१०९

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - जुहूर्ब्रह्मजायोर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ते꣡ अवदन् प्रथमा꣡ ब्रह्मकिल्बिषे꣡
अ꣡कूपारः सलिलो꣡ मातरि꣡श्वा
वीळु꣡हरास् त꣡प उग्रो꣡ मयोभू꣡र्
आ꣡पो देवीः꣡ प्रथमजा꣡ ऋते꣡न

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
avadan ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

brahmakilbiṣé ← brahmakilbiṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

prathamā́ḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ákūpāraḥ ← ákūpāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saliláḥ ← salilá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mayobhū́ḥ ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tápaḥ ← tápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīḷúharāḥ ← vīḷúharas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prathamajā́ḥ ← prathamajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥téna ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ते । अ॒व॒द॒न् । प्र॒थ॒माः । ब्र॒ह्म॒ऽकि॒ल्बि॒षे । अकू॑पारः । स॒लि॒लः । मा॒त॒रिश्वा॑ ।
वी॒ळुऽह॑राः । तपः॑ । उ॒ग्रः । म॒यः॒ऽभूः । आपः॑ । दे॒वीः । प्र॒थ॒म॒ऽजाः । ऋ॒तेन॑ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ‘vadan ← avadan ← vad
• [verb], plural, Imperfect
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• prathamā ← prathamāḥ ← prathama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• brahmakilbiṣe ← brahma ← brahman
• [noun], masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• brahmakilbiṣe ← kilbiṣe ← kilbiṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sin; fault; misdemeanor.”

• ‘kūpāraḥ ← akūpāraḥ ← akūpāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “turtle.”

• salilo ← salilaḥ ← salila
• [noun], nominative, singular, masculine

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• vīḍuharās ← vīḍu
• [noun]
• “hard; firm.”

• vīḍuharās ← harāḥ ← hara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “curative; removing; destroying; killing; destructive.”

• tapa ← tapaḥ ← tapas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “penance; heat; Tapoloka; tapas [word]; ardor; austerity; summer; heat.”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• mayobhūr ← mayaḥ ← mayas
• [noun], neuter
• “pleasure; refreshment.”

• mayobhūr ← bhūḥ ← bhū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• devīḥ ← devī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• prathamajā ← prathama
• [noun]
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• prathamajā ← jāḥ ← ja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “produced; caused; born; located; growing; descended from; consisting of; ja [word]; living; written; flourishing.”

• ṛtena ← ṛta
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

तेऽवदन्निति सप्तर्चं दशमम् सूक्तम्। जुहुर्नाम ब्रह्मवादिन्यृषिः। ब्रह्मपुत्र ऊर्ध्वनाभा नाम वा। षष्ठी सप्तम्यावनुष्ठुभौ। शिष्थाः पञ्च त्रिष्टुभः। विश्वे देवा देवता। तथा चानुक्रान्तम्। तेऽवदन्सप्त जुहूर्ब्रह्मजाया ब्राह्मोवोर्ध्वनाभा वैश्वदेवं द्व्यनुष्टुबन्तमिति। गतो विनियोगः॥अत्रेतिहासमाचक्षते। जुहूरिति वाग्नाम। सा ब्रह्मणो जाया च। बृहस्पतेर्वाचस्पतित्वाद्बृहस्पतेर्जुहूर्नाम भार्या बभूव। कदाचिदस्य किल्बिषमस्या दौर्भाग्यरूपेणासाञ्चक्रे। अत एव स एनां पर्यत्याक्षीत्। अनन्तरमादित्यादयो देवा मिथो विचार्यैनामकिल्बिषां कृत्वा पुनर्बृहस्पतये प्रादुरिति। तदत्र वर्ण्यते। प्रथमा मुख्यास्ते देवा ब्रह्मकिल्बिषे। षष्ठीसमासः। समासस्वरः। ब्रह्मणो बृहस्पतेः किल्बिषे पापे जुहूर्दौभाग्यरूपे विषयेऽवदन्। निश्कृत्युपायमवोचन्। वकारपरत्वादत्र प्रकृतिभावाभावः। केते। अकूपारः। अत्र यास्कः। आदित्योऽप्यकूपार उच्यतेऽकूपारो भवति दूरपारः। नि. ४-१८। इति। अकुत्सितपारो महगतिरादित्यः सलिलोऽब्देवता वरुनो मातरिश्वा वायुर्वीळुहराः। हरतेरसुनि रूपं हर इति। हरति विनाशयति तमांसीति हरस्तेजः। प्रभूततेजस्कः। तपः। तृतीयायाः सुः। तपसा तापनेनोग्र उद्गूर्णोऽग्निर्मयो भूः सुखस्य भावयिता सोमो देवीर्देव्य आपः। कीदृश्यः। ऋतेन सत्य भूतेन ब्रह्मणा प्रथमजा आदित एवोत्पादिताः। एत उपायमुक्त्वा प्रायश्चित्तमप्यकारयन्निति भावः॥१॥

English translation:

“These spoke first about Brahmā’s sin, the boundless (sun), the water- god (Varuṇa), the wind-god(Vāyu), the fierce, wide-consuming fire, the source of happiness, (Soma), the divine waters, the first-born sonsof the truthful (Brahmā).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend: Juhū is vāc, speech, the wife of Brahmā. Vācaspati, the lord of speech,who is Bṛhaspati, is also said to be the husband of Juhū or Vāc. On some occasion, Bṛhaspati’s sin resultedin her losing her husband’s affections, and he deserted her. Afterwards the gods consulted together as to themeans of expiation of Bṛhaspati’s sin, and restorred her to her husband

These were the first to speak at the offense against the
Brahmin: boundless Ocean, Mātariśvan,
powerful ascetic Fervor, staunch in rage but joy itself, the divine Waters, first born by their truth.

THESE first, the boundless Sea, and Matarisvan, fierce-glowing Fire, the Strong, the Bliss-bestower.
And heavenly Floods, first-born by holy Order, exclaimed against the outrage on a Brahman.

Diese besprachen sich zuerst über die Versündigung an dem Brahmanen: der flutende Ozean, Matarisvan, das Tapas von strenger Brunst, der gewaltige wohltätige Gott, die göttlichen Gewässer, die Erstgeborenen nach dem Gesetz.

Diese sprachen zuerst, als das Vergehen gegen den Brahmanen ausgeführt war: das unbegrenzte Meer, Mātariçvan, der mit starker Flammenschärfe versehene [Agni], die Glut, der gewaltige [Indra], der erquickende [Soma], die göttlichen Wasser, sie die zuerstgeborenen nach der Ordnung.

Они обсуждали первыми преступление против брахмана:
Безграничный океан, Матаришван,
Крепко охватывающий жар, грозный, подкрепляющий;
Божественные воды, перворожденные по закону.

