१०७

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आवि᳓र् अभून् म᳓हि मा᳓घोनम् एषां
वि᳓श्वं जीवं᳓ त᳓मसो नि᳓र् अमोचि
म᳓हि ज्यो᳓तिः पितृ᳓भिर् दत्त᳓म् आ᳓गाद्
उरुः᳓ प᳓न्था द᳓क्षिणाया अदर्शि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
abhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

āvís ← āvís (invariable)

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mā́ghonam ← mā́ghona- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

amoci ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

jīvám ← jīvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nís ← nís (invariable)

támasaḥ ← támas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dattám ← √dā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pitŕ̥bhiḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

adarśi ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

dákṣiṇāyāḥ ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pánthāḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urúḥ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ॒विः । अ॒भू॒त् । महि॑ । माघो॑नम् । ए॒षा॒म् । विश्व॑म् । जी॒वम् । तम॑सः । निः । अ॒मो॒चि॒ ।
महि॑ । ज्योतिः॑ । पि॒तृऽभिः॑ । द॒त्तम् । आ । अ॒गा॒त् । उ॒रुः । पन्थाः॑ । दक्षि॑णायाः । अ॒द॒र्शि॒ ॥

• āvir ← āvis
• [adverb]
• “openly; obviously.”

• abhūn ← abhūt ← bhū
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• māghonam ← māghona
• [noun], nominative, singular, neuter

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvaṃ ← viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• jīvaṃ ← jīvam ← jīva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “live; alive(p); amṛta.”

• tamaso ← tamasaḥ ← tamas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• amoci ← muc
• [verb], singular, Aorist passive
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• pitṛbhir ← pitṛbhiḥ ← pitṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• dattam ← dā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• āgād ← āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive.”

• uruḥ ← uru
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• panthā ← panthāḥ ← pathin
• [noun], nominative, singular
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• dakṣiṇāyā ← dakṣiṇāyāḥ ← dakṣiṇā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• adarśi ← dṛś
• [verb], singular, Aorist passive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

इदं सूक्तं दक्षिणाया वा तद्दातॄणां वा स्तावकम् । दक्षिणा तु यागाङ्गं यागस्तु सायंकाले न क्रियते । न सायमस्ति देवया अजुष्टम् ’ ( ऋ. सं. ५, ७७, २ ) इत्यादिश्रवणात्। तस्मात् अह्येि व कर्तव्यः । अहश्च सूर्योदयात्पश्चाद्भवतीति सूक्तादौ सूर्योदयोऽभिधीयते । माघोनम् । मघवेन्द्रः। इन्द्रश्च सूर्यः ‘ चैत्रमासे तयोरिन्द्रः’ इति स्मरणात् । तस्य संबन्धि ॥ ‘ तस्येदम् । इत्यण् । अतद्धिते प्रत्यये संप्रसारणमभिहितम् (पा. सू. ६. ४. १३३ )। सर्वविधीनां छन्दसि विकल्पितत्वादत्र तद्धितेऽपि संप्रसारणम् ॥ सूर्यात्मकस्येन्द्रस्य स्वभूतं महि महत् तेजः एषां यजमानानां यागसिद्ध्यर्थम् आविरभूत् । प्रकाशितमुद्गतमभूत् । तत्र विश्वं सर्वं जीवं स्थावरजङ्गमात्मकं जगत् तमसः सकाशात् निरमोचि निर्मुक्तमभूत्। मुञ्चतेः कर्मलुङि चिणि रूपम् । अथानन्तरं पितृभिः यत् पितृभिर्देवैः दत्तं नो हविषामागमनाय तत् महि महत् ज्योतिः सूर्याख्यम् आगात् आगच्छति । पश्चात् दक्षिणायाः यागाङ्गभूतायाः उरुः महान् पन्थाः मार्गः अदर्शि सर्वैर्यंजमानैर्दृष्टोऽभूत् । सर्वे यागं कृत्वा ऋत्विग्भ्यो दक्षिणां दत्तवन्त इत्यर्थः ॥

English translation:

“The great (splendour) of Maghavan has becomemanifest (for the rites) of these (worshippers); all lifehas been extricated from darkness, the vast light bestowed by the progenitors has arrived, a spacious path forthe dakṣiṇā has been displayed. (I Maghavan: Mqaghavan = the sun, at whose rising and at midday thedakṣiṇā is to be given, not at sunset; cf. RV. 5.77.2].”

Their great generosity has been revealed. All life has been freed from darkness;
the great light, given by the forefathers, has come. The wide path for the priestly gift has become visible.

THESE men’s great bounty hath been manifested, and the whole world of life set free from darkness.
Great light hath come, vouchsafed us by the Fathers: apparent is the spacious path of Guerdon.

Jetzt hat sich deren große Freigebigkeit geoffenbart; alles Lebende ist jetzt von der Finsternis erlöst. Das große, von den Vätern gespendete Licht ist gekommen: Der breite Weg der Daksina ist sichtbar geworden.

Es hat sich offenbart die grosse Freigiebigkeit dieser Männer, alles Lebende hat sich der Dunkelheit entwunden; das von den Vätern verliehene grosse Licht ist gekommen, der breite Weg des Opferlohnes hat sich gezeigt.

Явной стала их великая щедрость.
Все живое освободилось из мрака.
Пришел великий свет, данный отцами:
Показался широкий путь Дакшины.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में विविध दक्षिणा यज्ञादि शुभकर्मों में देनी चाहिये, संसार में यशस्करी अध्यात्म शान्तिप्रद है, पर दक्षिणादाता परमात्मा के प्रिय बनते हैं, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषाम्)इन रश्मियों का तथा राजसभासदों का (माघोनम्) सूर्यसम्बन्धी तथा राजसम्बन्धी (महि) ज्योति या महत्त्व (आविः-अभूत्) प्रगट होता है-सम्पन्न होता है (विश्वं-जीवम्) सब जीवनवाली वस्तु (तमसः) अन्धकार से (निर्-अमोचि) निर्मुक्त हो जाती है छूट जाती है (महि ज्योतिः) वह महा ज्योति (पितृभिः) रश्मियों द्वारा तथा पालक राजसभासदों द्वारा (दत्तम्) दिया हुआ प्रकाश पद या राजपद (आगात्) आता है या प्राप्त होता है (दक्षिणायाः) दक्षिणा देने का (उरुः-पन्था) महान् मार्ग (अदर्शि) दृष्ट होता है-दिखाया जाता है। सूर्योदय के अनन्तर यज्ञ किया जाता है और दक्षिणा दी जाती है, राजा द्वारा राजसूययज्ञ में दक्षिणा विविध अधिकार में दी जाती है, इस प्रकार दान का मार्ग दृष्ट होता है-दिखाया जाता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - सूर्य जब उदय होता है, रश्मियों का प्रकाश प्रकट होता है, अन्धकार से प्रत्येक वस्तु निर्मुक्त हो जाती है, सूर्योदय के अनन्तर ही यज्ञ किया जाता है और दक्षिणा दी जाती है एवं राजा जब राजसूययज्ञ करके राजारूप में प्रसिद्ध होता है, तो सभासदों द्वारा राजपद घोषित किया जाता है, प्रजाजन अन्याय अन्धकार से मुक्त हो जाता है और राजसूययज्ञ में पुरोहितों तथा अधिकारियों को दक्षिणा तथा अधिकार दक्षिणा दी जाती है ॥१॥

