२॥

• देवता - इळः
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आजु᳓ह्वान ई᳓डियो व᳓न्दियश् च
आ᳓ याहि अग्ने व᳓सुभिः सजो᳓षाः
तुवं᳓ देवा᳓नाम् असि यह्व हो᳓ता
स᳓ एनान् यक्षि इषितो᳓ य᳓जीयान्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ājúhvānaḥ ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ca ← ca (invariable)

ī́ḍyaḥ ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vándyaḥ ← vándya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yahva ← yahvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

enān ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

iṣitáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

आ॒ऽजुह्वा॑नः । ईड्यः॑ । वन्द्यः॑ । च॒ । आ । या॒हि॒ । अ॒ग्ने॒ । वसु॑ऽभिः । स॒ऽजोषाः॑ ।
त्वम् । दे॒वाना॑म् । अ॒सि॒ । य॒ह्व॒ । होता॑ । सः । ए॒ना॒न् । य॒क्षि॒ । इ॒षि॒तः । यजी॑यान् ॥

• ājuhvāna ← ājuhvānaḥ ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, singular
• “sacrifice; sprinkle.”

• īḍyo ← īḍyaḥ ← īḍ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; invite; raise.”

• vandyaś ← vandyaḥ ← vand
• [verb noun], nominative, singular
• “worship; laud.”

• cā ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yāhy ← yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yahva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• enān ← enad
• [noun], accusative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• yakṣīṣito ← yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• yakṣīṣito ← iṣitaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

हे अग्ने त्वमस्मत्कर्मणि आ याहि आगच्छ । कीदृशः । आजुह्वानः देवानामाह्वाता । ‘हु दानादनयोः ’ । जौहोत्यादिकः । अभ्यस्तस्वरः । ईड्यः । ईडिरध्येषणाकर्मा । अध्येष्यः प्रार्थ्यमानः वन्द्यः स्तोतव्यः वसुभिः देवैः सजोषाः सह प्रीयमाणः । आगत्य च हे यह्व। महन्नामैतत् । हे महन् सः त्वं देवानां होता आह्वाता असि । ततः यजीयान् ॥ यष्टृशब्दादीयसुनि तुरिष्ठेमेयःसु ’ इति तृचो लोपः ॥ यष्टृतरः सः त्वम् इषितः अस्माभिरध्येषितः प्रार्थितः सन् एतान् देवान् यक्षि यज । हविषा पूजय ॥

English translation:

“Agni, who are the invoker (of the gods), and are to be solicited and praised, come, being propitiated,along with the Vasus; you, O mighty (Agni), are the invoker of the gods; do you, who are most entitled to worship,solicited by us, offer them adoration.”

Being libated, as one to be solemnly invoked and to be extolled, travel here in concert with the good ones, Agni.
You are the Hotar of the gods, youthful one. Sacrifice to them when
prompted, as superior sacrificer.

Invoked, deserving prayer and adoration, O Agni, come accordant with the Vasus.
Thou art, O Youthful Lord, the Gods’ Invoker, so, best of Sacrificers, bring them quickly.

Mit Schmalz begossen, zu berufen und zu beloben, komm her, Agni, mit den Vasu´s vereint! Du Jüngster bist der Götter Hotri; als der besser Opfernde opfere ihnen, dazu aufgefordert!

Verehrungswerth und flehenswerth, o Agni, komm her vereint den Göttern, du gerufner, Der Götter Priester bist du, rastlos wirkend, verehre sie erregt, du bester Opfrer!

Поливаемый жиром,
достойный призывов
и прославлений,
Приди, о Агни, единодушный с Васу!
Ты хотар богов, о юный.
Приноси им жертвы, побужденный (к этому) как жертвующий лучше!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• आर्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने-आजुह्वानः)ऋत्विजों द्वारा आह्वान किये जाते हुए-नियुक्त किये जाते हुए अग्निदेव या स्तुति करनेवालों के द्वारा आमन्त्रित किये जाते हुए परमात्मन् ! (त्वम्-ईड्यः)तू अध्येषणीय-प्रयोजनीय या वन्दना करने योग्य है (वसुभिः) बसानेवाले ज्वलनधर्मों के साथ या तेरे में बसनेवाले उपासकों के साथ (सजोषाः) समानरूप से सेवन करता हुआ या समान प्रीति करता हुआ (आयाहि) भलीभाँति प्राप्त हो (यह्व) हे महान् शक्तिवाले ! (देवानाम्) वायु आदि-भौतिक देवों का या मुमुक्षुओं का (होता-असि) प्रेरक है (इषितः-यजीयान्) हमारे द्वारा प्रयुक्त हुआ या स्तुति में लाया हुआ अतिशय से यज्ञ करानेवाला यासङ्गतिकरनेवाला होता हुआ (सः) वह तू (एवम्-यक्षि)इनको प्रेरित करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - ऋत्विजों के द्वारा अग्नि यज्ञ में नियुक्त की हुई अपने ज्वलनधर्मों से वायु आदि देवों के प्रति हव्य पदार्थ पहुँचाती है, उन्हें उपयुक्त बनाती है एवं परमात्मा अध्यात्मयज्ञ में आमन्त्रित हुआ अपने अन्दर बसनेवाले उपासकों के साथ प्रीतिभाव बनाता हुआ समागम करता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्ने ! परमात्मन् ! वा (त्वम्) त्वम् (आजुह्वानः) आहूयमानः-ऋत्विग्भिर्नियुज्यमान स्तोतृभिरामन्त्रयमाणो वा (ईड्यः) त्वमध्येषणीयः प्रयोज्यो वन्दितव्यो वा (वसुभिः सजोषाः) त्वं वासयितृभिर्ज्वलनधर्मैः सह सेवमानः, त्वयि वासमिच्छद्भिरुपासकैः-सह प्रीतिं भजमानः (आ याहि) समन्तात् प्राप्तो भव, (यह्व) हे महन् महच्छक्तिमन् ! (देवानां होता-असि) वायुप्रभृतीनां प्रेरिताऽसि, उपासकानां वा प्रेरिताऽसि, (इषितः-यजीयान्) अत एवास्माभिरध्येषितः स्तुतो वा-अतिशयेन यष्टा सङ्गन्ता वा सन् (सः-एनान् यक्षि) स त्वमेतान् यज-प्रेरय वा ॥३॥

• देवता - बर्हिः
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्राची᳓नम् बर्हिः᳓ प्रदि᳓शा पृथिव्या᳓
व᳓स्तोर् अस्या᳓ वृज्यते अ᳓ग्रे अ᳓ह्नाम्
वि᳓ उ प्रथते वितरं᳓ व᳓रीयो
देवे᳓भियो अ᳓दितये सियोन᳓म्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prācī́nam ← prācī́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pradíśā ← pradíś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

vástoḥ ← vástu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vr̥jyate ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

prathate ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

u ← u (invariable)

várīyaḥ ← várīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vitarám ← vitarám (invariable)

áditaye ← áditi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

syonám ← syoná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्रा॒चीन॑म् । ब॒र्हिः । प्र॒ऽदिशा॑ । पृ॒थि॒व्याः । वस्तोः॑ । अ॒स्याः । वृ॒ज्य॒ते॒ । अग्रे॑ । अह्ना॑म् ।
वि । ऊं॒ इति॑ । प्र॒थ॒ते॒ । वि॒ऽत॒रम् । वरी॑यः । दे॒वेभ्यः॑ । अदि॑तये । स्यो॒नम् ॥

• prācīnam ← prācīna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “eastern; frontal.”

• barhiḥ ← barhis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• pradiśā ← pradiś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “quarter; direction; command; region; indication.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• vastor ← vastoḥ ← vastu
• [noun], genitive, singular, feminine
• “dawn.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vṛjyate ← vṛj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• prathate ← prath
• [verb], singular, Present indikative
• “be known; expand; expand; boom.”

• vitaraṃ ← vitaram
• [adverb]

• varīyo ← varīyaḥ ← varīyas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “broad; further.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aditaye ← aditi
• [noun], dative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• syonam ← syona
• [noun], nominative, singular, neuter
• “benevolent; agreeable; pleasant; agreeable.”