• विश्वेदेवा:
• जुहूर्ब्रह्मजाया, ऊर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में वेदत्रयी ब्रह्मचारी की जाया उसके द्वारा आक्रमण होने योग्य सृष्टि के आदि में अग्नि आदि महर्षियों द्वारा प्रकाशित हुई संसार मोक्ष का सुख देनेवाली है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते प्रथमाः) वे प्रमुख देव (अकूपारः) आदित्य या आरम्भ सृष्टि का एक वैदिक ऋषि (सलिलः) सलिलवाला वरुणदेव आदि सृष्टि का अङ्गिरा वैदिक ऋषि (मातरिश्वा) वायु या प्रथम वैदिक ऋषि वायु (वीळुहराः-तपः-उग्रः) बलिष्ठ तेजवाला प्रतापी तीक्ष्ण अग्नि या अग्नि प्रथम सृष्टि का वैदिक ऋषि (ऋतेन) सत्यस्वरूप से सत्यज्ञान से (प्रथमजाः) प्रथम उत्पन्न प्रसिद्ध (देवीः) दिव्य (आपः) आप्तजन ब्रह्मा आदि (ब्रह्मकिल्बिषे) ब्रह्म-ब्राह्मण-ब्रह्मचारी के पापनिमित्त या पास से पृथक् रहे, इसीलिये अथवा ब्रह्म परमात्मा के क्रीडन समान रचे वेदज्ञान में (अवदन्) बोलते हैं-वर्णन करते हैं-साक्षात् उपदेश करते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि में प्रथम उत्पन्न देव आदित्य वायु,अङ्गिरा, अग्नि, तथा व्याप्त जल अपनी रचना से परमात्मा को दर्शाते हैं तथा आरम्भ सृष्टि में प्रथम उत्पन्न आदित्य, वायु, अङ्गिरा, अग्नि वेदप्रकाशक परमर्षि और ब्रह्मा आदि आप्त ऋषि कैसे अज्ञान पाप से बच सकते हैं,ऐसे परमात्मा द्वारा वेदज्ञान के विषय में उपदेश करते हैं, लेते हैं ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते वेदत्रयी ब्रह्मचारिणो जाया तेनाक्रमणीया, सृष्टेरादावाग्निप्रभृतमहर्षिभ्यः सकाशादुत्पन्नेति सा चाध्येतव्या संसारमोक्षयोः सुखदायिनीत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (ते प्रथमाः) ते प्रमुखा देवाः (अकूपारः) आदित्यः “आदित्योऽप्यकूपार उच्यतेऽकूपारो दूरपारः” [निरु० ४।१८] आरम्भसृष्टौ वैदिकर्षिरेको वा (सलिलः) सलिलवान् ‘अकारो मत्वर्थीयश्छान्दसः’ वरुणः-अङ्गिराः प्रथमो वैदिकर्षिः (मातरिश्वा) मातरि-अन्तरिक्षे श्वसिति श्वनिति वा वायुः “मातरिश्वा वायुर्मातर्यन्तरिक्षे श्वसिति मातर्यन्तरिक्षे श्वनितीति वा” [निरु० ७।२६] प्रथमो वैदिकर्षिर्वा (वीळुहराः-तपः-उग्रः) वीळूनि हरांसि तेजांसि-यस्य सः, तपस्वी-तापवान् “मतुब्लोपश्छान्दसः” उग्रस्तीक्ष्णोऽग्निः प्रथमो वैदिकर्षिर्वा (ऋतेन) सत्यस्वरूपेण (प्रथमजाः) प्रथमोत्पन्नाः (देवीः) दिव्याः (आपः) प्राथमिका आप्तजना ब्रह्मादयः “मनुष्या वा आपश्चन्द्रमाः” [श० ७।३।१।२०] (ब्रह्मकिल्बिषे अवदन्) ब्रह्मणो ब्राह्मणस्य ब्रह्मचारिणः किल्बिषे पापनिमित्तं यद्वा पापात् पृथक् स्यादिति तदर्थं यद्वा ब्रह्मणः परमात्मनः क्रीडनवद्रचनं वेदज्ञानं तस्मिन् वेदज्ञाने “किले बुक् च” [उणादि० १।५०] “लीलैव केवलम्” [वेदान्त० ] किल श्वैत्यक्रीडनयोः’ [तुदादि०] वदन्ति वर्णयन्तीव यद्वा साक्षादुपदिशन्ति ॥१॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - जुहूर्ब्रह्मजायोर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

सो꣡मो रा꣡जा प्रथमो꣡ ब्रह्मजाया꣡म्
पु꣡नः प्रा꣡यछद् अ꣡हृणीयमानः
अन्वर्तिता꣡ व꣡रुणो मित्र꣡ आसीद्
अग्नि꣡र् हो꣡ता हस्तगृ꣡ह्या꣡ निनाय

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
brahmajāyā́m ← brahmajāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áhr̥ṇīyamānaḥ ← áhr̥ṇīyamāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ayachat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)
{}

púnar ← púnar (invariable)
{}

anvartitā́ ← anvartitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hastagŕ̥hya ← hastagŕ̥hya (invariable)
{non-finite:CVB}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nināya ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

सोमः॑ । राजा॑ । प्र॒थ॒मः । ब्र॒ह्म॒ऽजा॒याम् । पुन॒रिति॑ । प्र । अ॒य॒च्छ॒त् । अहृ॑णीयमानः ।
अ॒नु॒ऽअ॒र्ति॒ता । वरु॑णः । मि॒त्रः । आ॒सी॒त् । अ॒ग्निः । होता॑ । ह॒स्त॒ऽगृह्य॑ । आ । नि॒ना॒य॒ ॥

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• brahmajāyām ← brahma ← brahman
• [noun], masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• brahmajāyām ← jāyām ← jāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• punaḥ ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• prāyacchad ← prāyacchat ← prayam ← √yam
• [verb], singular, Imperfect
• “give; emit; send; transmit.”

• ahṛṇīyamānaḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ahṛṇīyamānaḥ ← hṛṇīyamānaḥ ← hṛṇīy
• [verb noun], nominative, singular

• anvartitā ← anvartitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitra ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• āsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• hastagṛhyā ← hasta
• [noun], masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• hastagṛhyā ← gṛhyā ← grah
• [verb noun]
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• nināya ← nī
• [verb], singular, Perfect indicative
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

प्रथमो मुख्यः सोमो राजाहृणीयमाणः। पापापगमनेनालज्जमानः। संस्तामेनामकिल्बिशां ब्रह्मजायां पुनर्बृहस्पतये प्रायच्छत्॥ ततो वरुणोऽन्वर्तिता। ऋतिः सौत्रो धातुर्घृणायां वर्तते। तस्य तृचि रूपम्। सोममनुमोदयितासित्। सर्वथा त्वं परिग्रुहाणेति दयामकार्षीत्। तथा मित्रश्च। अनन्तरं होता देवानामाह्वाता मनुष्याणां होमनिष्पादको वाग्निर्हस्तग्रुह्य तां हस्ते ग्रुहित्वा निनाय। आनैशीत्। प्रादादित्यर्थः। हस्तग्रुह्य। नित्यं हस्ते पाणावुपयमने। पा. १-४-७७। इति हस्त शब्दस्य गतिसञ्ज्ञायां ग्रहिना समासेल्यप्। एकारलोपश्छान्दसः। यद्वा। हस्तशब्दात्परस्य ग्रुहेश्छान्दसौ समासल्यपौ॥२॥

English translation:

“First, the royal Soma, without being ashamed, restored Brahmā’s wife (to Bṛhaspati), Varuṇa wasthe inviter, and Mitra, Agni as the ministrant priest taking her by the hand, led her (to her husband).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Varuṇa wasthe inviter: he was the rejoicer of the Soma: somam anumodayitā; or, he showed pity, saying, always take her towife

Soma the king first gave back the Brahmin’s wife, without being angry. Varuṇa as ally was her escort; Agni, the Hotar, having grasped (her) by the hand, led (her) here.

King Soma first of all, without reluctance, made restitution of the Brahman’s consort.
Mitra and Varuna were the inviters: Agni as Hota; took her hand and led her.

König Soma gab zuerst ohne Groll des Brahmanen Weib zurück, Varuna und Mitra waren Zurückforderer, Agni, der Hotri, faßte sie an der Hand und führte sie ihm zu.

König Soma gab zuerst die Gattin des Brahmanen zurück, ohne Zürnen, Brautwerber waren Varuna und Mitra, Agni als Priester führte sie herbei, nachdem er sie bei der Hand ergriffen.

Царь Сома первым отдал обратно
Жену брахмана, не сердясь.
Требующими обратно были Варуна, Митра.
Агни-хотар, повел (ее), взяв за руку.

• विश्वेदेवा:
• जुहूर्ब्रह्मजाया, ऊर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मजायाम्)ब्रह्म-परमात्मा की कन्यारूप या ब्राह्मपुत्र ब्रह्मचारी की जाया विद्यात्रयी-वेदत्रयी में (राजा सोमः) उसमें प्रकाशमान सोम्य गुणवाला वायु ऋषि (अहृणीयमानः) शान्त हुआ (पुनः प्र अयच्छत्) प्रथम स्वयं ग्रहण करके पश्चात् ब्रह्मा नामक ब्रह्मचारी को देता है-उपदेश करता है (अन्वर्तिता) अनुसरणकर्ता (वरुणः)अङ्गिरा ऋषि (मित्रः) आदित्य ऋषि (होता-अग्निः) होता बना अग्नि ऋषि देता है (हस्त-गृह्य) साक्षात् जैसेहाथसे पकडहाथ में देता है,वैसे विद्यात्रयी को प्राप्त कराता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्म से उत्पन्न हुई वेदत्रयी या ब्रह्मचारी की जायारूप वेदत्रयी को वायु ऋषि देता है, ब्रह्मा के लिए आदित्य ऋषि देता है, अङ्गिरा देता है, अग्नि ऋषि देता है, वह ब्रह्मा चतुर्वेदवेत्ता बन जाता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मजायाम्) जायते सा जाया “जनेर्युक्” [उणादि० ४।१११ ‘या जायते’ दयानन्दः] ब्रह्मण परमात्मनः कन्याभूता यद्वा ब्रह्मचारिणो जाया विद्यात्रयी वेदरूपा सा हि तस्य जाया नान्या, तां (राजा सोमः) तत्र वेदत्रय्यां विद्यायां राजमानः प्रकाशमानः सोमः सोम्यगुणो वायुर्ऋषिः “योऽयं वायुः पवते ह्येष सोमः” [श० ७।३।१।१] (अहृणीयमानः) शान्तः सन् (पुनः प्र अयच्छत्) प्रथमं स्वयं गृहीतवान् पश्चात् ब्रह्मणे “ब्रह्मा” इति नामकाय ब्रह्मचारिणे प्रयच्छति ददाति-उपदिशति (अन्वर्तिता) अनुसरणकर्त्ता (वरुणः) अङ्गिराः-ऋषिः (मित्रः) “आदित्यः” मित्रो दाधार पृथिवीमुत द्याम् (होता-अग्निः) होतृभूतोऽग्निर्ऋषिः (हस्तगृह्य-आ निनाय) साक्षाद् यथा हस्तेन गृहीत्वा हस्ते प्रयच्छति कञ्चित् तथा विद्यात्रयी समन्तात् खलु नयति प्रापयति ॥२॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - जुहूर्ब्रह्मजायोर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ह꣡स्तेनैव꣡ ग्राहि꣡य आधि꣡र् अस्या
ब्रह्मजाये꣡य꣡म् इ꣡ति चे꣡द् अ꣡वोचन्
न꣡ दूता꣡य प्रहि꣡ये तस्थ एषा꣡
त꣡था राष्ट्रं꣡ गुपितं꣡ क्षत्रि꣡यस्य

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ādhíḥ ← ādhí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyāḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

evá ← evá (invariable)
{}

grāhyàḥ ← grāhyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hástena ← hásta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ávocan ← √vac- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

brahmajāyā́ ← brahmajāyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

ít ← ít (invariable)
{}

íti ← íti (invariable)
{}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dūtā́ya ← dūtá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

eṣā́ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

prahyè ← √hi- (root)
{case:DAT, number:SG}

tasthe ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

gupitám ← √gup- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kṣatríyasya ← kṣatríya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rāṣṭrám ← rāṣṭrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

táthā ← táthā (invariable)
{}

हस्ते॑न । ए॒व । ग्रा॒ह्यः॑ । आ॒ऽधिः । अ॒स्याः॒ । ब्र॒ह्म॒ऽजा॒या । इ॒यम् । इति॑ । च॒ । इत् । अवो॑चन् ।
न । दू॒ताय॑ । प्र॒ऽह्ये॑ । त॒स्थे॒ । ए॒षा । तथा॑ । रा॒ष्ट्रम् । गु॒पि॒तम् । क्ष॒त्रिय॑स्य ॥

• hastenaiva ← hastena ← hasta
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• hastenaiva ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• grāhya ← grāhyaḥ ← grah
• [verb noun], nominative, singular
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• ādhir ← ādhiḥ ← ādhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “deposit; mortgage; pawn; pledge; rent.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• brahmajāyeyam ← brahma ← brahman
• [noun], masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• brahmajāyeyam ← jāyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• brahmajāyeyam ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• ced
• [adverb]
• “if; once [when].”