अत्र सूक्ते विविधदक्षिणा यज्ञादिशुभकर्मसु दातव्या संसारे यशस्करी तथाऽध्यात्मशान्तिप्रदातास्ति दक्षिणादातारः परमात्मनः प्रिया भवन्तीत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषां माघोनं महि-आविः-अभूत्) एतेषां रश्मीनां राजसभासदां वा यत् खलु माघोनमैन्द्रम्, “इन्द्रो मघवान्” [श० ४।१।२।१५] इन्द्रश्च सूर्यो राजा वा-“असौ आदित्य इन्द्रः” [मै० ४।७।३] “तस्येदम्” [अष्टा० ४।३।१२०] इत्यत्र-अण् माघोनं वकारस्य सम्प्रसारणम् ‘तद्धितेऽपि छान्दसं सम्प्रसारणम्’ महज्ज्योतिर्महत्त्वं वा प्रादुर्भवति सम्पद्यते वा “यज्ञेन मघवान्” [काठ० ३९।१३] राजसूययज्ञेन राजा मघवान् भवति, तदा (विश्वं जीवं तमसः-निर्-अमोचि) सर्वं जीवं जीवनवत् वस्तु खल्वन्धकारान्निर्मुक्तं भवति (महि ज्योतिः) तन्महज्ज्योतिः (पितृभिः-दत्तम्-आगात्) पालकरश्मिभिर्दत्तं पालकराजसभासद्भिर्दत्तं राजपदं दत्तमागच्छति प्राप्नोति (दक्षिणायाः-उरुः पन्था-अदर्शि) दक्षिणायाः खलु महान्-मार्गः दृष्टो भवति सूर्योदयानन्तरं यज्ञोऽनुष्ठीयते तत्र दक्षिणा दीयते “अयज्ञो वा एष यददक्षिणः” राज्ञा राजसूये दक्षिणा विविधाधिकाररूपा दीयते दानस्य मार्गो दृष्टो भवति ॥१॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उच्चा᳓ दिवि᳓ द᳓क्षिणावन्तो अस्थुर्
ये᳓ अश्वदाः᳓ सह᳓ ते᳓ सू᳓रियेण
हिरण्यदा᳓ अमृतत्व᳓म् भजन्ते
वासोदाः᳓ सोम प्र᳓ तिरन्त आ᳓युः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
asthuḥ ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dákṣiṇāvantaḥ ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

uccā́ ← uccā́ (invariable)

aśvadā́ḥ ← aśvadā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sahá ← sahá (invariable)

sū́ryeṇa ← sū́rya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhajante ← √bhaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hiraṇyadā́ḥ ← hiraṇyadā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tirante ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vāsodā́ḥ ← vāsodā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

उ॒च्चा । दि॒वि । दक्षि॑णाऽवन्तः । अ॒स्थुः॒ । ये । अ॒श्व॒ऽदाः । स॒ह । ते । सूर्ये॑ण ।
हि॒र॒ण्य॒ऽदाः । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । भ॒ज॒न्ते॒ । वा॒सः॒ऽदाः । सो॒म॒ । प्र । ति॒र॒न्ते॒ । आयुः॑ ॥

• uccā
• [adverb]
• “above.”

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dakṣiṇāvanto ← dakṣiṇāvantaḥ ← dakṣiṇāvat
• [noun], nominative, plural, masculine

• asthur ← asthuḥ ← sthā
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aśvadāḥ ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvadāḥ ← dāḥ ← da
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving; causing; granting; yielding; producing; effecting.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sūryeṇa ← sūrya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• hiraṇyadā ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyadā ← dāḥ ← da
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving; causing; granting; yielding; producing; effecting.”

• amṛtatvam ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• bhajante ← bhaj
• [verb], plural, Present indikative
• “eat; enjoy; enter (a state); worship; love; flee; possess; fall to one’s share; partake; share; get; approach; love; use.”

• vāsodāḥ ← vāsaḥ ← vāsas
• [noun], neuter
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• vāsodāḥ ← dāḥ ← da
• [noun], nominative, plural, masculine
• “giving; causing; granting; yielding; producing; effecting.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• tiranta ← tirante ← tṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

दक्षिणावन्तः दक्षिणाया देयत्वेन तद्वन्तो दक्षिणां दत्तवन्तो यजमानाः उच्चा उच्चैः स्थानैः स्थिते दिवि द्युलोके अस्थुः तिष्ठन्ति । सामान्येनोक्त्वा दातृविशेषाणां फलविशेषमाह । अश्वद्राः अश्वानां दातारः ये यजमानाः ते सूर्येण सर्वस्य स्वस्वकर्मणि प्रेरकेणादित्येन सह तिष्ठन्ति । ये हिरण्यदाः हिरण्यदातारः ते अमृतत्वम् अमरणधर्मत्वं देवत्वं भजन्ते । ‘ अमृतं वै हिरण्यम् । (तै. सं. ५.२.७.२ ) इत्याम्नानात् । तथा ‘ सौम्यं वै वासः ‘(तै, ब्रा. २.२.५) इति श्रवणात् सोम एवं संबोध्यते । हे सोम वासोदाः त्वद्देवत्यवस्त्राणां दातारो ये सन्ति ते त्वया सह तिष्ठन्तीति शेषः । एते सर्वे आयुः जीवनं प्र तिरन्ते प्रवर्धयन्ति । प्रपूर्वस्तिरतिर्वृद्ध्यर्थः ॥

English translation:

“(Saramā). I come, the appointed messenger of Indra, desiring, Paṇis, your great hidden treasures;through fear of being crossed the (water) helped us, thus I passed over the waters of the Rasā.”

High above in heaven have they taken their stand—those providing the priestly gift. Those who give horses, they (come) together with the sun; those giving gold receive a share in immortality; those giving garments extend their own lifetime, o Soma.

High up in heaven abide the Guerdon-givers: they who give steeds dwell with the Sun for ever.
They who give gold are blest with life eternal. they who give robes prolong their lives, O Soma.

Hoch oben im Himmel haben die Daksinageber ihren Stand, die Rosseschenker, die sind bei der Sonne. Die Goldschenker werden der Unsterblichkeit teilhaft, die Kleidschenker verlängern ihr Leben, o Soma.

Hoch zum Himmel haben sich die Geber des Opferlohnes erhoben; die Geber der Rosse sind mit der Sonne vereint; die Geber des Goldes erlangen Unsterblichkeit; die Geber von Kleidern, o Soma, verlängern ihr Leben.

Высоко в небе оказались даятели Дакшины:
Кто дает коней, те рядом с солнцем.
Дарители золота вкушают бессмертие,
Дарители одежды, о сома, продлевают срок жизни.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणावन्तः) दक्षिणा देनेवाले (दिवि) निर्मल ज्ञान से अपनी आत्मा को (उच्चा-अस्थुः) ऊँचा उठाते हैं (ये अश्वदाः) उनमें जो मार्गव्यापी-यात्रा के साधनों को देनेवाले (ते सूर्येण सह) प्रेरक परमात्मा के साथ बैठतें हैं-उसकी प्रेरणा पाते हैं (हिरण्यदाः) ज्ञानामृत के प्रदान करनेवाले (अमृतं भजन्ते) मोक्ष पद को प्राप्त होते हैं (सोम वासोदाः) सोम्य पात्र-दानशीलजन आश्रय देनेवाले-शरण देनेवाले (आयुः-प्रतिरन्ते) अपना और अन्यों के जीवन को बढ़ाते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - दक्षिणा देनेवालों का आत्मा ऊँचा हो जाता है, यात्रा के साधनों को देनेवाले परमात्मा की प्रेरणा पाते हैं, ज्ञानामृत के प्रदान करनेवाले मोक्षप्रद को प्राप्त होते हैं, वस्त्र मकान शरण देनेवाले अपना और अन्यों के जीवन को बढाते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणावन्तः) दक्षिणां दत्तवन्तः (दिवि) स्वज्ञानरूपे स्वात्मनि दिवि विमलेन ज्ञानेन स्वात्मनि [ऋ० १।२२।२० दयानन्दः] (उच्चा-अस्थुः) उत्कृष्टाः सन्तास्तिष्ठन्ति (ये-अश्वदाः) तेषु ये मार्गव्यापिनः पदार्थान् प्रयच्छन्ति (ते सूर्येण सह) प्रेरकेण परमात्मना सह तिष्ठन्ति तत्प्रेरणायां विराजन्ते (हिरण्यदाः) ज्ञानामृतस्य दातारः “अमृतं वै हिरण्यम्” [श० ५।२।७।२] ते (अमृतत्वं भजन्ते) मोक्षपदं सेवन्ते “सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते” [मनु० ४।२३३] (सोम वासोदाः) सोम्यपात्राः दानशीलजना आश्रयदातारः (आयुः प्रतिरन्ते) स्वस्य परस्य जीवनं प्रवर्धयन्ति ॥२॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दइ᳓वी पूर्ति᳓र् द᳓क्षिणा देवयज्या᳓
न᳓ कवारि᳓भ्यो नहि᳓ ते᳓ पृण᳓न्ति
अ᳓था न᳓रः प्र᳓यतदक्षिणासो
अवद्यभिया᳓ बह᳓वः पृणन्ति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
daívī ← daívī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

devayajyā́ ← devayajyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pūrtíḥ ← pūrtí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kavāríbhyaḥ ← kavārí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

nahí ← nahí (invariable)

pr̥ṇánti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

átha ← átha (invariable)