यदिदं प्राचीनं प्रागञ्चितं प्राङ्मुखं बर्हिः अस्ति तदिदं पृथिव्याः वेदिलक्षणायाः वस्तोः ॥ ‘वस आच्छादने’ । तुन्प्रत्ययः । चतुर्थ्यर्थं बहुलं छन्दसि’ इति षष्ठी। यद्वा । भावलक्षणे तोसुन् द्रष्टव्यः । वसनायाच्छादनार्थम् अह्नाम् अग्रे पूर्वाह्णे प्रदिशा प्रकर्षेण दिश्यमानेन मन्त्रेण अस्याः प्राच्या दिशः वृज्यते स्तूयते आह्रियते । तथा च निगमः - ‘ त आ वहन्ति कवयः पुरस्तात् ’ (तै. सं. १.१.२.१ ) इत्यादि । तच्चाहृतं वरीयः उरुतरं बर्हिः वितरं विस्तीर्णतरं यथा भवति तथा वि प्रथते । विविधमेव वेद्यां प्रस्तृतं भवति । तथा देवेभ्यः अदितये वेदिलक्षणायै पृथिव्यै च स्योनं सुखकरं भवति । विस्तीर्णे बर्हिषि देवाः सुखं निषीदन्ति ॥

English translation:

“In the beginning of the day the sacred grass, pointing eastwards, is strewn with the prescribed (text)as a covering for the earth (of the altar); they spread it out far and wide as a plural asant (seat) for the gods andAditi.”

Facing east along the forward direction of the earth, the ritual grass is twisted at the dawning of this (dawn), in the vanguard of the days.
It spreads out further, more widely, as a comfortable place for the gods, for Aditi.

By rule the Sacred Grass is scattered eastward, a robe to clothe this earth when dawns are breaking.
Widely it spreads around and far-extended, fair for the Gods and bringing peace and freedom.

Ostwärts wird das Barhis in der Richtung der Erde an diesem Morgen, bei Anbruch der Tage herumgelegt. Es breitet sich immer weiter aus, bequem für die Götter und für Aditi.

Man streut den Grassitz nach der Erde Osten an diesem Morgen bei des Tages Anbruch; Er dehnt sich weit den Göttern in die Breite als weicher Sitz zu unerschöpftem Wohlsein.

На восток в направлении земли перекладывается
Жертвенная солома
в это самое утро в начале дней.
Она распространяется все дальше, все шире,
Как мягкое (ложе) для богов, для Адити.

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (पृथिव्याः) वेदि के या प्रथित फैली हुई सृष्टि के (प्राचीनं बर्हिः) सामने प्रज्वलित अग्नि या पुरातन प्रवृद्ध ब्रह्म अग्नि (अस्याः-वस्तोः)इस वेदि के वास-प्रवर्तन के लिये या इस-सृष्टि के वास प्रवर्तन के लिये (प्रदिशा) विधि से या योग की प्रक्रिया से (अह्नाम्-अग्रे) दिनों के पूर्व (वृज्यते) अग्नि प्रकट किया जाता है या परमात्मा साक्षात्-किया जाता है, (वरीयः) अतिश्रेष्ठ (वितरम्) विस्तीर्ण (स्योनम्) सेवन करने योग्य हव्य या सुख (देवेभ्यः) वायु आदि देवों के लिये या जीवन्मुक्त आत्माओं के लिये (अदितये) पृथिवी के लिये या पृथिवीस्थ प्रजा के लिये (उ) अवश्य (वि प्रथते) विशिष्ट प्रवृद्ध होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - वेदि में अग्नि प्रज्वलित होकर हव्य पदार्थ को वायु आदि देवताओं में फैला देता है और पृथिवी पर भी हव्य का प्रभाव डालता है एवं परमात्मा विस्तृत सृष्टि के अन्दर व्यापक हुआ जीवन्मुक्तों व साधारण पृथिवीस्थ प्रजाओं के लिये सुख पहुँचाता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पृथिव्याः) वेद्याः “पृथिवी वेदिः” [ऐ० ५।८] प्रथितायाः सृष्टेर्वा (प्राचीनं बर्हिः) प्राक्स्थानं ज्योतिरग्निः “बर्हिः परिबर्हणात्” [निरु० ८।८] प्राक्तनं परिवृढं ब्रह्म ज्योतिर्वा (अस्याः-वस्तोः-) अस्या वेद्याः-वासाय प्रवर्तनाय, अस्याः सृष्टेः-वासाय प्रवर्तनाय वा (प्रदिशा-अह्नाम्-अग्रे वृज्यते) विधिना दिवसानामग्रे पूर्वं प्रकटीक्रियते, योगप्रकारेण साक्षात्क्रियते, (वरीयः वितरं स्योनम्) अतिश्रेष्ठं विस्तीर्णं सेवितव्यं हव्यसुखं वा (देवेभ्यः-अदितये-उ वि प्रथते) वायुप्रभृतिभ्यः पृथिव्यै-अवश्यं-विशिष्टं प्रवर्धते यद्वा जीवन्मुक्तेभ्यः पृथिवीस्थप्रजायै-अवश्यं विशिष्टं-प्रवर्धते ॥४॥

• देवता - देवीर्द्वारः
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व्य᳓चस्वतीर् उर्विया᳓ वि᳓ श्रयन्ताम्
प᳓तिभ्यो न᳓ ज᳓नयः शु᳓म्भमानाः
दे᳓वीर् द्वारो बृहतीर् विश्वमिन्वा
देवे᳓भियो भवत सुप्रायणाः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX

Morph
śrayantām ← √śri- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

vyácasvatīḥ ← vyácasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jánayaḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

pátibhyaḥ ← páti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

śúmbhamānāḥ ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

br̥hatīḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

dévīḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

dvāraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

viśvaminvāḥ ← viśvaminvá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

bhavata ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

suprāyaṇā́ḥ ← suprāyaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

व्यच॑स्वतीः । उ॒र्वि॒या । वि । श्र॒य॒न्ता॒म् । पति॑ऽभ्यः । न । जन॑यः । शुम्भ॑मानाः ।
देवीः॑ । द्वा॒रः॒ । बृ॒ह॒तीः॒ । वि॒श्व॒म्ऽइ॒न्वाः॒ । दे॒वेभ्यः॑ । भ॒व॒त॒ । सु॒प्र॒ऽअ॒य॒णाः ॥

• vyacasvatīr ← vyacasvatīḥ ← vyacasvat
• [noun], nominative, plural, feminine

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śrayantām ← śri
• [verb], plural, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• patibhyo ← patibhyaḥ ← pati
• [noun], dative, plural, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• janayaḥ ← jani
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• śumbhamānāḥ ← śubh
• [verb noun], nominative, plural
• “look; shine; beautify.”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• dvāro ← dvāraḥ ← dvār
• [noun], nominative, plural, feminine
• “door; means.”

• bṛhatīr ← bṛhatīḥ ← bṛhat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• viśvaminvā ← viśvaminvāḥ ← viśvaminva
• [noun], nominative, plural, feminine

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhavata ← bhū
• [verb], plural, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• suprāyaṇāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suprāyaṇāḥ ← prāyaṇāḥ ← prāyaṇa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “beginning; beginning.”

व्यचस्वतीः । व्यचो व्यापनम् । तद्वत्यः ॥ ‘ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घः ॥ ता द्वारदेवताः उर्विया ॥ उरुशब्दात्तृतीयैकवचने ‘इयाडियाजीकाराणामुपसंख्यानम् ’ ( पा. सू. ७. १.३९. १ ) इतीयादेशः ॥ उरुत्वेन वि श्रयन्तां विशेषेणाश्रिता भवन्तु । तत्र दृष्टान्तः । पतिभ्यो न यथा पतीनामर्थाय संभोगकाले शुम्भमानाः शोभमाना: जनयः जाया विश्रयन्ति तद्वदस्मिन् कर्मणि विश्रयन्ताम् । हे बृहतीः महत्यो हे विश्वमिन्वाः ॥ इविः प्रीणनार्थः । तस्मात् कर्मण्युपपदे अण् । इदित्त्वान्नुम् । तत्पुरुषे कृति बहुलम् ’ इत्यत्र बहुलवचनात् द्वितीयाया अप्यलुक् ॥ सर्वस्य प्रीणयित्र्यो हे द्वारः देवीः द्वाराभिमानिन्यो हे देव्यः यूयं देवेभ्यः देवानामर्थाय सुप्रायणाः सुप्रगमनाः सुविवृताः भवत ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Expanding wide, let the doors give access as gracefully decorated wives give access to theirhusbands, divine doors, spacious and admitting all, be easy of entry for the gods.”