• avocan ← vac
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dūtāya ← dūta
• [noun], dative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• prahye ← prahi ← √hi
• [verb noun]
• “send; hurl; shoot; supply.”

• tastha ← tasthe ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• eṣā ← etad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• tathā
• [adverb]
• “and; thus; besides; very well; so; then; in that manner; now; therefore; however; so.”

• rāṣṭraṃ ← rāṣṭram ← rāṣṭra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “kingdom; kingdom; kingship; rāṣṭra [word]; citizenry.”

• gupitaṃ ← gupitam ← gup
• [verb noun], nominative, singular
• “protect; hide; guard; defend; cover.”

• kṣatriyasya ← kṣatriya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Kshatriya.”

देवा बृहस्पतिमूचुः। हे ब्रुहस्पते अस्या आधिः। आधीयन्त आभरण्यान्यत्रेत्याधिः शरीरम् । उपसर्गे घोः किः। पा. ३-३-९२। इति किप्रत्ययः। अस्याः शरीरं हस्तेनैव ग्राह्यो ग्रुहीतव्यमेव। पुनस्ते देवा इदानीमियं ब्रह्मजायेत्येवावोचन्। अवादिषुः। चशब्दश्चेदर्थे। अत एव निपातैर्य्यद्यदिहन्तेति तिङो निघाताभावः। बॄञ् व्यक्तायां वाचि। लुङि बृवो वचिः। अस्यतिवक्तिख्यातिभ्योऽङ्गिति च्लेरङादेशः। वच उमित्युमागमः। अडागमस्व्वरः। इदवधारणे। एषा ब्रह्मजाया पुरा प्रह्ये। हि गतौ व्रुद्धौ च। कर्मण्यौणादिकः क्विप्। तुगभवश्छान्दसः। ङिद्वचने सञ्ज्ञापूर्वकस्य विधेरनित्यत्वाद्गुनाभावः। उदात्तस्वरितयोर्यण इति सुपः स्वरितत्वम्। प्रहिताय त्वया भार्यान्वॆषणार्थं प्रेशिताय दुताय तथा न तस्थे। स्वात्मानम् न प्रकाशयति। तिष्ठतेर्लिटि प्रकाशनस्थेयाख्ययोश्च। पा. १-३-२३। इत्यात्मनेपदम्। श्लाघह्नुङ् स्थाशपाम्। पा. १-४-३४। इति दूतस्य सम्प्रदानसञ्ज्ञा। तत्र दृष्टान्तः। यथा क्षत्रियस्य राज्ञो गुपितं रक्षितं राष्ट्रं राज्यं शत्रवे यथा न प्रकाशयति तद्वदसौ दौर्भाग्ययुक्ततया तस्मै स्वात्मानं न प्रकाशितवती। इदानीं तु तद्राहित्येन प्रकाशमानेयं ब्रह्मजायैवेत्यब्रुवन्॥३॥

English translation:

“And (the gods) said (to Bṛhaspati), “This plural dge of hers is to be taken by the hand, this is the wife ofBrahmā; she has not made herself known to the messenger sent (to seek her), so is the kingdom of a kṣatriyaprotected”.”

The deposit is to be grasped only by her hand, just when they have announced: “Here is the Brahmin’s wife.”
She does not stand for sending a messenger. In this way is the kingship of the ruler protected.

The man, her pledge, must by her hand be taken when they have cried, She is a Brahman’s consort.
She stayed not for a herald to conduct her: thus is the kingdom of a ruler guarded.

Mit der eigenen Hand muß er ihr Pfand fassen, wenn sie entschieden haben: Dies ist des Brahmanen Weib. Nicht gestattete sie einen Boten zu schicken. So ist das Reich des Fürsten behütet.

»Mit der Hand ist ihr Unterpfand zu ergreifen, sie ist eines Brahmanen Gattin«, als sie so gesprochen hatten, so harrte sie nicht eines Boten, der sie beförderte; so blieb des Kriegers [ksatríyasya] Herrschaft bewahrt.

Собственной рукой следует взять, что принадлежит ей,
Если провозгласили: Она жена брахмана.
Она не была расположена, чтобы отправили вестника.

• विश्वेदेवा:
• जुहूर्ब्रह्मजाया, ऊर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्याः) इस वेदत्रयी का (आधिः) भलीभाँतिधारण करने योग्य या आत्मा में आधान करने योग्य ज्ञानविषय (हस्तेन-एव ग्राह्यः) साक्षात् अध्ययन से ही हस्तगत करना चाहिए (इयं ब्रह्मजाया) यह ब्रह्म परमात्मा से जायमान कन्या है या ब्रह्म-ब्राह्मण के प्रथम अवस्था में ब्रह्मचारी की जाया पत्नी है सहयोगिनी है (इति च-इत्-अवोचन्) औरऐसा ही ऋषि कहते उपदेश देते हैं (एषा दूताय प्रह्ये न तस्थे) यह वेदत्रयी प्रेरित-भेजे दूत के लिए अपने को प्रकाशित नहीं करती, जैसे कोई राजा अपने स्थान पर दूत को भेजे कि तुम मेरे लिये वेदकथा सुन आओ यज्ञ करो (तथा क्षत्रियस्य राष्ट्रं गुपितम्) ऐसा करने पर स्वयं पढ़ने पर राजा का राष्ट्र रक्षित होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - वेद का अध्ययन स्वयं साक्षात् करने से प्रकाशित होता है, प्रतिनिधि द्वारा नहीं। राजा का राष्ट्र भी स्वयं ज्ञानी होने से सुरक्षित होता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्याः-आधिः) अस्याः खलु वेदत्रय्याः-आधातव्यः समन्ताद् धारणीयं आधानकरणीयो वा ज्ञानविषयः (हस्तेन-एव ग्राह्यः) साक्षादध्ययनेनैव ग्राह्यो हस्तगतः कर्त्तव्यः (ब्रह्मजाया इयम्-इति च-इत्-अवोचन्) इयं ब्रह्मणः परमात्मनो जायमाना कन्या तस्माज्जायमानत्वाद् यद्वा ब्राह्मणस्य प्रथमवयसि ब्रह्मचारिणो जायेति ह्यृषयो वदन्ति-उपदिशन्ति (एषा दूताय प्रह्ये न तस्थे) इयं वेदत्रयी प्रेरिताय दूताय न तिष्ठति यथा कश्चिद् राजा स्वयं नाधीत्य दूतं प्रेष्यति त्वं मम स्थाने वेदश्रवणं कुरु यजस्व वा तथा कारिताय राज्ञे नात्मानं प्रकाशयति “प्रकाशन-स्थेयाख्ययोश्च” [अष्टा० १।३।२३] इत्यात्मनेपदं तथा (क्षत्रियस्य राष्ट्रं गुपितम्) तथा राज्ञो राष्ट्रं गुपितं रक्षितं भवति वेदज्ञानश्रवणेनेत्यर्थः ॥३॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - जुहूर्ब्रह्मजायोर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवा꣡ एत꣡स्याम् अवदन्त पू꣡र्वे
सप्तर्ष꣡यस् त꣡पसे ये꣡ निषेदुः꣡
भीमा꣡ जाया꣡ ब्राह्मण꣡स्यो꣡पनीता
दुर्धां꣡ दधाति परमे꣡ वि꣡ओमन्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
avadanta ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

etásyām ← eṣá (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

niṣedúḥ ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

saptar̥ṣáyaḥ ← saptar̥ṣí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tápase ← tápas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

bhīmā́ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

brāhmaṇásya ← brāhmaṇá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jāyā́ ← jāyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