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

práyatadakṣiṇāsaḥ ← práyatadakṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avadyabhiyā́ ← avadyabhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

bahávaḥ ← bahú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥ṇanti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

दैवी॑ । पू॒र्तिः । दक्षि॑णा । दे॒व॒ऽय॒ज्या । न । क॒व॒ऽअ॒रिभ्यः॑ । न॒हि । ते । पृ॒णन्ति॑ ।
अथ॑ । नरः॑ । प्रय॑तऽदक्षिणासः । अ॒व॒द्य॒ऽभि॒या । ब॒हवः॑ । पृ॒ण॒न्ति॒ ॥

• daivī ← daiva
• [noun], nominative, singular, feminine
• “divine; religious.”

• pūrtir ← pūrtiḥ ← pūrti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “fullness.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• devayajyā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayajyā ← yajyā ← yajya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sacrifice; yajña.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kavāribhyo ← kavāribhyaḥ ← kavāri
• [noun], dative, plural, masculine
• “stingy.”

• nahi
• [adverb]

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pṛṇanti ← pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• prayatadakṣiṇāso ← prayata ← prayam ← √yam
• [verb noun]
• “give; emit; send; transmit.”

• prayatadakṣiṇāso ← dakṣiṇāsaḥ ← dakṣiṇā
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• ‘vadyabhiyā ← avadya
• [noun], neuter
• “shame; censure; blame.”

• ‘vadyabhiyā ← bhiyā ← bhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• bahavaḥ ← bahu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• pṛṇanti ← pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

दैवी देवसंबन्धिनी ॥ ‘ देवाद्यञञौ (पा. सू. ४. १. ८५. ३) इत्यञ् । तादृशी पूर्तिः पालिनी तत्साध्या देवयज्या ॥ ‘ छन्दसि निष्टर्क्यं (पा. सू. ३. १. १२३) इति निपातितः ॥ देवयागः । तदङ्गभूता दक्षिणा न कवारिभ्यः ॥ ‘ ‘ऋ गतौ ’ इत्यस्य ’ अच इः’ (उ. सू. ४.१३८) इतीप्रत्ययः ॥ कुत्सितगन्तृभ्योऽयष्टृभ्यः । एतेभ्यो न भवति । यद्वा । देवानां स्वभूता पूर्तिः पूरयित्री स्तुतिभिर्हविर्भिश्च तादृशी देवयज्या दक्षिणा च तेभ्यो न भवतः । तत्र हेतुरुच्यते । हि यस्मात् ते कुत्सितगन्तारः नहि पृणन्ति देवान् स्तुतिभिर्हविर्भिश्च न प्रीणयन्ति । ‘ पृण प्रीणने । तौदादिकः। अथ इति प्रश्ने । यष्टॄणां देवयागादि कथं भवति । उच्यते । नरः कर्मणां नेतारः अत एव प्रयतदक्षिणासः दत्तदक्षिणाः बहवः यजमानाः अवद्यभिया ॥ ‘ अवद्यपण्यवर्या गर्ह्य । (पा. सू. ३. १. १०१ ) इति यत्प्रत्ययान्तत्वेन निपातितः ॥ पापभिया । विहिताननुष्ठाने दुरितानि भवन्ति खलु। तस्मात्तद्भीत्या पृणन्ति देवान् प्रीणयन्ति । तस्माद्यष्टॄणां देवपालनयागदक्षिणा भवतीत्यर्थः॥

English translation:

“(The Paṇis). What is Indra like, O Saramā? What is the appearance of him as whose messenger youhave come to this plural ce from afar? (They then say to one another:) Let her approach; let us make friends withher, and let her be the lord of our cattle.”

The priestly gift is the divine bestowal, a sacrificial offering to the gods; it is not for the stingy, for they do not bestow.
But many men who present priestly gifts bestow through fear of disgrace.

Not from the niggards-for they give not fireely-comes Meed at sacrifice, Gods’ satisfaction:
Yea, many men with hands stretched out with Guerdon present their gifts because they dread dishonour.

Die Daksina ist eine für die Götter bestimmte Schenkung, ein Götteropfer; nicht ist das Opfer für die Geizigen, denn die schenken nicht. Und viele Herren, die eine Daksina gewähren, schenken aus Furcht vor Tadel.

Göttlich ist reichliches Schenken; Opferlohn und Götterverehrung kommt nicht von den Geizigen; denn die schenken nicht; und viele Männer, welche Opferlohn darreichen, schenken nur aus Furcht vor Tadel.

Дакшина – (это) награждение, принадлежащее богам, жертва богам;
Нет (ее) для скупых – ведь они не дарят щедро.
А многие мужи, вручающие Дакшину,
Дарят щедро из страха перед упреками.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणा) ऋत्विक् आदि को दी हुई धन दक्षिणा (देवयज्या) परमदेव की संगति की निमित्त या संगति करानेवाली (दैवी पूर्तिः) अलौकिकी शक्ति कामपूरिका है (कवारिभ्यः-न) कुत्सित धनस्वामियों के लिये नहीं-जो अपने धन में से किसी को नहीं देते, वे कुत्सित धनवाले हैं (नहि तेपृणन्ति)वे दूसरे को धनदक्षिणा से तृप्त नहीं करते हैं (अथ) और (प्रयतदक्षिणासः नरः-बहवः) दी है-देते हैं दक्षिणा, ऐसे दक्षिणा देनेवाले जन बहुत हैं, जो (अवद्यभिया पृणन्ति) निन्दाके भय से दूसरे को धन दक्षिणा देकर तृप्त करते हैं, धन बहुत है, फिर भी नहीं देते हैं, इस निन्दा से बचने को देते हैं, वे भी अच्छे हैं न देनेवालों से ॥३॥

भावार्थभाषाः - यज्ञ आदि शुभकर्म प्रवचन श्रवण करके पुरोहित आदि विद्वानों को दक्षिणा अवश्य देनी चाहिए, परमात्मदेव संगति का स्थूल साधन है, कामना पूर्ण करनेवाली दैवी शक्ति है, जो अपने धन से अन्य का हित नहीं साधते, वे तो पापी हैं, उनकी कामना पूर्ण नहीं करती है, निन्दा के भय से देना भी श्रेष्ठ है, न देनेवालों से अच्छे हैं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणा देवयज्या) दक्षिणा खलु देवस्य सङ्गतिनिमित्ता देवस्य सङ्गतिकारिणी तस्माद्दीयते ह्यृत्विग्भ्यः (दैवी पूर्तिः) सैषा खल्वलौकिकी शक्तिः कामपूरयित्री भवति (कवारिभ्यः-न) कुत्सितधनस्वामिभ्यः “ईश्वरोऽप्यरिरेतस्मादेव” [निरु० ५।७] न कामपूर्तिर्भवति, यतः (नहि ते पृणन्ति) नहि ते स्वधनेन दक्षिणारूपेण-ऋत्विगादीन् तर्पयन्ति तस्मात् ते निन्दिताः स्वामिनः सन्ति (अथ प्रयतदक्षिणासः-नरः) अथ च दत्तदक्षिणा जनाः (बहवः) बहवः सन्ति (अवद्यभिया पृणन्ति) निन्दाभीत्याऽन्यान् धनदक्षिणया तर्पयन्ति, यत् सत्यपि धनाबाहुल्ये न प्रयच्छन्ति दानं दक्षिणा वेति तेऽपि शुभाः सन्त्यप्रयुच्छद्भ्यः ॥३॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - जगती