Let the expansive ones gape open widely, beautifying themselves like wives for their husbands—
you Divine Doors, lofty, setting all in motion, become easy for the gods to approach.

Let the expansive Doors be widely opened, like wives who deck their beauty for their husbands.
Lofty, celestial, all-impelling Portals, admit the Gods and give them easy entrance.

Die Geräumigen sollen sich weit auftun wie die Frauen, die sich schön machen, ihren Gatten: Ihr göttlichen, hohen, alles befördernden Tore, gewähret den Göttern guten Eingang!

Die Götterthore mögen weit sich öffnen, so wie geschmückte Frauen ihren Gatten; Ihr hohen, weiten, die ihr alles fördert, gewährt den Göttern einen guten Eingang.

Пусть просторные широко раскроются,
Как украшающие себя жены для мужей!
О божественные
врата
, высокие, всему благоприятствующие.
Дайте богам удачно пройти!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवीः-द्वारः)दिव्य अग्निज्वालाएँ (पतिभ्यः-न) पतियों के लिये जैसे (शुम्भमानाः-जनयः) सुशोभित हुई जायाएँ-पत्नियाँ (व्यचस्वतीः)विशिष्ट सुख पहुँचाती हुईं (उर्विया) वरणीयतमजङ्घाओं से (विश्रयन्ताम्) विशेष आश्रय लेती हैं, वैसे तुम आश्रय लेवो। (बृहतीः)वे तुम उदार, विशाल (देवेभ्यः) वायु आदि देवों के लिये (विश्वमिन्वाः) सब प्राप्त करानेवाली सुखप्रद होवो। अध्यात्मदृष्टि से-अध्यात्म यज्ञ में-परमात्मा की व्याप्तियाँ या विभूतियाँ उसके द्वारभूत पतियों के लिये सुशोभायमान पत्नियाँ जैसे होती हैं, वैसे स्तुति करनेवालों के लिये आकर्षक तथा सुख प्राप्त करानेवाली होती हैं, यह आशय है ॥५॥

भावार्थभाषाः - होमयज्ञ में अग्नि की ज्वालाएँ वायु आदि देवों काआलिङ्गनसा करती हुईं शोभायमान प्रतीत होती हैं, वे उदार बनी हुई अपने को देवों के प्रति समर्पित कर रही हैं एवं अध्यात्मयज्ञ में परमात्मा की व्याप्तियाँ या विभूतियाँ स्तुति करनेवालों के लिये आकर्षक सुख प्राप्त करानेवाली बन जाती हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवीः-द्वारः) दिव्याः-अग्निज्वालाः “देवीर्द्वारः अग्निरिति शाकपूणिः” [निरु० ८।१०] (पतिभ्यः-न जनयः शुम्भमानाः) पतिभ्यो मैथुनधर्मे सुशोभिषमाणा जाया इव (व्यचस्वतीः) व्यञ्चनवत्यो विशिष्टसुखगमनवत्यः (उर्विया) उरुत्वेन वरतमेन वरणीयतमेन जङ्घाङ्गेनेव (विश्रयन्ताम्) विशेषेणाश्रयन्तां प्रत्यक्षदृष्ट्योच्यते (बृहतीः) ता यूयं बृहत्यः-उदाराः-विशालाः (देवेभ्यः-विश्वमिन्वाः) वायुप्रभृतिभ्यः सर्वप्रापिकाः सुखप्रदा भवत। इति निरुक्तानुसारी खल्वर्थः। अध्यात्मयज्ञे परमात्मनो व्याप्तयो विभूतयो वा तद्द्वारभूताः पतिभ्यः सुशोभमानाः पत्न्यो यथा भवन्ति, स्तोतृभ्यः-आकर्षिका भवन्ति सर्वसुखप्रापिकाश्च भवन्तीत्याशयः ॥५॥

• देवता - उषासानक्ता
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ सुष्व᳓यन्ती यजते᳓ उ᳓पाके
उषा᳓सान᳓क्ता सदतां नि᳓ यो᳓नौ
दिव्ये᳓ यो᳓षणे बृहती᳓ सुरुक्मे᳓
अ᳓धि श्रि᳓यं शुक्रपि᳓शं द᳓धाने

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

suṣváyantī ← √suṣvay- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

úpāke ← úpāka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yajaté ← yajatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ní ← ní (invariable)

sadatām ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

uṣā́sānáktā ← uṣā́sānáktā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

br̥hatī́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

divyé ← divyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

surukmé ← surukmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yóṣaṇe ← yóṣaṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ádhi ← ádhi (invariable)

dádhāne ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

śríyam ← śrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śukrapíśam ← śukrapíś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

आ । सु॒स्वय॑न्ती॒ इति॑ । य॒ज॒ते इति॑ । उपा॑के॒ इति॑ । उ॒षसा॒नक्ता॑ । स॒द॒ता॒म् । नि । योनौ॑ ।
दि॒व्ये इति॑ । योष॑णे॒ इति॑ । बृ॒ह॒ती इति॑ । सु॒रु॒क्मे इति॑ सु॒ऽरु॒क्मे । अधि॑ । श्रिय॑म् । शु॒क्र॒ऽपिश॑म् । दधा॑ने॒ इति॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suṣvayantī ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• yajate ← yajata
• [noun], nominative, dual, feminine
• “holy; august; sacrificial.”

• upāke ← upāka
• [noun], nominative, dual, feminine

• uṣāsānaktā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “dawn; night.”

• sadatāṃ ← sadatām ← sad
• [verb], dual, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• divye ← divya
• [noun], nominative, dual, feminine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• yoṣaṇe ← yoṣaṇā
• [noun], nominative, dual, feminine
• “girl; wife.”

• bṛhatī ← bṛhat
• [noun], nominative, dual, feminine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• surukme ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surukme ← rukme ← rukma
• [noun], nominative, dual, feminine
• “adornment.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• śriyaṃ ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• śukrapiśaṃ ← śukrapiśam ← śukrapiś
• [noun], accusative, singular, feminine

• dadhāne ← dhā
• [verb noun], nominative, dual
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

सुस्वयन्ती । ‘ अथ पथ गतौ । शतर्युपसर्गस्य सोर्द्विर्वचनं छान्दसम् । सुष्ठु अयन्त्यौ गच्छन्त्यौ । यद्वा । स्वपेर्ण्यन्तस्य वर्णलोपः ॥ सुष्वापयन्त्यौ । यजते यष्टव्ये उपाके उपक्रान्ते उषासानक्ता उषाश्च नक्तं च ॥ द्वन्द्वे • उषासोषसः’ ( पा. सू. ६. ३. ३१ ) इत्युषासादेशः । ‘ देवताद्वन्द्वे च ’ इति पूर्वोत्तरपदयोर्युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ अहोरात्रदेव्यौ योनौ अस्मिन् यज्ञस्थाने नि नितरां नियमेन वा आ सदताम् आसीदतम् । सदेर्लुङि लृदित्त्वाच्च्लेरङ्। कीदृश्यौ । दिव्ये दिवि भवे थोषणे योषिताविव प्रीणयित्र्यौ । यद्वा । योषणे समिते परस्परतोऽविविक्ते । बृहती गुणैर्महत्यौ सुरुक्मे शोभनदीप्ते ॥ रुक्मम् । रोचतेर्मक्प्रत्यये कुत्वे च कृते रूपम् ॥ शुक्रपिशं शोचमानरूपां श्रियम् अधि दधाने अधिकं धारयन्त्यौ ॥

English translation:

“May the adorable Day and Night, the givers of sound repose, having approached, sit down in theplace (of sacrifice), two divine feminine les, majestic and richly ornamented, bearing beauty of a bright form.”

Richly fertile, worthy of the sacrifice—let Dawn and Night sit down here close together in the womb—
heavenly maidens, lofty, with lovely ornaments, assuming brilliantly
adorned splendor.

Pouring sweet dews let holy Night and Morning, each close to each, he seated at their station,
Lofty, celestial Dames with gold to deck them. assuming all their fair and radiant beauty.

Es sollen die beiden opferwürdigen, fruchtbaren, die benachbarten Morgen und Nacht sich auf ihren Platz setzen, die beiden himmlischen, hohen, goldgeschmückten, die lichtfarbenen Zierat anlegen.