úpanītā ← √nī- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

dadhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

durdhā́m ← durdhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

paramé ← paramá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vyòman ← vyòman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

दे॒वाः । ए॒तस्या॑म् । अ॒व॒द॒न्त॒ । पूर्वे॑ । स॒प्त॒ऽऋ॒षयः॑ । तप॑से । ये । नि॒ऽसे॒दुः ।
भी॒मा । जा॒या । ब्रा॒ह्म॒णस्य॑ । उप॑ऽनीता । दुः॒ऽधाम् । द॒धा॒ति॒ । प॒र॒मे । विऽओ॑मन् ॥

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• etasyām ← etad
• [noun], locative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• avadanta ← vad
• [verb], plural, Imperfect
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• saptaṛṣayas ← sapta ← saptan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• saptaṛṣayas ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• tapase ← tapas
• [noun], dative, singular, neuter
• “penance; heat; Tapoloka; tapas [word]; ardor; austerity; summer; heat.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• niṣeduḥ ← niṣad ← √sad
• [verb], plural, Perfect indicative
• “sit down; sit; put.”

• bhīmā ← bhīma
• [noun], nominative, singular, feminine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• jāyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• brāhmaṇasyopanītā ← brāhmaṇasya ← brāhmaṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahmin; Brahmin; brāhmaṇa [word]; Brahma.”

• brāhmaṇasyopanītā ← upanītā ← upanī ← √nī
• [verb noun], nominative, singular
• “bring; put; put on the fire.”

• durdhāṃ ← durdhām ← durdhā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “discomfort.”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• parame ← parama
• [noun], locative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• vyoman
• [noun], locative, singular, neuter
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

पूर्वे चिरन्तना देवा आदित्यादय एतस्यां विषयेऽवदन्त। इयं पापरहितत्येत्यवादिषु। तथा ये सप्तर्षयः। अमासस्वरः। सप्तसङ्ख्याका ऋशयस्तपसे तपश्चरणाय निषेदुः निषण्णा बभूवुः। सदेर्लिटि रूपम्। उपसर्गेण समासः। यद्योगादनिघातः। तेऽप्यवादिषु। ततो भीमा शत्रुरूपाणां पापानां भयङ्करी सुकृतवत्येषा जाया ब्राह्मणस्य बृहस्पतेरुपनिता। समीपे देवैः स्थापिता। णीञ् प्रापणे। कर्मणि क्तः। गतिरन्त्न्तर इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम्। तथा हि। तपः प्रभावो दुर्धां दुर्धानामपि परमे व्योमन् व्योमन्युत्तमे स्थाने दधाति। विदधाति खलु। तस्मादेनामपि देवतापरिग्रहरूपस्तपोमहिमा बृहस्पतेरन्तिके स्थापयति॥४॥

English translation:

“The ancient deities spoke about her, the seven Ṛṣis who were engaged in penance. The terrible wifeof Brahma has been brought back (to her husband); (penance) elevates into the highest heaven.”

The ancient gods and the seven seers, who settled down to ascetic fervor, conversed about her:
“Fearsome is the wife of the Brahmin, when she is led close [/initiated]; she places what is difficult to place in the highest distant heaven.”

Thus spake of her those Gods of old, Seven Rsis who sate them down to their austere devotion:
Dire is a Brahman’s wife led home by others: in the supremest heaven she plants confusion.

Die Götter, die sieben Rishi´s, die sich zur Kasteiung niedergesetzt hatten, besprachen sich vormals über diese: Furchtbar wird des Brahmanen Weib, wenn es von einem anderen heimgeführt wird; es schafft Unordnung im höchsten Himmel.

Die Götter und die sieben alten Sänger, welche sich zur Busse niedergesetzt hatten, sagten von ihr: Furchtbar ist des Brahmanen Gattin, wenn sie [von einem andern] heimgeführt ist, Verwirrung erregt sie auch im höchsten Himmel.

О ней говорили некогда боги
(И) семеро риши, что уселись для аскезы:
Страшно жена брахмана, приведенная (другим),
Она вызывает беспорядок на высшем небе.

• विश्वेदेवा:
• जुहूर्ब्रह्मजाया, ऊर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (पूर्वे देवाः) पूर्व विद्वान् अग्नि आदि वेदप्रकाशक ऋषि (एतस्याम्) इस वेदत्रयी में निष्णात (अवदन्त) इसका उपदेश करते हैं (सप्त ऋषयः) सप्त जिसमें प्रविष्ट मन्त्रद्रष्टा विद्वान् (ये तपसे निषेदुः) जो ब्रह्मचर्यरूप तप के लिए स्थिर रहते हैं (ब्राह्मणस्य) ब्रह्मचारी की (भीमा जाया)भयङ्करी पाप नष्ट करनेवाली जायारूपी वेदत्रयी (उपनीता) उपनयन संस्कार से प्राप्त गुरु सेपढ़ी हुई (दुर्धाम्) दुर्धा-दुर्धारणा-तप से धारण करनेयोग्य (परमे व्योमन्) ब्रह्मचारी को परम व्यापक परमेश्वर में या मोक्ष में (दधाति) धारण कराती है-स्थापित करती है ॥४॥