शत᳓धारं वायु᳓म् अर्कं᳓ सुवर्वि᳓दं
नृच᳓क्षसस् ते᳓ अभि᳓ चक्षते हविः᳓
ये᳓ पृण᳓न्ति प्र᳓ च य᳓छन्ति संगमे᳓
ते᳓ द᳓क्षिणां दुहते सप्त᳓मातरम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
arkám ← arká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatádhāram ← śatádhāra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svarvídam ← svarvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vāyúm ← vāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

cakṣate ← √cakṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nr̥cákṣasaḥ ← nr̥cákṣas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

prá ← prá (invariable)

pr̥ṇánti ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

saṁgamé ← saṁgamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yáchanti ← √yam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

dákṣiṇām ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

duhate ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

saptámātaram ← saptámātar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

श॒तऽधा॑रम् । वा॒युम् । अ॒र्कम् । स्वः॒ऽविद॑म् । नृ॒ऽचक्ष॑सः । ते । अ॒भि । च॒क्ष॒ते॒ । ह॒विः ।
ये । पृ॒णन्ति॑ । प्र । च॒ । यच्छ॑न्ति । स॒म्ऽग॒मे । ते । दक्षि॑णाम् । दु॒ह॒ते॒ । स॒प्तऽमा॑तरम् ॥

• śatadhāraṃ ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatadhāraṃ ← dhāram ← dhārā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• vāyum ← vāyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• arkaṃ ← arkam ← arka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• svarvidaṃ ← svarvidam ← svarvid
• [noun], accusative, singular, masculine

• nṛcakṣasas ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛcakṣasas ← cakṣasaḥ ← cakṣas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eye; look; radiance.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• cakṣate ← cakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “watch; look.”

• haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pṛṇanti ← pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yacchanti ← yam
• [verb], plural, Present indikative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• saṃgame ← saṃgama
• [noun], locative, singular, masculine
• “confluence; sexual intercourse; contact; meeting; association; battle; harmony; rendezvous; coupling; sexual activity.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dakṣiṇāṃ ← dakṣiṇām ← dakṣiṇā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• duhate ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• saptamātaram ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptamātaram ← mātaram ← mātṛ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

शतधारं बहुधारेणोपेतं वायुम् एतन्नामकं स्वर्विदं स्वर्गस्य लम्भकं सर्वस्य वेत्तारं वा अर्कम् अर्चनीयमादित्यं च एतौ नृचक्षसः नृणां द्रष्टॄनन्यानिन्द्रादीन् देवांश्चाभिलक्ष्य ते यजमानाः हविः चक्षते । तेभ्यो दातुं पश्यन्ति जानन्ति। चष्टेर्लटि रूपम् । किंच संगमे । कर्मकरणार्थम् ऋत्विजोऽत्र संगच्छन्त इति संगमः ॥ ‘ ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च’ इत्यधिकरणेऽप् । थाथादिस्वरः ॥ तस्मिन् यज्ञे ये यष्टारः पृणन्ति स्तुतिभिः प्रीणयन्ति । ये च तेभ्यो देवेभ्यो हवींषि प्र यच्छन्ति । उभयत्र यद्योगादनिघातः । ते सप्तमातरम्। सप्तसंख्याका मातृभूता अग्निष्टोमादिसंस्था यस्यां भवन्ति सा । यद्वा। सप्तसंख्याका मातरः कर्मणां निर्मातारः कर्तारो होत्रादयः सन्ति । तादृशीं दक्षिणां दुहते ऋत्विभ्यो दुहन्ति ।

English translation:

“(Saramā). I do not believe that he can be subdued; he as whose messenger I have come to thisplace from afar subdues (his enemies). The deep rivers do not conceal him; you, Paṇis, slain by Indra, will sleep(in death).”

Those with manly sight see (it as) the wind with its hundred streams (of rain), (as) the chant that finds the sun; they see (it as) the oblation.
Those who bestow and present at the (sacrificial) assembly, they milk the priestly gift with its seven mothers.

These who observe mankind regard oblation as streamy Vayu and light-finding Arka.
They satisfy and give their gifts in synod, and pour in streams the seven-mothered Guerdon.

Sie sehen darin den Wind, der hundert Regengüsse bringt, den Lobgesang, der die Sonne auffindet; mit Kenneraugen sehen diese ein Opfer darin. Die welche in der Opferversammlung schenken und spenden, die melken die Daksina, die sieben Mütter hat.

Den hundertströmigen Vāju, die Licht bringende Sonne und des Männerbeschauers [Agni] Opfertrank haben diejenigen im Auge, welche reichlich schenken und Gaben darreichen bei der Opferversammlung, sie melken aus die Opferkuh mit sieben Kälbern.

(Они видят в ней) ветер, (вызывающий дождь) в сто потоков, солнце, создающее свет;
Эти взирающие на мужей видят (в ней) жертвенное возлияние.
Кто щедро дает и вручает в жертвенном собрании,
Те доят Дакшину, имеющую семь матерей.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (नृचक्षसः) जगत् मेंजीवनरस के नायक भौतिक देवों को देखते हैं जानते हैं (ते) वे ऐसे द्रष्टा विद्वान् (शतधारं वायुम्) बहुत धारण शक्तिवाले वायु को, तथा (स्वर्विदम् अर्कम्) सुखमय प्रकाश प्राप्त करानेवाले सूर्य को (अभि चक्षते) ठीक जानते हैं (हविः)उन वायु सूर्य के लिये हव्यपदार्थ अग्नि में देते हैं (ये सङ्गमे)जो विद्वानों के सम्मेलन में उपदेशश्रवणप्रसङ्ग में (पृणन्ति) उन्हें भोजन आदि से तृप्त करते हैं (च) और(प्र यच्छन्ति) उन्हें धन आदि देते भी हैं (ते) वे(सहमातरं दक्षिणां दुहते)रस रक्त मांस मेद हड्डी मज्जा शुक्र को निर्माण करनेवाली जीवनशक्ति को पूरित करते हैं-सम्प्राप्त कराते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - भौतिकविज्ञानवेत्ता जन जानते हैं कि जगत् में जीवनरस के नायक वायु और सूर्यहैं, जो शरीरस्थ नाड़ियों में प्रगति तथा उत्तेजना देनेवाले हैं। उनको उपयोगी बनाने के लिए अग्नि में होमद्रव्य से होम करना चाहिए तथा विद्वानों के उपदेशश्रवण के प्रसङ्ग में उनको अच्छे भोजन से तृप्त करना धन आदि देना चाहिए। यह ऐसीदक्षिणा रस रक्त आदि सप्त धातुओं की निर्माण करनेवाली शक्ति मानोदान दी जाती है॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नृचक्षसः) जगति जीवनरसनायकान् भौतिकदेवान् पश्यन्ति ये तथाभूता द्रष्टारः (ते शतधारं वायुम्) ते बहुधारकं वायुं (स्वर्विदम्-अर्कम्) सुखमयं प्रकाशं प्रापयितारं सूर्यम् (अभि चक्षते) अभि पश्यन्ति जानन्ति (हविः) ताभ्यां वायुसूर्याभ्यां हव्यमग्नौ प्रयच्छन्तीति शेषः (ये सङ्गमे) ये विदुषां सम्मेलने-उपदेशश्रवणप्रसङ्गे (पृणन्ति) भोजनादिना तर्पयन्ति (च) तथा (प्र यच्छन्ति) धनादिकं ददति (ते) ते खलु (सप्तमातरं दक्षिणां दुहते) रसरक्तादिधातुसप्तकनिर्मात्रीं वा शक्तिं प्रपूरयन्ति सम्प्रापयन्ति ॥४॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द᳓क्षिणावान् प्रथमो᳓ हूत᳓ एति
द᳓क्षिणावान् ग्रामणी᳓र् अ᳓ग्रम् एति
त᳓म् एव᳓ मन्ये नृप᳓तिं ज᳓नानां
यः᳓ प्रथमो᳓ द᳓क्षिणाम् आविवा᳓य

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dákṣiṇāvān ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hūtáḥ ← √hū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ágram ← ágra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dákṣiṇāvān ← dákṣiṇāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

grāmaṇī́ḥ ← grāmaṇī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

manye ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nr̥pátim ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āvivā́ya ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dákṣiṇām ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

दक्षि॑णाऽवान् । प्र॒थ॒मः । हू॒तः । ए॒ति॒ । दक्षि॑णाऽवान् । ग्रा॒म॒ऽनीः । अग्र॑म् । ए॒ति॒ ।
तम् । ए॒व । म॒न्ये॒ । नृ॒ऽपति॑म् । जना॑नाम् । यः । प्र॒थ॒मः । दक्षि॑णाम् । आ॒ऽवि॒वाय॑ ॥

• dakṣiṇāvān ← dakṣiṇāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• hūta ← hūtaḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• dakṣiṇāvān ← dakṣiṇāvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• grāmaṇīr ← grāmaṇīḥ ← grāmaṇī
• [noun], nominative, singular, masculine
• “greatest.”