Die eng verbundnen hehren Nacht und Morgen, sie mögen eilend auf den Platz sich setzen, Des Himmels Jungfraun, schöngeschmückt erhaben, in lichte, bunte Farbenpracht sich kleidend.

Пусть плодородные, достойные жертв, тесно связанные (друг с другом)
Ушас-и-Ночь
усядутся на свое лоно!
Две божественные юные жены, высокие, с чудесными золотистыми украшениями,
Облачающиеся в красоту сверкающих драгоценностей!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (आ सुष्वयन्ती) पुनः-पुनः कुछ हँसती हुई या सुलाती हुई (यजते) यजनयोग्य (उपाके) परस्पर उपगत-सापेक्ष (दिव्ये योषणे) दिव्य मिश्रण स्वभाववाले (बृहती) दो बड़े भारी (सुरुक्मे) सुरोचन-मधुर रुचिवाले (शुक्रपिशम्-अधि दधाने)शुभ्रवर्णवाली लक्ष्मी को धारण करती हुई (उषासानक्ता) प्रातः और सायं होनेवाले अग्नि देवताओं (योनौ) यज्ञगृह-कुण्ड में (आसदताम्)स्थिर होवो ॥६॥ अध्यात्मदृष्टि से−ध्यानयज्ञ में परमात्मा के आश्रय प्रातः-सायं प्राप्त होनेवाले कुछ हँसते हुए से या अच्छा सुलाते हुए उपासक को प्राप्त होते हो, येसङ्गमनीय हैं तथा परस्पर सङ्गत दिव्य मिश्रण धर्मवाले शुभ्र शोभा को धारण करते हुए अच्छे रोचमान हुए उपासक केसाथमिश्रण धर्म रखते हुए हो ॥६॥

भावार्थभाषाः - यज्ञकुण्ड में प्रातः-सायं प्रयुक्त हुई दो अग्नियाँ कुछ हँसती हुई-जागृति देती हुई तथा सुलाती हुई सी अच्छी रोचमान गृहलक्ष्मी के समान विराजती हैं। अध्यात्मदृष्टि से−ध्यानयज्ञ में परमात्मा का आश्रय प्रातः-सायं दोनों समय की उपासनाएँ उपासक को प्राप्त होती हैं, वे कुछ हँसाती और सुलाती हुई सी उपासक के साथ मिश्रण धर्मवाली होती हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ सुष्वयन्ती) पुनः पुनरीषद्धसन्त्यौ यद्वा सुष्वासयन्त्यौ (यजते) यज्ञिये (उपाके) उपक्रान्ते परस्परमुपगते परस्परं सापेक्षे (दिव्ये योषणे) दिव्ये मिश्रणस्वभावे (बृहती) बृहत्यौ महत्यौ (सुरुक्मे) सुरोचने मधुररोचने (शुक्र पिशम्-अधि दधाने) शुक्रवर्णां श्रियमधिधारयन्त्यौ (उषासानक्ता) प्रातःसायन्तन्यौ-अहोरात्ररूपौ “अहोरात्रे वा उषासानक्ता” [ऐ० २।४] अग्निदेवते (योनौ) यज्ञगृहे कुण्डे (आसदताम्) आसीदताम् ॥६॥ अध्यात्मदृष्ट्या−ध्यानयज्ञे परमात्माश्रये द्वे प्रातः सायं प्राप्यमाणे-उषासानक्ते ईषद्धासयन्त्यौ सुष्वापयन्त्यौ खलूपासकं प्राप्नुतः, एते संगमनीये स्तः, तथा परस्परं सङ्गते दिव्ये मिश्रणधर्मिण्यौ शुभ्रं श्रियं धारयन्त्यौ सुरोचमाने उपासकेन सह मिश्रणधर्मिण्यौ स्तः ॥६॥

• देवता - दैव्यौ होतारौ प्रचेतसौ
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दइ᳓व्या हो᳓तारा प्रथमा᳓ सुवा᳓चा
मि᳓माना यज्ञ᳓म् म᳓नुषो य᳓जध्यै
प्रचोद᳓यन्ता विद᳓थेषु कारू᳓
प्राची᳓नं ज्यो᳓तिः प्रदि᳓शा दिश᳓न्ता

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
daívyā ← daívya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

hótārā ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

suvā́cā ← suvā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

mánuṣaḥ ← mánus- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mímānā ← √mā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

yájadhyai ← √yaj- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kārū́ ← kārú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

pracodáyantā ← √cud- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vidátheṣu ← vidátha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

diśántā ← √diś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

prācī́nam ← prācī́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

pradíśā ← pradíś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

दैव्या॑ । होता॑रा । प्र॒थ॒मा । सु॒ऽवाचा॑ । मिमा॑ना । य॒ज्ञम् । मनु॑षः । यज॑ध्यै ।
प्र॒ऽचो॒दय॑न्ता । वि॒दथे॑षु । का॒रू इति॑ । प्रा॒चीन॑म् । ज्योतिः॑ । प्र॒ऽदिशा॑ । दि॒शन्ता॑ ॥

• daivyā ← daivya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “divine; divine; celestial.”

• hotārā ← hotṛ
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Hotṛ.”

• prathamā ← prathama
• [noun], nominative, dual, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• suvācā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvācā ← vācā ← vāc
• [noun], nominative, dual, masculine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• mimānā ← mā
• [verb noun], nominative, dual
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• manuṣo ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• yajadhyai ← yaj
• [verb noun]
• “sacrifice; worship; worship.”

• pracodayantā ← pracoday ← √cud
• [verb noun], nominative, dual
• “push; drive; command; excite; proclaim; demand; request; request.”

• vidatheṣu ← vidatha
• [noun], locative, plural, neuter
• “meeting; wisdom; council.”

• kārū ← kāru
• [noun], nominative, dual, masculine
• “poet; singer.”

• prācīnaṃ ← prācīnam ← prācīna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eastern; frontal.”

• jyotiḥ ← jyotis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• pradiśā ← pradiś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “quarter; direction; command; region; indication.”

• diśantā ← diś
• [verb noun], nominative, dual
• “describe; give; give; teach.”

दैव्या ॥ ‘देवाद्यञञौ’ इति यञ्प्रत्ययः । देवसंबन्धिनौ होतारौ होमनिष्पादकौ होतृनामकावग्न्यादित्यावस्मिन् यज्ञे आसीदताम् । कीदृशौ । प्रथमा मनुष्यहोतुः पूर्वभाविनौ सुवाचा शोभनस्तोत्रौ मनुषः मनुष्यस्य सर्वस्य यष्टुः यजध्यै यागनिवृत्तये ॥ यजेस्तुमर्थे शध्यैन्प्रत्ययः ॥ यज्ञं मिमाना निर्मिमानावुत्पादयन्तौ विदथेषु । विदन्त्यत्रर्त्विजः स्वस्वकर्माणीति विदथा यज्ञाः । तेष्वृत्विजो यजमानांश्च प्रचोदयन्ता प्रेरयन्तौ कारू स्तुतीनां कर्तारौ प्राचीनं पूर्वस्यां दिशि यष्टव्यत्वेन स्थितमाहवनीयाख्यं ज्योतिः प्रदिशा प्रकृष्टेनोपदिष्टमार्गेण यद्वा प्रदिश्यमानेन मन्त्रेण दिशन्ता निर्वहन्तौ ॥

English translation:

“Divine ministers, prior (to those of earth), repeaters of pious praise, instrumental tuting the sacrifice at whichmen are to worship, (sit down) stimulating (the priests) at the sacrifices, makers (of praises), indicating theeastern fire with the prescribed (text).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Eastern fire: Āhavanīya. The two divine ministers, of Hotā are Agni andĀditya

The two Divine Hotars, foremost, eloquent, measuring out the sacrifice of Manu to sacrifice it—
the two bards at the rites, spurring on, directing the east-facing light
along the forward direction (of the earth) [/at their direction].

Come the two first celestial sweet-voiced Hotars, arranging sacrifice for man to worship
As singers who inspire us in assemblies, showing the eastward light with their direction.

Das erste göttliche Hotripaar, das beredte, das des Menschen Opfer ausrichtet, will ich verehren, die beiden zu weisen Reden anregenden Dichter, die mit ihrer Weisung auf das östliche Licht hinweisen.