भावार्थभाषाः - वेदत्रयी का उपदेश अग्नि आदि परम ऋषियों द्वारा मिलता है, ब्रह्मचर्य का पालनकरनेवाले ब्रह्मचर्यनिष्ठ होकर मन्त्रार्थों को जाननेवाले ऋषि इसे जानते हैं और जनाते हैं, यह ब्रह्मचारी के पाप नष्ट करनेवाली उपनयन संस्कार द्वारा गुरु से प्राप्त होती है, उसे वह परमात्मा में या मोक्ष में पहुँचाती है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूर्वे देवाः-एतस्याम्-अवदन्त) पूर्वे विद्वांसः-अग्निप्रभृतयः-एतस्यां वेदत्रय्यां निष्णाताः खल्वेतां वेदत्रयीमुपदिशन्ति (सप्त ऋषयः) सृप्ताः-अस्यां प्रविष्टा मन्त्रद्रष्टारो विद्वांसः (ये तपसे निषेदुः) ये ब्रह्मचर्यव्रताय निषीदन्ति “ब्रह्मचर्येण तपसा” (ब्राह्मणस्य भीमा जाया) ब्राह्मणस्य ब्रह्मचारिणो भयङ्करी पापनाशिनी जाया वेदत्रयी (उपनीता) उपनयनसंस्कारेण प्राप्ता गुरोः सकाशादधीता (दुर्धाम्) दुर्धा सुस्थाने “अम् विभक्तिव्यत्ययेन” दुर्धारणा तपसा धारणीया सा (परमे व्योमन् दधाति) तं ब्राह्मणं ब्रह्मचारिणं परमे खलूत्कृष्टे व्यापके ब्रह्मणि मोक्षे वा “ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्” [ऋ० १।१६४।३९] “व्योमनि व्योमवद् व्यापके-ब्रह्मणि” [ऋ० १।१४३।२ दयानन्दः] धारयति-स्थापयति ॥४॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - जुहूर्ब्रह्मजायोर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ब्रह्मचारी꣡ चरति वे꣡विषद् वि꣡षः
स꣡ देवा꣡नाम् भवति ए꣡कम् अ꣡ङ्गम्
ते꣡न जाया꣡म् अ꣡न्व् अविन्दद् बृ꣡हस्प꣡तिः
सो꣡मेन नीतां꣡ जुहु꣡वं न꣡ देवाः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
brahmacārī́ ← brahmacārín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

carati ← √carⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

véviṣat ← √viṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víṣaḥ ← víṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áṅgam ← áṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)
{}

avindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jāyā́m ← jāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

juhvàm ← juhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

nītā́m ← √nī- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

sómena ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ब्र॒ह्म॒ऽचा॒री । च॒र॒ति॒ । वेवि॑षत् । विषः॑ । सः । दे॒वाना॑म् । भ॒व॒ति॒ । एक॑म् । अङ्ग॑म् ।
तेन॑ । जा॒याम् । अनु॑ । अ॒वि॒न्द॒त् । बृह॒स्पतिः॑ । सोमे॑न । नी॒ताम् । जु॒ह्व॑म् । न । दे॒वाः॒ ॥

• brahmacārī ← brahmacārin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmacārin; brahmacārin [word]; Skanda; Shiva.”

• carati ← car
• [verb], singular, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• veviṣad ← veviṣat ← veviṣ ← √viṣ
• [verb noun], nominative, singular

• viṣaḥ ← viṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fecal matter; droppings; body waste.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• bhavaty ← bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• aṅgam ← aṅga
• [noun], nominative, singular, neuter
• “body part; body; part; limb; extremity; Vedāṅga; section; root; army unit; aṅga [word]; subsection; aṅgamantra; part; body; ingredient.”

• tena
• [adverb]
• “therefore; thereby; there.”

• jāyām ← jāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• avindad ← avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• somena ← soma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• nītāṃ ← nītām ← nī
• [verb noun], accusative, singular
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• juhvaṃ ← juhvam ← juhū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “tongue; fire; ladle.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

एवं सप्ततिर्मामलभतेति जुहूः परोक्षतया वद्ति। हे देवाः पूर्वं स ब्रह्मचारी जायाभावेन ब्रह्मचारी चरति। अत एव विषः सर्वेशु यज्ञेषु व्याप्तवान्देवान्वेविशत् स्तुतिभिर्हविभिश्च व्याप्नुवन् देवानामेकमङ्गं भवति। जायापती यज्ञस्य द्वे अङ्गे खलु। वेविषत्। विष्लृव्याप्तौ जौहोतादिकः। निजां त्रयाणां गुणः श्लौ। पा. ७-४-७५। इत्यभ्यासस्य गुणः। शतुर्नाभ्यस्ताच्छतुरिति नुमागमप्रतिषेधः। अभ्यस्तानामादिरित्याद्युदात्तत्वम्। तेन देवानां परिचरणेन ब्रुहस्पतिर्जायां जुहूनामिकां मामन्वविन्दत्। अनुगम्यालभत। नशब्द उपमार्थे। पूर्वं यथा सोमेन नीतां सोमो ददद्गन्धर्वाय। ऋ. १०-८५-४१। इत्यादि क्रमेण नीतां जुहूं जुहूं यथा लब्धवान् तद्वदिदानीमपि। जुहूम् । हु दानादनयोः। अन्येभ्योऽपि दृश्यत इति क्विप्। जुहोतेर्द्वे चेति द्विर्वचनं दीर्घश्च। उदात्तयणो यल्पूर्वादिति विभक्त्युदात्तत्वे प्राप्ते नोङ् धात्वोरिति प्रतिषेध उदात्त स्वरितयोर्यण इति स्वरितत्वम्॥५॥

English translation:

“He leads the life of a Brahmacārin, even adoring all the gods; he becomes a portion of the gods;therefore, Bṛhaspati obtained his wife (formerly) brought him by Soma, as the gods receive an offering.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Brahmacārin: i.e., being without a wife

The one who practices formulations keeps constantly laboring at his labors. He becomes (just) one limb of the gods.
With him Br̥haspati discovered the (Brahmin’s) wife, who was led by Soma, as (you found) the sacrificial ladle [/tongue (=Agni)], o gods.

The Brahmacari goes engaged in duty: he is a member of the Gods’ own body.
Through him Brhaspati obtained his consort, as the Gods gained the ladle brought by Soma.

Er lebt als Brahmanschüler seine Dienste verrichtend, er wird ein Glied der Götter. Dadurch bekam Brihaspati seine Frau wieder, die vom Soma entführt war, so wie ihr Götter die Juhu.

Der, welcher das Brahmanengelübde abgelegt hat, geht als geschäftiger Diener wirkend, er allein ist ein Glied der Götterschar; durch ihn hat Brihaspati seine Gattin gefunden, die von Soma heimgeführt war wie die Dschuhû (?), o Götter.

Он живет как ученик брахмана, делая (многие) дела.
Он становится одним из членов богов.
Благодаря ему Брихаспати нашел жену,
Увиденную Сомой, как Джуху, о боги.