• agram ← agra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• manye ← man
• [verb], singular, Present indikative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• nṛpatiṃ ← nṛpatim ← nṛpati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king.”

• janānāṃ ← janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• dakṣiṇām ← dakṣiṇā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• āvivāya ← āvī ← √vī
• [verb], singular, Perfect indicative

हूतः ऋत्विग्भिराहूतः दक्षिणावान् यजमानः प्रथमः सर्वेषां मुख्यः सन् एति सर्वत्र गच्छति । तथा ग्रामणीः ग्रामाणां नेता धनवत्त्वेन तेषां कर्ता दक्षिणावान् सः अग्रमेति । सर्वेषां प्रथममेव गच्छति । तमेव नृपतिं नराणां पालयितारमिति मन्ये ऋषिरहमवबुध्ये प्रथमः यः जनानां दक्षिणाम् आविवाय आगमयति । वी गत्यादिषु । तस्य लिटि रूपम् । तं नृपतिमिति मन्ये । यद्वा । जनानामिति पूर्ववाक्यशेषः । जनानां मध्ये तमेव मनुष्याणां स्वामिनमिति मन्ये ॥ ॥ ३ ॥ । तमेव ऋषि तर्नु ब्रह्मार्णमाहुर्यशुन्य सामगार्मुक्थशासम् ।

English translation:

“(The Paṇis). These are the cows which you, auspicious Saramā, coming to the extremities of thesky, demand. Who will give them up to you without a combat? And our weapons are sharp.”

The provider of the priestly gift goes as the first invited; the provider of the priestly gift goes to the front as the leader of the horde.
I think just he is the lord of peoples—the one who first sought out the priestly gift.

He who brings Guerdon comes as first invited: chief of the hamlet comes the Guerdon-bearer.
Him I account the ruler of the people who was the first to introduce the Guerdon.

Wer die Daksina gibt, kommt als Erster geladen; wer die Daksina gibt, geht als Clanhäuptling voran. Den halte ich für der Völker König, der zuerst die Daksina eingeführt hat.

Wer Opferlohn gibt, kommt als der zuerst eingeladene; wer Opferlohn gibt, geht als Führer der Gemeinde voran; den wahrlich halte ich für den Herrn der Menschen, welcher zuerst Opferlohn eingeführt hat.

Даятель Дакшины идет приглашенный первый,
Даятель Дакшины идет впереди как предводитель отряда.
Именно того я считаю повелителем народов,
Кто первым ввел Дакшину.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणावान्) दक्षिणादाता (हूतः)मनुष्यों द्वारा आमन्त्रित सम्मानित किया जाता हुआ (प्रथमः) प्रमुख हो (एति) जनसमाज में प्राप्त होता है (दक्षिणावान्) दक्षिणादाता (ग्रामणीः) ग्राम नगर का नेता हुआ(अग्रम्-एति)अग्रासन को प्राप्त करता है (तम्-एव) उसको ही (नृपतिं मन्ये) नरों का पालक मानता हूँ, मैं दक्षिणाप्रार्थी (यः) जो (प्रथमः) सर्वप्रथम (दक्षिणाम्) दक्षिणा को (आविवाय) अधिकारी जनों के लिये प्राप्त कराता है-समर्पित करता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - अधिकारी पात्र को दक्षिणा देनेवाला सर्वप्रथम दक्षिणा देकर मनुष्यों द्वारा आमन्त्रित किया जाता है-सम्मनित किया जाता है। ग्राम नगर मेंनेता बनकर अग्रासन होता है, वह मनुष्यों का पालक होकर लोगोंके हृदय में बैठ जाता है, अतः पात्र को दक्षिणा देनी चाहिए ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दक्षिणावान्) दक्षिणादानाय यस्य पार्श्वे स दक्षिणादाता (हूतः) जनैः स्वीकृतः सम्मानितः (प्रथमः) प्रमुखः सन् (एति) जनसमाजे प्राप्तो भवति (दक्षिणावान्) दक्षिणादाता (ग्रामणीः-अग्रम्-एति) ग्रामस्य नगरस्य नेता सन् अग्रासनं प्राप्नोति (तम्-एवं नृपतिं मन्ये) तमेव दक्षिणादातारं नॄणां जनानां पालयितारं मन्येऽहं दक्षिणार्थी (यः प्रथमः-दक्षिणाम्-आविवाय) यः सर्वप्रथमः सन् दक्षिणां जनेभ्यः समन्तात् प्रापयति समर्पयति ॥५॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓म् एव᳓ ऋ᳓षिं त᳓म् उ ब्रह्मा᳓णम् आहुर्
यज्ञनि᳓यं सामगा᳓म् उक्थशा᳓सम्
स᳓ शुक्र᳓स्य तनु᳓वो वेद तिस्रो᳓
यः᳓ प्रथमो᳓ द᳓क्षिणया ररा᳓ध

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; 12 = 5+7, ending LHX
popular
popular
popular

Morph
āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

brahmā́ṇam ← brahmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

ŕ̥ṣim ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

sāmagā́m ← sāmagā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ukthaśā́sam ← ukthaśás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñanyàm ← yajñanī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śukrásya ← śukrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dákṣiṇayā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prathamáḥ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rarā́dha ← √rādh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । ए॒व । ऋषि॑म् । तम् । ऊं॒ इति॑ । ब्र॒ह्माण॑म् । आ॒हुः॒ । य॒ज्ञ॒ऽन्य॑म् । सा॒म॒ऽगाम् । उ॒क्थ॒ऽशस॑म् ।
सः । शु॒क्रस्य॑ । त॒न्वः॑ । वे॒द॒ । ति॒स्रः । यः । प्र॒थ॒मः । दक्षि॑णया । र॒राध॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• ṛṣiṃ ← ṛṣim ← ṛṣi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• brahmāṇam ← brahman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• yajñanyaṃ ← yajñanyam ← yajñanī
• [noun], accusative, singular, masculine

• sāmagām ← sāma ← sāman
• [noun], neuter
• “Sāman; Sama-Veda; song; sāman [word]; hymn.”

• sāmagām ← gām ← gā
• [noun], accusative, singular, masculine

• ukthaśāsam ← uktha
• [noun], neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ukthaśāsam ← śāsam ← śās
• [noun], accusative, singular, masculine
• “śās; command; ruler; commander.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śukrasya ← śukra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “semen; sperm; śukra; śukraprameha; liquid; ejaculation.”

• tanvo ← tanvaḥ ← tanū
• [noun], accusative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], accusative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• prathamo ← prathamaḥ ← prathama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• dakṣiṇayā ← dakṣiṇā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• rarādha ← rādh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “thrive; boom; succeed.”