Die Götterpriester, welche herrlich singend, zuerst in Stand des Menschen, Opfer setzten, Das Dichterpaar, bei Festen schön begeisternd, das Licht im Osten nach der Richtung zeigend.

Два божественных
хотара
, первые, красноречивые,
Отмеряющие жертву человека, чтобы приносить жертвы,
Два певца, вдохновляющие на жертвенных раздачах,
Указующие (своим) указанием свет, обращенный на восток:

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (दैव्या होतारा) देवों में होनेवाले प्रमुख तथा पदार्थों के होता अग्नि वायु (प्रथमा सुवाचा) प्रथम वाक् शक्ति के देनेवाले हैं (मनुषः) प्रत्येक मनुष्य के (यज्ञम्)शरीरयज्ञ को (मिमाना) निर्माण करनेवाले (यजध्यै) यजन के लिये (प्रचोदयन्ता) प्रेरित करनेवाले (विदथेषु) यज्ञों में (कारू) दो शिल्पियों के समान करनेवाले (प्रदिशा) प्रक्रिया से (प्राचीनं ज्योतिः) पूर्व दिशा में ज्योति यजनीय है, ऐसे (दिशन्ता) प्रेरित करते हुए हैं ॥७॥अध्यात्मदृष्टि से−परमात्मा के ज्ञानप्रेरक और कर्मप्रेरक दो धर्म अथवा वेद और संसार दो रचनाएँ हैं, जो अध्यात्मयज्ञ का निर्माण करनेवाले हैं, वेद तो ज्ञान देने से और संसार कर्म करने से समस्त यजनकार्यों में पुरातन ज्योतिस्वरूप परमात्मा को प्रदिष्ट करते हैं-बतलाते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - दो याजकों के समान भौतिक देवों में अग्नि और वायु हैं। ये ही मनुष्य के शरीरयज्ञ का निर्माण करते हैं तथा संसार के शिल्परूप यज्ञों में ही शिल्पी का कार्य करते हैं। ये ही पूर्व दिशा में वर्तमान ज्योति सूर्य कोसङ्केतित करते हैं ये उसके आधार पर हैं। अध्यात्मदृष्टि से−परमात्मा के ज्ञानप्रेरक और कर्मप्रेरक दो गुण हैं अथवा वेद और संसार दो उसके शिल्प हैं-कार्य हैं, ये अध्यात्मयज्ञ का निर्माण करते हैं, समस्त यज्ञकार्यों-श्रेष्ठ आचरणों में पुरातन ज्योतिरूप परमात्मा को सुझाते हैं, बतलाते हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दैव्या होतारा) देव्यौ देवानामिमौ देवेषु भवौ प्रमुखभूतौ तथा पदार्थानां होतारौ तौ खल्वग्निवायू (प्रथमा सुवाचा) प्रमुखौ वाक्शक्तिप्रदौ स्तः, (मनुषः-यज्ञं मिमाना) मनुष्यस्य शरीरयज्ञं-निर्मिमाणौ (यजध्यै) यजनाय (प्रचोदयन्ता) प्रेरयितारौ (विदथेषु) यज्ञेषु (कारू) कर्त्तारौ (प्रदिशा प्राचीनं ज्योतिः) प्रक्रियया पूर्वस्यां दिशि पुरातनं ज्योतिर्यष्टव्यमिति (दिशन्ता) प्रदिशन्तौ प्रेरयन्तौ तिष्ठतः ॥७॥ अध्यात्मदृष्ट्या−परमात्मनो द्वौ ज्ञानप्रेरककर्मप्रेरकौ धर्मौ यद्वा वेदसंसारौ खल्वध्यात्मयज्ञस्य निर्मातारौ स्तः, वेदो ज्ञानदानेन संसारः कर्मदानेन तौ समस्तयजनकार्येषु पुरातनं ज्योतिःस्वरूपं परमात्मानं प्रथमं प्रदिशतः ॥७॥

• देवता - तिस्रो देव्यः सरस्वतीळाभारत्यः
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो यज्ञ᳓म् भा᳓रती तू᳓यम् एतु
इ᳓ळा मनुष्व᳓द् इह᳓ चेत᳓यन्ती
तिस्रो᳓ देवी᳓र् बर्हि᳓र् ए᳓दं᳓ सियोनं᳓
स᳓रस्वती सुअ᳓पसः सदन्तु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

bhā́ratī ← bhā́ratī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tū́yam ← tū́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cetáyantī ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

manuṣvát ← manuṣvát (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

syonám ← syoná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sadantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svápasaḥ ← svápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

आ । नः॒ । य॒ज्ञम् । भार॑ती । तूय॑म् । ए॒तु॒ । इळा॑ । म॒नु॒ष्वत् । इ॒ह । चे॒तय॑न्ती ।
ति॒स्रः । दे॒वीः । ब॒र्हिः । आ । इ॒दम् । स्यो॒नम् । सर॑स्वती । सु॒ऽअप॑सः । स॒द॒न्तु॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• bhāratī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “statement; language; voice; bhāratī; Sarasvatī; voice; speech; word; voice.”

• tūyam ← tūya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “quick; fast; potent.”

• etv ← etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• manuṣvad ← manuṣvat
• [adverb]

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• cetayantī ← cetay ← √cit
• [verb noun], nominative, singular
• “blaze; notice.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• edaṃ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• edaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• syonaṃ ← syonam ← syona
• [noun], accusative, singular, neuter
• “benevolent; agreeable; pleasant; agreeable.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• svapasaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapasaḥ ← apasaḥ ← apas
• [noun], nominative, plural, feminine
• “work; deed.”

• sadantu ← sad
• [verb], plural, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

भारती । भरत आदित्यः । तस्य स्वभूता दीप्तिः । तस्येदम् ’ इत्यर्थे उत्सादित्वादञ् (पा. सू. ४. १. ८६ )। ‘ टिड्ढाणञ् ’ इति ङीप् । नः अस्मदीयं यज्ञं तूयं ’ क्षिप्रम् आ एतु आगच्छतु । तथा मनुष्वत् मनुष्यो यथा इदं मया कर्तव्यमिति जानाति तद्वत् चेतयन्ती जानाना इळा देवी च इह अस्मिन् कर्मण्यागच्छतु । तथा सरस्वती च । स्वपसः सुकर्माणः । अप इति कर्मनाम ॥ आप्नोतेरसुनि आपः कर्माख्यायां ह्रस्वः । बहुव्रीहौ ‘आद्युदात्तं द्व्यच्छन्दसि ’ इत्युत्तरपदाद्युदात्तत्वम् ॥ एताः तिस्रो देवीः देव्यः स्योनं सुखकरम् इदं बर्हिः इमं यज्ञम् आ सदन्तु आसीदन्तु प्राप्नुवन्तु ॥ सदेर्लोटि सीदादेशाभावश्छान्दसः ॥

English translation:

“May Bhāratī come quickly to our sacrifice, and Iḷā thinking (of what she has to do), like a humanbeing; may Sarasvatī also– the three gracious goddesses, sit down upon this plural asant sacred grass.”

Let Bharatī come straightaway to our sacrifice, and Iḍā, making (us) perceive here [=instructing us] as she did Manu.
Let the three goddesses, (those two and) Sarasvatī, the good workers, sit here on this ritual grass, a comfortable place.

Let Bharati come quickly to our worship, and Ila showing like a human being.
So let Sarasvati and both her fellows, deft Goddesses, on this fair grass be seated.

Zu unserem Opfer soll eilig die Bharati kommen, Ila wie bei Manu hier belehrend; sie und Sarasvati, die drei kunstfertigen Göttinnen sollen sich auf dieses bequeme Barhis setzen!

Schnell komme Bhāratī zu unserm Opfer und Iḍā hier nach Menschen Art erscheinend, Sarasvatī, die drei Göttinnen mögen sich hülfreich setzen auf die weiche Streu hier.