• विश्वेदेवा:
• जुहूर्ब्रह्मजाया, ऊर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वानों ! (ब्रह्मचारी विषः) ब्रह्मचारी ब्रह्मयज्ञ में व्याप्त होकर (वेविषत्) परमात्मा की अर्चना करता हुआ (चरति) विचरता है (सः-देवानाम्) वह विद्वानों के मध्य में (एकम्-अङ्गं भवति) केवल एकअङ्ग होता है (तेन बृहस्पतिः) इस हेतु वेदवाणी का स्वामी होता हुआ (न) और-अब (सोमेन नीतां जुह्वम्) ब्राह्मण वेदाचार्य से प्राप्त कराई वेदवाणीरूप (जायाम्-अनु अविन्दत्) जाया-पत्नी को प्राप्त करता है, यज्ञ बिना पत्नी के सफलनहीं होता है, ऐसे ब्रह्मयज्ञ भी वेदवाणीरूप पत्नी के बिना सफल नहीं होता है, इसलिए यज्ञ का दोअङ्गों द्वारा होना बन जाता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मचारी ब्रह्मयज्ञ मेंप्रविष्ट होने को परमात्मा की स्तुति करता हुआ विद्वानों की दृष्टि मेंएकाङ्ग होता है, पुनः गुरु से अध्ययन करके वेदवाणीरूप जाया को प्राप्त करता है, पुनः ब्रह्मयज्ञ करने में सफल हो जाता है, जैसे होमयज्ञ करने में पत्नी के साथ सफल हो जाता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वांसः ! (ब्रह्मचारी-विषः-वेविषत्-चरति) ब्रह्मचारी ब्रह्मयज्ञे विषः-व्याप्तः-सन् परमात्मानं स्तुवन् “वेवेष्टि-अर्चतिकर्मा” [निघ० २।८] विचरति (सः-देवानाम्-एकम्-अङ्गम्-भवति) स देवानां विदुषां मध्ये केवलमेकमङ्गं भवति (तेन-बृहस्पतिः) तेन हेतुना स बृहती वाक् तस्याः पतिर्भवन् (न) अथ च “न सम्प्रत्यर्थे” [निरु० ६।८] (सोमेन नीतां जुह्वं जायाम्-अन्वविन्दत्) ब्राह्मणेन वेदाचार्येण गुरुणा “सोमो ब्राह्मणः” [तां० २३।१६।५] प्रापितां वेदवाचम् “वाग्जुहूः” [तै० आ० २।१७।२] जायां पत्नीं लभते यज्ञो न पत्न्या विना सफलो भवति ब्रह्मयज्ञोऽपि वेदवाचा पत्न्या विना न सफलो भवतीति द्व्यङ्गता यज्ञस्य भवति ॥५॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - जुहूर्ब्रह्मजायोर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• छन्दः - अनुष्टुप्

पु꣡नर् वइ꣡ देवा꣡ अददुः
पु꣡नर् मनुषि꣡या उत꣡
रा꣡जानः सत्यं꣡ कृण्वाना꣡
ब्रह्मजाया꣡म् पु꣡नर् ददुः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
adaduḥ ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

púnar ← púnar (invariable)
{}

vaí ← vaí (invariable)
{}

manuṣyā̀ḥ ← manuṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

púnar ← púnar (invariable)
{}

utá ← utá (invariable)
{}

kr̥ṇvānā́ḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

rā́jānaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

brahmajāyā́m ← brahmajāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

daduḥ ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

púnar ← púnar (invariable)
{}

पुनः॑ । वै । दे॒वाः । अ॒द॒दुः॒ । पुनः॑ । म॒नु॒ष्याः॑ । उ॒त ।
राजा॑नः । स॒त्यम् । कृ॒ण्वा॒नाः । ब्र॒ह्म॒ऽजा॒याम् । पुनः॑ । द॒दुः॒ ॥

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• vai
• [adverb]
• “surely; on the other hand; vai [word]; indeed.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• adaduḥ ← dā
• [verb], plural, Imperfect
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• manuṣyā ← manuṣyāḥ ← manuṣya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; people; man; manuṣya [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• rājānaḥ ← rājan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• satyaṃ ← satyam ← satya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “truth; oath; satya [word]; promise.”

• kṛṇvānā ← kṛṇvānāḥ ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brahmajāyām ← brahma ← brahman
• [noun], masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• brahmajāyām ← jāyām ← jāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• daduḥ ← dā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

लाभहेतुमाह। देवा ब्रह्मजायां जुहूं बृहस्पतये पुनरददुः। वैशब्दः प्रसिद्धवाची। उताप्यर्थे। मनुश्युआ अपि पुनरददुः। एवं देवमनुष्यैः क्रुतं दानं सत्यं यथार्थं कृण्वानाः कुर्वाणाः राजानोऽपि पुनस्तस्मै ददुः। एवमव्यवहार्यनिमित्तं पापमपि व्यनाशयन्निति भावः॥६॥

English translation:

“The gods gave her back again, men also gave her back, and kings confirming (the gift) gaveBrahmā’s wife back again.”

The gods, verily, have given (her) back, and the sons of Manu (have given her) back;
the kings [=Ādityas], making it come true, have given back the
Brahmin’s wife.

So then the Gods restored her, so men gave the woman back again.
The Kings who kept their promises restored the Brahman’s wedded wife,

Die Götter gaben sie ja zurück und auch die Menschen sollen sie zurückgeben. Die Könige, die ihr Wort halten, sollen das Weib des Brahmanen zurückgeben.

Die Götter gaben sie zurück, und die Menschen gaben sie zurück; die Könige, was recht ist ausführend, gaben die Gattin des Brahmanen zurück.

Обратно отдали (ее) боги,
Обратно (должны отдать) и люди.
Цари, держащие (свое) слово,
Пусть отдают обратно жену брахману!

• विश्वेदेवा:
• जुहूर्ब्रह्मजाया, ऊर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्यं कृण्वानाः) जीवन को सत्य सफल करते हुए (देवाः-वै) मुमुक्षु विद्वान् निश्चय से (ब्रह्मजायां पुनः-ददुः) वेदवाणी को स्वयं ग्रहण करके फिरअन्यों को देते हैं (उत) और(मनुष्याः)साधारण जन (पुनः-ददुः) वेदवाणी को स्वयं ग्रहण करके पुनः अन्यों को देते हैं (राजानः) राजा जन-शासक जन(पुनः-ददुः)वेदवाणी को स्वयं ग्रहण करके फिर अन्य को देते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - मुमुक्षु विद्वज्जन दुसरे शासकजन तथा साधारण मनुष्यजन स्वयं वेदवाणी को ग्रहण करके अन्यों को देते हैं और देते रहना चाहिए, यह परम्परा जीवन को सफल बनाने के लिए आवश्यक है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सत्यं कृण्वानाः) जीवनं सत्यं सफलं कुर्वाणाः (देवाः-वै ब्रह्मजायां पुनः-ददुः) मुमुक्षवो विद्वांसो निश्चयेनेमां वेदवाचं स्वयं गृहीत्वा पुनरन्येभ्यः प्रयच्छन्ति (उत) अपि (मनुष्याः-पुनः-ददुः) मनुष्याः संसारे प्रवर्तमाना जना वेदवाचं स्वयं गृहीत्वा पुनरन्येभ्यः प्रयच्छन्ति (राजानः-पुनः-ददुः) राजानो वेदवाचं स्वयं गृहीत्वा पुनरन्येभ्यः प्रयच्छन्ति ॥६॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - जुहूर्ब्रह्मजायोर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• छन्दः - अनुष्टुप्