तमेव दक्षिणाया दातारम् ऋषिम् अतीन्द्रियार्थदर्शिनं यद्वा सत्कर्मकरणेन ऋषिमित्याहुः । तथा तमु तमेव ब्रह्माणमाहुः । किंच तमेव यज्ञन्यम् ॥ ‘णीञ् प्रापणे ‘। क्विप् । ‘उदात्तस्वरितयोर्यणः०’ इत्यमः स्वरितत्वम् ॥ यज्ञस्य नेतारमध्वर्युमित्याहुः । तमेव सामगां साम्नां गातारमिति । तथा उक्थशासम् । ‘शन्सु स्तुतौ’। क्विप् । संहितायां दीर्घश्छान्दसः। उक्थशसं शस्त्राणां शंसितारं होतारमिति ब्रुवन्ति । दक्षिणादानेन तत्कर्मणः परिग्रहात्। सः दाता शुक्रस्य दीप्यमानस्य ज्योतिषः तिस्रः तन्वः अग्निवैद्युतादित्यात्मकानि त्रीणि शरीराणि वेद जानाति ॥ यद्वा । शुक्रस्य दीप्तस्याग्नेराहवनीयाद्यात्मकानि त्रीणि शरीराणि जानाति । प्रथमः मुख्यः यः जनः दक्षिणया रराध ऋत्विगादीनाराधयति ॥ ‘राध संसिद्धौ’ । लिटि रूपम् । लित्स्वरः ॥

English translation:

“(Saramā). Your words, Paṇis, are not in the plural ce of armies; your sinful bodies will not be equal toarrows. Let your path be difficult to follow, let Bṛhaspati show no favour to either (your words or your person ns).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Armies: asenyā = senārhāṇi na bhavanti, your words are not equal to armies, i.e., your words are not to befeared;

Aniṣavyaḥ = iśvarhāṇi na santu parākramarāhityena, let them not be equal to arrows through yourabsence of prowess

They say that just he is the seer, he the creator of sacred formulations, the leader of the sacrifice, the singer of chants, the reciter of
solemn words.
He knows the three bodies of the blazing one—he who first found
success with the priestly gift.

They call him Rsi, Brahman, Sama-chanter, reciter of the laud, leader of worship.
The brightly-shining God’s three forms he knoweth who first bestowed the sacrificial Guerdon.

Den nennen sie den eigentlichen Rishi, den den Brahman, den Opferleiter, den Samasänger, den Liedvortrager, der kennt die drei Körper des Lichts, der zuerst die Daksina zugeführt hat.

Den wahrlich nennt man einen Dichter, den einen Brahmanen, einen Leiter des Opfers, einen Liedsänger, einen Spruchsager, der kennt die drei Gestalten des glänzenden [Agni], welcher zuerst mit dem Opferlohn zu Stande gekommen ist.

Только того называют риши, того брахманом,
Ведущим жертву, поющим мелодию, произносящим гимн,
Тот знает три тела сверкающего (Агни),
Кто первым достиг успеха с Дакшиной.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः प्रथमः) जो प्रमुख दानी (दक्षिणया रराध) दक्षिणादान द्वारा विद्वान् की कामना को साधता है, सिद्घ करता है (तम् एव) उसको ही (ऋषिम्) मनुष्यों में सम्यग् द्रष्टा (तम्-उ) उसे ही (ब्रह्माणम्) यज्ञ में प्रधान ऋत्विक् (यजन्युम्) यज्ञ के नेता अध्वर्यू (सामगाम्) साम के गायक उद्गाता (उक्थशासम्) ऋग्मन्त्र का शंसन करनेवाला होता (आहुः) कहते हैं, क्योंकि उसकी दक्षिणा देने से ये सब यज्ञ का विस्तार करते हैं (सः) वह (शुक्रस्य) प्रकाशमान परमात्मा की (तिस्रः-तन्वः)“अ,उ,म्” इन तीन मात्रारूप देहों को (वेद) जानता है, क्योंकि उसके आदेश से यथायोग्य पात्र में दक्षिणा देता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - जो यजमान यज्ञ में दक्षिणा देकर विद्वान् की कामना को पूरा करता है, मानो वह यज्ञ का ब्रह्मा है, अध्वर्यु है, उद्गाता है, होता है, उसकी दक्षिणा द्वारा ही ये चारों त्विज् यज्ञ का कार्य करते हैं। वह ऐसा दानी ‘ओम्’ नाम के परमात्मा की अवस्थाओं को जो अ,उ,म् एवं इति मात्राएँ कहलाती हैं, उन्हें जानता है, जानने में समर्थ होता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः प्रथमः) यः प्रथमः सन् (दक्षिणया रराध) दक्षिणादानेन विदुषः कामनां साध्नोति, (तम्-एव ऋषिम्) तं हि खल्वृषिं मानवानां सम्यग् द्रष्टारं (तम्-उ ब्रह्माणम्) तमेव यज्ञे ब्रह्माणं प्रधानर्त्विजं (यज्ञन्यम्) यज्ञस्य नेतारमध्वर्युं (सामगाम्) साम्नां गायकमुद्गातारम् (उक्थशासम्) उक्थमृग्मन्त्रं शंसतीति-होतारम् “ऋचः प्रणवः-उक्थशंसिनम्” [तै० ३।२।९।६] (आहुः) कथयन्ति यतस्तस्य दक्षिणादानेन खल्वेते सर्वे यज्ञं तन्वन्ति, (सः) स एव (शुक्रस्य तिस्रः-तन्वः-वेद) प्रकाशमानस्य-परमात्मनः-‘अ-उ-म्’ इति मात्रा तिस्रः-वेदपदादेशेन यथायोग्यं पात्रेभ्यो दक्षिणां प्रयच्छति ॥६॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द᳓क्षिणा᳓श्वं द᳓क्षिणा गां᳓ ददाति
द᳓क्षिणा चन्द्र᳓म् उत᳓ य᳓द् धि᳓रण्यम्
द᳓क्षिणा᳓न्नं वनुते यो᳓ न आत्मा᳓
द᳓क्षिणां व᳓र्म कृणुते विजान᳓न्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

candrám ← candrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

híraṇyam ← híraṇya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vanute ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dákṣiṇām ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kr̥ṇute ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

várma ← várman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vijānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

दक्षि॑णा । अश्व॑म् । दक्षि॑णा । गाम् । द॒दा॒ति॒ । दक्षि॑णा । च॒न्द्रम् । उ॒त । यत् । हिर॑ण्यम् ।
दक्षि॑णा । अन्न॑म् । व॒नु॒ते॒ । यः । नः॒ । आ॒त्मा । दक्षि॑णाम् । वर्म॑ । कृ॒णु॒ते॒ । वि॒ऽजा॒नन् ॥

• dakṣiṇāśvaṃ ← dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• dakṣiṇāśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• gāṃ ← gām ← go
• [noun], accusative, singular
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• candram ← candra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; silver; Candra; camphor; candrikā; Candra; candra [word]; vajra; left nostril; one.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• yaddhiraṇyam ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yaddhiraṇyam ← hiraṇyam ← hiraṇya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• dakṣiṇānnaṃ ← dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• dakṣiṇānnaṃ ← annam ← anna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• vanute ← van
• [verb], singular, Present indikative
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• dakṣiṇāṃ ← dakṣiṇām ← dakṣiṇā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• varma ← varman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “cuirass; armor; varman [word]; protective covering; Varman; varman.”

• kṛṇute ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vijānan ← vijñā ← √jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; detect; find; identify; call; understand; observe; name; deem; recognize; explain; know.”

दक्षिणा तद्दातृभ्यः अश्वं ददाति । तथा गां च ददाति । तथा चन्द्रं सुवर्णं ददाति । उत अपि च यद्धिरण्यं रजतमस्ति ।’ रजतं हिरण्यम्’ (तै. सं.१.५.१,२) इत्याम्नानात् । तच्च ददाति । किंच सा अन्नं वनुते ददाति । वनोतिरत्र दानार्थः । तस्मात् नः अस्मदीयः यः आत्मा अस्ति सः वर्म विजानन् कवचं यथायुधानां निवारकं तद्वद्दुरितानि वारयतीति कवचमिति विजानन् दक्षिणाम् अश्वादिदानशीलां कृणुते । ऋत्विग्भ्यः करोति ॥

English translation:

“(The Paṇis). This treasure, Saramā, secured in the mountain is composed of cows, horses andriches; the Paṇis protect it who are good watchers; you have come to this lonely spot in vain.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Lonely =resounding with the lowing of the oxen

The priestly gift gives the horse; the priestly gift the cow; the priestly gift the lustrous and what is golden.
The priestly gift wins the food that is our very lifebreath. He who
understands makes the priestly gift his armor.