Пусть быстро придет на наше жертвоприношение Бхарати,
(А также) Ида, проявляющая себя здесь, как при Манусе!
богини
, – (среди них) Сарасвати – пусть усядутся здесь
На этой удобной жертвенной соломе, (они,) искусные!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (भारती) सूर्य की दीप्ति (मनुष्वत्-इळा)मनुष्यसम्बन्धी पार्थिव अग्नि देवता (सरस्वती) सरणशील जलवाली विद्युत्-देवता (चेतयन्ती)यज्ञ को प्रेरित करती हुई (तूयम्) शीघ्र (सः) हमारे (यज्ञम्)यज्ञ को (एतु) प्राप्त हो (इह) इस यज्ञप्रसङ्गमें (तिस्रः-देवीः)ये तीनों देवियाँ (स्वपसः) सुकर्मवाली उत्तम कार्यसाधक (इदम्)इस (बर्हिः) महान्-वृद्धिकर यज्ञसदन कलाभवन ज्ञानमन्दिर को (स्योनम्) सुखरूप (आ सदन्तु) प्राप्त हों ॥८॥ अध्यात्मदृष्टि से−ब्रह्मयज्ञ की साधक परमात्मा द्वारा भरणीय धारणीय स्तुति, एषणीय चाहने योग्य प्रार्थना, सरणीय-पास आने योग्य उपासना ये तीन देवियाँ सुकार्यसाधक शीघ्र सिद्धिप्रद उपयुक्त होवें ॥८॥

भावार्थभाषाः - सूर्य की ज्योति, विद्युत्, अग्नि ये तीन यज्ञसदन, कलाभवन, विज्ञानमन्दिर में उपयुक्त होती हैं, शीघ्र कार्यसाधक सिद्धिप्रद हैं, सुखकर हैं, एवं ब्रह्मयज्ञ में स्तुति, प्रार्थना, उपासना आवश्यक है परमात्मा की प्राप्ति के लिये ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भारती) आदित्यदीप्तिः “भरत आदित्यः” [निरु० ८।१४] (मनुष्वत्-इत्वा) मनुष्यवती “स्त्रीप्रत्ययस्य लुक् छान्दसः” मनुष्यसम्बन्धिनी मनुष्यप्रयुक्ता पार्थिवी देवी-इळा खल्वग्निरूपा देवता (सरस्वती) सरणधर्मवती जलवती विद्युद्रूपा देवी च (चेतयन्ती) यज्ञं प्रेरयन्ती (तूयं नः-यज्ञम्-एतु) क्षिप्रम् “तूयं क्षिप्रनाम” [निघ० २।१५] अस्माकं यज्ञमागच्छतु (इह) यज्ञकरणप्रसङ्गे (तिस्रः-देवीः) तिस्रो देव्यः (स्वपसः) सुकर्माणः सुकार्यस्य साधिकाः (इदं बर्हिः स्योनम्-आ सदन्तु) इदं वृद्धिकरम् “भूमा वै बर्हिः” [श० १।५।४।४] यज्ञसदनं कलाभवनं ज्ञानमन्दिरं च सुखरूपं प्राप्नुवन्तु ॥८॥ आध्यात्मिकदृष्ट्या−ब्रह्मयज्ञस्य साधिकाः परमात्मना भरणीया धारणीया स्तुतिः, एषणीया प्रार्थना, सरणीया-उपासना तिस्रो देव्यो सुकार्यसाधिकाः शीघ्रसिद्धिप्रदाः खलूपयुक्ता भवन्तु ॥८॥

• देवता - त्वष्टा
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓ इमे᳓ द्या᳓वापृथिवी᳓ ज᳓नित्री
रूपइ᳓र् अ᳓पिंशद् भु᳓वनानि वि᳓श्वा
त᳓म् अद्य᳓ होतर् इषितो᳓ य᳓जीयान्
देवं᳓ त्व᳓ष्टारम् इह᳓ यक्षि विद्वा᳓न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

jánitrī ← jánitrī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ápiṁśat ← √piś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

rūpaíḥ ← rūpá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

adyá ← adyá (invariable)

hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣitáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

tváṣṭāram ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

यः । इ॒मे इति॑ । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । जनि॑त्री॒ इति॑ । रू॒पैः । अपिं॑शत् । भुव॑नानि । विश्वा॑ ।
तम् । अ॒द्य । हो॒तः॒ । इ॒षि॒तः । यजी॑यान् । दे॒वम् । त्वष्टा॑रम् । इ॒ह । य॒क्षि॒ । वि॒द्वान् ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ime ← idam
• [noun], accusative, dual, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• janitrī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother.”

• rūpair ← rūpaiḥ ← rūpa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• apiṃśad ← apiṃśat ← piś
• [verb], singular, Imperfect
• “decorate.”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• hotar ← hotṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• iṣito ← iṣitaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tvaṣṭāram ← tvaṣṭṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

यः त्वष्टा देवः जनित्री विश्वस्य जनयित्र्यौ इमे द्यावापृथिवी ॥ द्वन्द्वे ‘दिवो द्यावा ’ इति द्यावादेशः । आद्युदात्तः । पृथिवीशब्दो ङीषन्तत्वेनान्तोदात्त: । “ देवताद्वन्द्वे च ’ इति पूर्वोतरपदयोः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ द्यावापृथिव्यौ रूपैः देवतिर्यङ्मनुष्याद्याकारैः अपिंशत् रूपवत्यावकरोत् ॥ ‘ पिश अवयवे’ । तौदादिकः । ‘शे मुचादीनाम् ’ इति नुमागमः ॥ तथा विश्वा सर्वाणि भुवनानि भूतजातानि रूपयुक्तान्यकरोत् । हे होतः यजीयान् यष्टृतमः विद्वान् सर्वं जानानः त्वम् इषितः अस्माभिरध्येषितः प्रार्थितः सन् इह अस्मिन् कर्मणि अद्य अस्मिन् दिने तं त्वष्टारं देवं यक्षि । स्तुतिभिर्हविर्भिर्वा यज पूजय ॥

English translation:

“To the divine Tvaṣṭā, who decked the parental heaven and earth and all the worlds with livingforms, to him, O priest, who are venerable and wise, being solicited byu us, offer oblation here today.”

He who (adorned) Heaven and Earth, these two begetters, and who adorned all the creatures with their forms,
to him today, to god Tvaṣṭar, o Hotar, superior sacrificer, perform
sacrifice here when prompted, as the knowing one.

Hotar more skilled in sacrifice, bring hither with speed to-day God Tvastar, thou who knowest.
Even him who formed these two, the Earth and Heaven the Parents, with their forms, and every creature.

Der diese beiden Erzeugerinnen, Himmel und Erde, alle Wesen mit ihren Formen geziert hat, diesen Gott Tvastri verehre heute, o Hotri, als der besser Opfernde, kundig, dazu aufgefordert!

Der Erd’ und Himmel, diese beiden Mütter und alle Wesen schön mit Farben schmückte, Dem opfre hier, o Priester, herrlich opfernd, dem Gotte Tvaschtar eilig, dessen kundig.

Кто этих двоих родителей – Небо-и-Землю –
Украсил формами, (а также) все существа,
Того сегодня, о хотар, посланный как лучше жертвующий,
(Этого) бога
Тваштара
почти здесь как знаток!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः)जो परमात्मा (इमे जनित्री) इन वस्तुमात्र की उत्पन्न करनेवाली (द्यावापृथिवी) ऊपर-नीचे लोकभूमियों को-में (विश्वा भुवनानि) सब भूतों को (रूपैः)अपने-अपने रूपों से या भिन्न-भिन्न रूपों से पृथक्-पृथक् (अपिंशत्) करता है (होतः) हे होता ! तू (विद्वान्) जानता हुआ (इह-अध) इस अवसर पर अब (यजीयान्) अत्यन्त यज्ञ करता हुआ (इषितः) हमारे द्वारा प्रेरित (तंयष्टारं देवम्)उस सर्व के यज्ञ करनेवाले परमात्मदेव को (यक्षि)सङ्गतकर ॥९॥