पुनर्दा꣡य ब्रह्मजायां꣡
कृत्वी꣡ देवइ꣡र् निकिल्बिष꣡म्
ऊ꣡र्जम् पृथिव्या꣡ भक्त्वा꣡य
उरुगाय꣡म् उ꣡पासते

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
brahmajāyā́m ← brahmajāyā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

punardā́ya ← punardā́ya (invariable)
{non-finite:CVB}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kr̥tvī́ ← √kr̥- (root)
{}

nikilbiṣám ← nikilbiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhaktvā́ya ← √bhaj- (root)
{non-finite:CVB}

pr̥thivyā́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āsate ← √ās- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)
{}

urugāyám ← urugāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पु॒नः॒ऽदाय॑ । ब्र॒ह्म॒ऽजा॒याम् । कृ॒त्वी । दे॒वैः । नि॒ऽकि॒ल्बि॒षम् ।
ऊर्ज॑म् । पृ॒थि॒व्याः । भ॒क्त्वाय॑ । उ॒रु॒ऽगा॒यम् । उप॑ । आ॒स॒ते॒ ॥

• punardāya ← punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• punardāya ← dāya ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• brahmajāyāṃ ← brahma ← brahman
• [noun], masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• brahmajāyāṃ ← jāyām ← jāyā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• kṛtvī ← kṛ
• [verb noun]
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devair ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• nikilbiṣam ← nikilbiṣa
• [noun], accusative, singular, neuter

• ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• bhaktvāyorugāyam ← bhaktvāya ← bhaj
• [verb noun]
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• bhaktvāyorugāyam ← urugāyam ← urugāya
• [noun], accusative, singular, masculine

• upāsate ← upās ← √ās
• [verb], singular, Present indikative
• “worship; attend; serve; get; approach; obtain; perform; expect.”

देवैः। सुपां सुपो भवन्तीति जसस्तृतीयादेशः। देवा निकिल्बिशं अर्थाभावेऽव्ययीभावः। समासस्वरः। तस्याः किल्बिशाभावं कृत्वी। स्नात्व्यादयश्चेति निपातितः। क्रुत्वा ब्रह्मजायां ब्रह्मणो ब्रुहस्पतेर्भार्यां पुनर्दाय पुनर्दत्वा। पुनश्चनसोश्छन्दसि गतिसञ्ज्ञा वक्तव्येति। पा. १-४-६०-२। पुनः शब्दस्य गतिसञ्ज्ञायां समासल्यपौ। न ल्यपि। पा. ६-४-६९। इतीत्वप्रतिषेधः। क्रुदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् । प्रुथिव्या ऊर्जं रसभूतमन्नं हवीरूपम् भक्त्वाय। क्त्वो यक्। पा. ७-१-४७। इति यगागमः। भक्त्वा विभज्योरुगायम् बहुकीर्तिं बहुभिः स्तोतव्यं वा बार्हस्पत्यं यज्ञमुपासते। सेवन्ते॥७॥

English translation:

“The gods having given back Brahmā’s wife, and made her free from sin, having partaken of the foodof the earth, sat down to (the sacrifice of) the widely hymned Bṛhaspati.”

Having given back the Brahmin’s wife, having made expiation of offense along with the gods,
having shared in the nourishment of the earth, they reverently approach wide-ranging (space).

Having restored the Brahman’s wife, and freed them, with Gods’ aid, from sin,
They shared the fulness of the earth, and won themselves extended sway.

Nachdem sie des Brahmanen Weib zurückgegeben und durch die Götter Entsühnung erwirkt und das Mark der Erde genossen haben, machen sie dem weitschreitenden Vishnu ihre Aufwartung.

Wenn sie des Brahmanen Gattin zurückgegeben und durch die Götter ihre Entsündigung bewirkt haben, so gelangen sie, die Nahrung der Erde empfangend, zu weiter Herrschaft.

Отдав обратно жену брахмана
(И) с помощью богов совершив искупление греха,
Вкусив питательную силу земли,
Они приобщаются к широкому простору для движения.

• विश्वेदेवा:
• जुहूर्ब्रह्मजाया, ऊर्ध्वनाभा वा ब्राह्मः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवैः) विद्वान्जन (ब्रह्मजायाम्) वेदवाणी को (पुनर्दाय) स्वयं ग्रहण करके फिर अन्यों के लिए देकर (निकिल्बिषम्) अपने आत्मा को निष्पाप अथवा परमात्मा के क्रीडारूप वेदज्ञान में अपने को निविष्ट (कृत्वी) करके(पृथिव्याः)प्रथित-फैली हुई सृष्टि में (ऊर्जं भक्त्वाय) अन्न रस भाग का सेवन करके (उरुगायम्) बहुत स्तुति करने योग्य परमात्मा की (उप आसते) उपासना करते हैं ॥७॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन वेदवाणी को ग्रहण करके दूसरों को ग्रहण कराया करते हैं, इससे वह-अपनेको निष्पाप अथवा परमात्मा के वेदज्ञान में अपने को निविष्ट करके सृष्टि के अन्नरस का सेवन करते हैं और महान् स्तोतव्य परमात्मा की उपासना करते हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवैः) देवाः ‘व्यत्ययेन तृतीया प्रथमायाः स्थाने’ (ब्रह्मजाया पुनर्दाय) वेद्वाचं स्वयं गृहीत्वा पुनरन्येभ्यो दत्त्वा ‘पुनर्दाय’ इति “पुनश्चनसोश्छन्दसि गतिसंज्ञा वक्तव्या” [अष्टा० १।४।६० इत्यत्र वार्तिकेन] (निकिल्बिषं कृत्वी) स्वात्मानं निष्पापं यद्वा परमात्मनः क्रीडारूपे वेदज्ञाने निगतं-निविष्टं कृत्वा-“स्नात्व्यादयश्च” [अष्टा० ७।१।४९] (पृथिव्याः-ऊर्जं भक्त्वाय) प्रथितायां सृष्टावन्नरसं भागं सेवित्वा “क्त्वो यक्” [अष्टा० ७।१।४७] इति छन्दसि यक् स चान्ते “आद्यन्तौ टकितौ” [अष्टा० १।१।४५] (उरुगायम्-उप आसते) बहुस्तोतव्यं परमात्मानमुपासते ॥७॥