Guerdon bestows the horse, bestows the bullock, Guerdon bestows, moreover, gold that Rsisters.
Guerdon gives food which is our life and spirit. He who is wise takes Guerdon for his armour.

Die Daksina schenkt das Roß, die Daksina ein Rind, die Daksina Gold und Silber. Die Daksina bringt Speise ein, die unser Lebenshauch ist, die Daksina macht der Wissende zu seinem Panzer.

Der Opferlohn gibt das Ross, der Opferlohn das Rind, der Opferlohn auch das glänzende Gold; der Opferlohn verschafft Speise; er ist unser Lebenshauch; wer klug ist, macht sich den Opferlohn zu seinem Panzer.

Дакшина дает коня, Дакшина – корову,
Дакшина – также блестящее золото.
Дакшина добывает пищу, которое наше жизненное дыхание.
Дакшину знаток делает себе щитом.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - जो जन (दक्षिणा) दक्षिणा में (अश्वम्) घोड़े को (दक्षिणा) दक्षिणा में (गाम्) गौ को (ददाति) देता है (दक्षिणा) दक्षिणा में (चन्द्रम्) आह्लादकचाँदी आदि श्वेत धातु (उत यत्) अथवा (हिरण्यम्) मनोहारी हितरमणीय स्वर्ण को (दक्षिणा) दक्षिणा में (अन्नं) अन्न को (वनुते)देता है (नः-आत्मा) वह दाता हमारा आत्मा है निज है-अपना है (विजानन्) विशेषरूप से जानता हुआ (दक्षिणां कवचं कृणुते) दक्षिणा को स्वकीय कवच-प्रहार का निवारक साधन करता है, बनाता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - दक्षिणा में घोड़ा, गौ, चाँदी, सोना अन्न देना श्रेयस्कर है, इस प्रकार दक्षिणा देनेवाला अन्य जनों का आत्मा बन जाता है, उसे कोई पीड़ा नहीं पहुँचाता है तथा उसको दक्षिणा देना उसके लिए पापनिवारक कवच बन जाता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यो जनः (दक्षिणा) दक्षिणायाम् “सुपां सुलुक्” [अष्टा० ७।१।३९] इति विभक्तेर्लुक् (अश्वम्) तुरङ्गं (दक्षिणा) दक्षिणायां (गाम्) धेनुं (ददाति) प्रयच्छति (दक्षिणा) दक्षिणायाम् (चन्द्रम्) आह्लादकं वस्तु रजतादिकं श्वेतवर्णं धातुं (उत-यत्) यद्वा (हिरण्यम्) मनोहारिणं हितरमणीयं सुवर्णं (दक्षिणा) दक्षिणायाम् (अन्नं वनुते) अन्नं प्रयच्छति “वनुष्व प्रयच्छ” [ऋ० १।१६९।१ दयानन्दः] (नः आत्मा) स दाताऽस्माकमात्मा निज एव (विजानन्) विशेषेण जानन् सन् (दक्षिणां कवचं कृणुते) दक्षिणां स्वकीयं कवचं प्रहारनिवारकं साधनं करोति ॥७॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ भोजा᳓ मम्रुर् न᳓ निअर्थ᳓म् ईयुर्
न᳓ रिष्यन्ति न᳓ व्यथन्ते ह भोजाः᳓
इदं᳓ य᳓द् वि᳓श्वम् भु᳓वनं सु᳓वश् च
एत᳓त् स᳓र्वं द᳓क्षिणैभ्यो ददाति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
bhojā́ḥ ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

īyuḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mamruḥ ← √mr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

nyarthám ← nyarthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhojā́ḥ ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

riṣyanti ← √riṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vyathante ← √vyath- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bhúvanam ← bhúvana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dadāti ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ebhyaḥ ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sárvam ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

न । भो॒जाः । म॒म्रुः॒ । न । नि॒ऽअ॒र्थम् । ई॒युः॒ । न । रि॒ष्य॒न्ति॒ । न । व्य॒थ॒न्ते॒ । ह॒ । भो॒जाः ।
इ॒दम् । यत् । विश्व॑म् । भुव॑नम् । स्वः॑ । च॒ । ए॒तत् । सर्व॑म् । दक्षि॑णा । ए॒भ्यः॒ । द॒दा॒ति॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhojā ← bhojāḥ ← bhoja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• mamrur ← mamruḥ ← mṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “mṛ; die; disappear; go out.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nyartham ← nyartha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “failure.”

• īyur ← īyuḥ ← i
• [verb], plural, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• riṣyanti ← riṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “suffer; harm.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vyathante ← vyath
• [verb], plural, Present indikative
• “despair; tremble; disperse; flicker; pain; arouse.”

• ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• bhojāḥ ← bhoja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• idaṃ ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• viśvam ← viśva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhuvanaṃ ← bhuvanam ← bhuvana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• svaś ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• caitat ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• caitat ← etat ← etad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• sarvaṃ ← sarvam ← sarva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• dakṣiṇaibhyo ← dakṣiṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• dakṣiṇaibhyo ← ebhyaḥ ← idam
• [noun], dative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dadāti ← dā
• [verb], singular, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

भोजाः भोजयितारो धनादिदानेन दातारः न मम्रुः न म्रियन्ते । देवत्वं भजन्त इत्यर्थः ॥ अत एव न्यर्थम् ॥ ‘ऋ गतौ । उषिकुषिगार्तिभ्यस्थन् (उ, सू. ३. ४)। समासे थाथादिस्वरः ॥ निकृष्टां गतिं न ईयुः न प्राप्नुवन्ति ॥ ’ इण् गतौ । लिटि ‘ दीर्घ इणः किति’ (पा. सू. ७. ४, ६९ ) इति दीर्घः ॥ तथा न रिष्यन्ति । कैश्चिदप्यहिंसिता भवन्ति । कर्मणि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । अत एव भोजाः दातारः न व्यथन्ते । परस्परं न भीता न बाधिता वा भवन्ति । ह प्रसिद्धौ । किंच इदं परिदृश्यमानं विश्वं सर्वं भुवनं यत् भूतजातमस्ति स्वश्च स्वर्गलोकश्च एतत्सर्वं दक्षिणा स्वयम् एभ्यः तद्दातृभ्यः ददाति प्रयच्छति ॥

English translation:

“(Saramā). Excited by the Soma, the Ṛṣis, the Aṅgirasas of the nine months’ rite, headed by Ayasya,will come here; they will partition this herd of cattle, then the Paṇis will retract their words.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Headed by Ayasya:or, unwearying; will retract their words: liṭ, vomit, i.e., reject

The benefactors have not died, nor have they gone to a failed end; the benefactors are not harmed, nor do they falter.
What is this whole world and the sun, all this does the priestly gift give to them.

The liberal die not, never are they ruined: the liberal suffer neither harm nor trouble.
The light of heaven, the universe about us,-all this doth sacrificial Guerdon give them.

Die Gastfreien sterben nicht, sie haben nie einen Fehlgang getan; die Gastfreien nehmen keinen Schaden, sie kommen nie zu Fall. Diese ganze Welt und das Himmelslicht, das alles gibt ihnen die Daksina.

Die Freigiebigen sterben nicht, sie gerathen nicht ins Elend; die Freigiebigen leiden nicht Schaden, sie wanken nimmer; was diese ganze Welt, was das Lichtreich in sich fasst, das alles gibt der Opferlohn den Gebern.