भावार्थभाषाः - यज्ञ करनेवाला मनुष्य होमयज्ञ करता है, परन्तु होमयज्ञ करनेवाले तू गर्व न कर, ऊपर-नीचे के लोकों में अपने-अपने या भिन्न-भिन्न रूपों से सारी वस्तुओं का रचयिता है, यह महान् यज्ञ है, उस महान् यज्ञ करनेवाले को अपने आत्मा मेंसङ्गतकरना चाहिये, आत्मयाजी बनना श्रेयस्कर है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः-इमे जनित्री द्यावापृथिवी) यः परमात्मा खल्वेते, जनयित्र्यौ द्यावापृथिव्यौ-ऊर्ध्वाधो लोकभूमी (विश्वा भुवनानि) सर्वाणि भूतानि “भुवनानि भूतानि” [निरु० ८।१४] (रूपैः-अपिंशत्) स्वस्वरूपैर्यद्वा भिन्न-भिन्नरूपैः पृथक् पृथक् करोति “पिंश अवयवे” ‘अत्र सामर्थ्यात् करोत्यर्थे’ (होतः) हे होतस्त्वम् ! (विद्वान्) जानन् (इह-अध) अस्मिन्नवसरे सम्प्रति (यजीयान्) अतिशयेन यष्टा सन् (इषितः) अस्माभिः प्रेरितः (तं यष्टारं देवं यक्षि) तं रचयितारं परमात्मदेवं सङ्गमय ॥९॥

• देवता - वनस्पतिः
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उपा᳓वसृज त्म᳓निया समञ्ज᳓न्
देवा᳓नाम् पा᳓थ ऋतुथा᳓ हवीं᳓षि
व᳓नस्प᳓तिः शमिता᳓ देवो᳓ अग्निः᳓
स्व᳓दन्तु हव्य᳓म् म᳓धुना घृते᳓न

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
samañján ← √añj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tmányā ← tmányā (invariable)

upā́vasr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tuthā́ ← r̥tuthā́ (invariable)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śamitā́ ← śamitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vánaspátiḥ ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádhunā ← mádhu- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

svádantu ← √svad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒प॒ऽअव॑सृज । त्मन्या॑ । स॒म्ऽअ॒ञ्जन् । दे॒वाना॑म् । पाथः॑ । ऋ॒तु॒ऽथा । ह॒वींषि॑ ।
वन॒स्पतिः॑ । श॒मि॒ता । दे॒वः । अ॒ग्निः । स्वद॑न्तु । ह॒व्यम् । मधु॑ना । घृ॒तेन॑ ॥

• upāvasṛja ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• upāvasṛja ← avasṛja ← avasṛj ← √sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “free; shoot; ejaculate.”

• tmanyā ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• samañjan ← samañj ← √añj
• [verb noun], nominative, singular
• “anoint.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pātha ← pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• ṛtuthā
• [adverb]
• “seasonably.”

• havīṃṣi ← havis
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• vanaspatiḥ ← vanaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• śamitā ← śamitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “śamitṛ [word]; butcher.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• svadantu ← svad
• [verb], plural, Present imperative
• “sweeten.”

• havyam ← havya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• madhunā ← madhu
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• ghṛtena ← ghṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “ghee; fat.”

हे वनस्पते यूप त्मन्या । आत्मन्शब्दस्य तृतीयैकवचने यादेशः । मन्त्रेष्वाङयादेरात्मनः इत्याकारलोपः ॥ आत्मनैव ऋतुथा ऋतौ ऋतौ प्राप्ते काले देवानाम् अर्थाय पाथः पशुलक्षणमन्नमन्यानि च हवींषि समञ्जन् सम्यग्व्यक्तीकुर्वन् उपावसृज उपागम्य प्रयच्छ ॥ ‘ गतिर्गतौ ’ ( पा. सू. ८. १. ७० ) इति गतेर्निघातः ॥ किंच वनस्पतिः योऽयं यूपः शमिता एतन्नामकः देवः यद्वा शामित्रः अग्निः देवो दीप्यमान आहवनीयाख्योऽग्निश्चैते त्रयः मधुना मधुरेण घृतेन । यद्वा मधुनोदकेन प्रोक्षणोपनयनादिगतेन घृतेन च । हव्यं हवनयोग्यं स्वदन्तु स्वादूकुर्वन्तु ॥

English translation:

“Offer of your own will in due season the food (and other) oblations of the gods besmearing it. LetVanaspati, Śamitā, the divine Agni, sweeten the oblation with honey and butter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vanaspatī = the deifiedyūpa, or sacrificial post; or, the ṛca may be addressed to the priest;

Śamitā: immolator of the victim. The post,the immolator and the fire are here deified as the chief instrumental uments or agents of the sacrifice

Send the oblations downward to the fold of the gods at the proper season, having anointed them by yourself.
Let the Lord of the Forest, the Butcher, and god Agni sweeten the
oblation with honey and ghee.

Send to our offerings which thyself thou balmest the Companies of Gods in ordered season.
Agni, Vanaspati the Immolator sweeten our offered gift with meath and butter.

Entlasse freiwillig, sie salbend, pünktlich die Opferspenden in die Obhut der Götter! Vanaspati, der göttliche Zurichter Agni, sollen die Opferspeise mit Honig und Schmalz schmackhaft machen.

Nach deiner Art ergiess die Opfertränke der Ordnung nach der Götter Stätte salbend, Der Pfosten und Gott Agni mögen wirkend mit süssem Fett den Opfertrank verschönen.

Отпусти по своему почину (жертвенное животное)
Под покровительством богов, умащая жертвоприношения в положенное время!
Лесное
дерево
, заклатель, бог Агни, –
Пусть сделают они жертву вкусной благодаря меду (и) жиру!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्मन्या) हे वनस्पति ! अग्नि तू ! अपने को (समञ्जन्) सम्यक् व्यक्त करता हुआ-प्रकाशित-करता हुआ (देवानाम्) देवोंका (पाथः) अन्न का दाता है (हवींषि) हव्यवस्तुओं का (ऋतुथा) ऋतु-ऋतु में समय-समय पर (उपावसृज) ऊपर प्रेरित कर (वनस्पतिः) वनों का-काष्ठों का पालक अग्नि (शमिता) मेघों का शमन करनेवाला विद्युत् (देवः-अग्निः) द्युस्थान में होनेवाला अग्नि अर्थात् सूर्य (हव्यम्) होमने योग्य वस्तु को (मधुना) मधु से (घृतेन) घृत से संयुक्त को (स्वदन्तु) दूसरों को स्वाद दें। अध्यात्मदृष्टि से−मानव समय-समय पर अपने आत्मा से परमात्मा कोसङ्गतकरता हुआ अध्यात्म अन्न का सम्पादन करे, पुनः भोज्य ओषधियों का स्वामी अग्नि रोगों का शमनकर्त्ता विद्युत् और सूर्य मधुघृत मिश्रित भोजन के समान खानेवाला होता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अग्नि जब काष्ठों द्वारा प्रकट हो जाती है, तो वाय्वादि देवों का अन्न मधुघृत से मिश्रित हव्य पदार्थ उनको पहुँचाता है, इससे अग्नि विद्युन्मय वायु और सूर्य मानव के लिये हितकर होकर सुख पहुँचाते हैं। अध्यात्मदृष्टिसे−मानव समय-समय पर अपने को परमात्मा सेसङ्गत करता हुआ आध्यात्मिक अन्न का सम्पादन करता है, जैसे भोज्य ओषधियों का स्वामी अग्नि रोगों का शमन करनेवाला विद्युन्मय वायु और द्युस्थान का सूर्य मधुघृत मिश्रित हव्य का भक्षण करके उपकारी होते हैं ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्मन्या समञ्जन्) हे वनस्पते ! अग्ने ! त्वम् ! आत्मानम् ‘आत्मशब्दस्य आ’ इत्यस्य लोपश्छान्दसः “मन्त्रेष्वाङ्यादेरात्मनः” [अष्टा० ६।४।१४१] पुनर्द्वितीयैकवचने “सुपां सुलुक्पूर्वसवर्णाच्छेया” [अष्टा० ७।१।३९] ‘या’ आदेशः-आत्मानं सम्यग्व्यक्तीकुर्वन् प्रकाशयन् (देवानां पाथः) देवानामन्नम् “अन्नमपि पाथ उच्यते” [निरु० ६।७] (हवींषि-ऋतुथा) हव्यानि वस्तूनि, ऋतावृतौ काले काले (उपावसृज) उपरि प्रेरय (वनस्पतिः शमिता-अग्निः-देवः) वनानां काष्ठानां पालयिता पार्थिवोऽग्निः, शमिता रोगाणां मेघानां वा शमयिता मध्यस्थानो वायुर्विद्युद्वा, “देवोऽग्निः द्युस्थाने भवः” देवः…द्युस्थानो भवति” [निरु० ७।१६] आदित्यः-इत्येते (हव्यं मधुना घृतेन स्वदन्तु) हव्यं मधुना घृतेन संयुज्य स्वदयन्तु। अध्यात्मदृष्ट्या−मानवः समये समये स्वात्मना परमात्मानं सङ्गमयन्-अध्यात्मान्नं सम्पादयेत् पुनस्त्वं वनस्पतिः, ओषधीनां भोज्यानां स्वामी रोगाणां शमयिता सूर्योऽग्निरिव मधुघृतमिश्रित-भोजनमिव भक्षयिता भवति ॥१०॥

• देवता - स्वाहाकृतयः
• ऋषिः - जमदग्निस्तत्सुतो वा रामः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सद्यो᳓ जातो᳓ वि᳓ अमिमीत यज्ञ᳓म्
अग्नि᳓र् देवा᳓नाम् अभवत् पुरोगाः᳓
अस्य᳓ हो᳓तुः प्रदि᳓श्य् ऋत᳓स्य वाचि᳓
स्वा᳓हाकृतं हवि᳓र् अदन्तु देवाः᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
amimīta ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sadyás ← sadyás (invariable)

ví ← ví (invariable)

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

purogā́ḥ ← purogā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hótuḥ ← hótar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pradíśi ← pradíś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vācí ← vā́c- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

adantu ← √ad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svā́hākr̥tam ← svā́hākr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

स॒द्यः । जा॒तः । वि । अ॒मि॒मी॒त॒ । य॒ज्ञम् । अ॒ग्निः । दे॒वाना॑म् । अ॒भ॒व॒त् । पु॒रः॒ऽगाः ।
अ॒स्य । होतुः॑ । प्र॒ऽदिशि॑ । ऋ॒तस्य॑ । वा॒चि । स्वाहा॑ऽकृतम् । ह॒विः । अ॒द॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥

• sadyo ← sadyas
• [adverb]
• “immediately; just; daily; sadyas [word].”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• amimīta ← mā
• [verb], singular, Imperfect
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abhavat ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• purogāḥ ← purogā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “leader.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• hotuḥ ← hotṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• pradiśy ← pradiśi ← pradiś
• [noun], locative, singular, feminine
• “quarter; direction; command; region; indication.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• vāci ← vāc
• [noun], locative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• svāhākṛtaṃ ← svāhākṛtam ← svāhākṛta
• [noun], accusative, singular, neuter

• havir ← haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• adantu ← ad
• [verb], plural, Present imperative
• “eat; devour.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

अयमग्निः सद्यः तदानीमेव जातः जायमान एव यज्ञं व्यमिमीत विशेषेण निर्मिमीते । उत्पादयति ॥ माङ् माने शब्दे च ‘। जौहोत्यादिकः ॥ अत एवायम् अग्निः देवानां पुरोगाः प्रथमगामी मुख्यः अभवत् ॥ गमेर्विट्प्रत्यय आत्वे च कृते रूपम् ॥ ततः प्रदिशि प्रकृष्टायां दिशि प्राच्याम् ऋतस्य आहवनीयात्मनागतस्य अस्य होतुः होमनिष्पादकस्याग्नेः वाचि । अत्र वागाश्रय आस्यं लक्ष्यते । वाच्यास्ये स्वाहाकृतं स्वाहाकारेण प्रक्षिप्तं हविः सर्वे देवाः अदन्तु भक्षयन्तु । इदं सूक्तं यास्केन सम्यगभ्यधायि ( निरु. ८.५–२१ ) । तदत्रानुसंधीयताम् ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“As soon as he was born, Agni constructed a sacrifice, he was the preceder of the gods; may the godspartake of the oblation presented with the svāhā through the voice of him the hotā of the sacrifice at theeastern station.”

Just born, he measured out the sacrifice at once. Agni became the leader of the gods.
At the direction of this Hotar, at his word of truth, let the gods eat the oblation, prepared with the svāhā-cry.

Agni, as soon as he was born, made ready the sacrifice, and was the Gods’ preceder.
May the Gods cat our offering consecrated according to this true Priest’s voice and guidance.

Eben geboren richtete er das Opfer aus; Agni ward der Führer der Götter. Auf dieses Hotri Geheiß, bei dem Worte der Opferordnung sollen die Götter die mit Svaha gesegnete Opferspende essen.

Geboren kaum vollzog das Opfer Agni der Götter Führer ward er, diese mögen Nach dieses wahren Priesters Wort und Weisung das Opfer essen, das geweiht der Heilruf.

Едва успев родиться, он отмерил жертву.
Агни стал идущим впереди богов.
По указанию этого хотара, по слову вселенского закона
Пусть боги вкушают возлияние, сопровождаемое возгласом:
Свага!

• आप्रियः
• जम्दग्नी रामो वा
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्नि (जातः) प्रज्वलित हुआ (सद्यः) तत्काल (यज्ञम्)यज्ञ को (वि अमिमीत) निर्माण करती है-सम्पन्न करती है (देवानाम्) वायु-आदि देवों की (पुरोगाः) अग्रगामी (अभवत्) होती है (ऋतस्य) यज्ञ के (अस्य होतुः) इस होतारूप अग्नि के (वाचि) मुख में (प्रदिशि) ज्वलित प्रदेश में (स्वाहाकृतम्)सम्यग्हुत किये हुए (हविः) हव्य पदार्थ को (देवाः) वायु आदि देव (अदन्तु) ग्रहण करते हैं। अध्यात्मदृष्टि से−आत्मा शरीर में जन्म लेते ही शरीरयज्ञ को चलाता है, इन्द्रियदेवों का पुरोगामी होता है, यह शरीरचालक आत्मा के मुख में-शरीर एक देश में हव्य खाने-पीने योग्य वस्तु मनुष्य समर्पित करते हैं, पीछे ही इन्द्रियाँ ग्रहण करती हैं, आत्मा ही शरीरयज्ञ का होता नाम का ऋत्विक् है ॥११॥

भावार्थभाषाः - काष्ठों में अग्नि प्रज्वलित होते ही होमयज्ञ का प्रारम्भ कर देती है, यह वायु आदि देवों की अग्रगामी बनती है, इसके प्रज्वलित प्रदेश में डाले हुए हव्य पदार्थ को वायु आदि देव ले लेते हैं, इसलिये वायु आदि देवों को स्वास्थ्यप्रद बनाने के लिये अग्नि में उत्तम-उत्तम ओषधियाँ होमनी चाहिये। अध्यात्मदृष्टि से−आत्मा शरीर में जन्मते ही शरीर का निर्माण आरम्भ कर देता है, इन्द्रियों का अग्रगामी बन जाता है, इसके लिये शरीर के एकदेश मुख में डाला हुआ आहार इन्द्रियों तक पहुँचता है। यदि इस आत्मा को आध्यात्मिक चर्चा का आहार मिले तो इन्द्रियाँ भी पवित्र और संयत रहती हैं ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) अग्निर्देवः (जातः) जायमानः ज्वलन् सन् (सद्यः) तत्कालमेव (यज्ञं वि अमिमीत) होमयज्ञादिकं निर्माति सम्पादयति (देवानां पुरोगाः अभवत्) वायुप्रभृतीनां देवानामग्रगामी भवति (ऋतस्य-होतुः-अस्य) यज्ञस्य “ऋतस्य योगे यज्ञस्य योगे” [निरु० ६।२२] होतुरस्याग्नेः “तस्य यज्ञस्य-अग्निर्होताऽऽसीत् [गो० पू० १।३] (वाचि प्रदिशि) मुखे ज्वलिते प्रदेशे (स्वाहाकृतं हविः-देवाः-अदन्तु) सम्यग्हुतं हव्यं वायुप्रभृतयो देवा गृह्णन्ति ॥११॥ अध्यात्मदृष्ट्या−आत्मा शरीरे जायमान एव शरीरयज्ञं चालयति, देवानामिन्द्रियदेवानामेष पुरोगामी भवति, अस्य शरीरचालक-स्यात्मनो मुखे शरीरैकदेशे हव्यमदनीयं वस्तु समर्पयन्ति जनाः, तदनु हीन्द्रियाणि गृह्णन्ति आत्मा-हि शरीरयज्ञस्य होता “आत्मा वै यज्ञस्य होता” [कौ० ९।६] “आत्मा वै होता” [ऐ० ६।८] ॥११॥