Щедрые (никогда) не умирают, не идут к ложной цели,
Не терпят ущерба, не теряют равновесия щедрые.
То, что весь этот мир и свет,
Все это дает Дакшина.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजाः) दक्षिणादान से दूसरों का पालन करनेवाले (न मम्रुः) नहीं मरते हैं, जैसे धन से अन्य धनी जन चोरादिद्वारा मारे जाते हैं तथा अन्यों का पालन करनेवालों का नाम भी पश्चात् लोग स्मरण करते हैं (नि-अर्थं न-ईयुः) अर्थहीनता व दरिद्रता को नहीं प्राप्त होते, अवसर पर बहुत धन मिल जाता है (न रिष्यन्ति) न किन्हीं के द्वारा पीड़ित होते हैं किन्तु अदाता जन ही अनेक प्रकार से पीड़ित होते हैं (भोजाः) दूसरों को पालनेवाले (न व्यथन्ते) व्यथा को प्राप्त नहीं होते, व्यर्थ भोग से ही व्यथा को प्राप्त होते हैं (यत्-इत्) जो यह (विश्वं भुवनम्) सब जगत् व्यक्त है (स्वः-च) और विशिष्ट सुख (एतत्-सर्वम्)यह सब (दक्षिणा) दक्षिणा (एभ्यः) दक्षिणा देनेवालों के लिए (ददाति) देनीहै, सदाचरणवाले होने से सब सिद्ध हो जाता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - दूसरों को पालनेवाले जन दक्षिणा आदि देकर के नहीं मरते हैं, जैसे अन्य धनी चोरादि द्वारा मारे जाते हैं। उनका नाम संसार में देर तक रहता है, वे दरिद्रता को प्राप्त नहीं होते, आवश्यकता के अनुसार उन्हें सब कुछ मिल जाता है। दक्षिणा दक्षिणा देनेवालों के लिए सब कुछ सांसारिक व पारलौकिक सुख दे देती है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजाः-न मम्रुः) भोजयितारौ दक्षिणादानेन पालयितारः-न म्रियन्ते, धनेन यथा धनिनो म्रियन्ते चोरादिना न तथा म्रियन्तेऽथ च तेषां नामापि पश्चाज्जनाश्चिरं स्मरन्ति (नि-अर्थं न-ईयुः) अर्थहीनत्वं दारिद्र्यं खल्वपि न प्राप्नुवन्ति दक्षिणादानेन न धनहीना भवन्ति-अवसरे बहुधनं लभ्यते (न रिष्यन्ति) न कैश्चित्पीड्यन्ते “परस्मैपदं व्यत्ययेन” अदातॄन्नेवानेकविधया जनाः पीडयन्ति (भोजाः ह न व्यथन्ते) भोजयिता ह खलु नहि व्यथां प्राप्नुवन्ति व्यर्थभोगेनैव जना व्यथां प्राप्नुवन्ति, (यत्-इदं विश्वं भुवनं स्वः-च) यत् खल्वियं सर्वं जगत् व्यक्तं विशिष्टं सुखं (एतत्-सर्वं दक्षिणा-एभ्यः-ददाति) दक्षिणा खल्वेतेभ्यो दक्षिणादातृभ्यो ददाति सदाचरणत्वात् सर्वं सिद्ध्यति ॥८॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भोजा᳓ जिग्युः सुरभिं᳓ यो᳓निम् अ᳓ग्रे
भोजा᳓ जिग्युर् वधु᳓वं या᳓ सुवा᳓साः
भोजा᳓ जिग्युर् अन्तःपे᳓यं सु᳓राया
भोजा᳓ जिग्युर् ये᳓ अ᳓हूताः प्रय᳓न्ति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ágre ← ágra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhojā́ḥ ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jigyuḥ ← √ji- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

surabhím ← surabhí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhojā́ḥ ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jigyuḥ ← √ji- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

suvā́sāḥ ← suvā́sas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vadhvàm ← vadhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

antaḥpéyam ← antaḥpéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhojā́ḥ ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jigyuḥ ← √ji- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

súrāyāḥ ← súrā- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

áhūtāḥ ← áhūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhojā́ḥ ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jigyuḥ ← √ji- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

prayánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । सु॒र॒भिम् । योनि॑म् । अग्रे॑ । भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । व॒ध्व॑म् । या । सु॒ऽवासाः॑ ।
भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । अ॒न्तः॒ऽपेय॑म् । सुरा॑याः । भो॒जाः । जि॒ग्युः॒ । ये । अहू॑ताः । प्र॒ऽयन्ति॑ ॥

• bhojā ← bhojāḥ ← bhoja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• jigyuḥ ← ji
• [verb], plural, Perfect indicative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• surabhiṃ ← surabhim ← surabhi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “fragrant; perfumed; surabhi [word].”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• agre ← agra
• [noun], locative, singular, neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• bhojā ← bhojāḥ ← bhoja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• jigyur ← jigyuḥ ← ji
• [verb], plural, Perfect indicative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• vadhvaṃ ← vadhvam ← vadhū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “wife; woman; bride; female; Trigonella corniculata; female; cow.”

• yā ← yad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• suvāsāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvāsāḥ ← vāsāḥ ← vāsas
• [noun], nominative, singular, feminine
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• bhojā ← bhojāḥ ← bhoja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• jigyur ← jigyuḥ ← ji
• [verb], plural, Perfect indicative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• antaḥpeyaṃ ← antaḥpeyam ← antaḥpeya
• [noun], accusative, singular, neuter

• surāyā ← surāyāḥ ← surā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “alcohol; surā; surā; surā [word]; Devi; wine; tavern.”

• bhojā ← bhojāḥ ← bhoja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “big; hospitable.”

• jigyur ← jigyuḥ ← ji
• [verb], plural, Perfect indicative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ahūtāḥ ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ahūtāḥ ← hūtāḥ ← hvā
• [verb noun], nominative, plural
• “raise; call on; call; summon.”

• prayanti ← pre ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “die; proceed; advance; continue; begin; depart.”

भोजाः दातारः अग्रे प्रथममेव योनिं क्षीरादेरुत्पत्तिस्थानं सुरभिं धेनुं जिग्युः । शत्रुभ्यो जितवन्तः ॥ ‘ जि जये। लिटि ‘ सन्लिटोर्जेः’ इत्यभ्यासादुत्तरस्य कवर्गादेशः ॥ तथा भोजाः दातारः वध्वं वधूं नवोढां स्त्रीं जिग्युः । या स्त्रीः सुवासाः शोभनवासा अस्ति तां जिग्युः । किंच भोजाः शत्रूणां सुरायाः अन्तःपेयम् अन्तःपानं जिग्युः ॥ ‘ पा पाने’। भावे यत् । ‘ईद्यति’ इतीत्वम् । आर्धधातुकलक्षणो गुणः । कृदुत्तरपदप्रकृतिस्वरत्वम् ॥ ये शत्रवः अहूताः बलाधिक्येनानाहूयमानाः प्रयन्ति प्रमुखमागच्छन्ति तान् भोजाः दक्षिणाया दातारो जनाः जिग्युः जयन्ति ॥

English translation:

“(The Paṇis). You have indeed come here, Saramā, constrained by divine power; we will make youour sister, do not return, we will share the cattle with you auspicious one.”

The benefactors at first won the sweet-smelling womb; the benefactors won a bride who is richly dressed.
The benefactors won the right to the inner drinking of liquor. The
benefactors won (against those) who come forward uninvited.

First have the liberal gained a fragrant dwelling, and got themselves a bride in fair apparel.
The liberal have obtained their draught of liquor, and conquered those who, unprovoked, assailed them.

Die Gastfreien haben zuerst den duftigen Frauenschoß errungen, die Gastfreien haben die Braut errungen, die schöngekleidet ist. Die Gastfreien haben das Recht auf das Einschlürfen des Branntweins errungen; die Gastfreien tragen den Sieg davon über die, welche ungebeten erscheinen.

Den Freigiebigen gewinnen zuerst den schönumfangenden Schoos [Wohnsitz], die Freigiebigen gewinnen die schöngekleidete Gattin, die Freigiebigen erlangen das Einschlürfen des Surā-trankes; die Freigiebigen überholen die, welche uneingeladen vor ihnen hergehen.

Щедрые добыли первыми благоухающее лоно.
Щедрые добыли невесту, что в прекрасных одеждах.
Щедрые добыли (возможность) потягивать хмельной напиток.
Щедрые одержали верх над теми, что являются незваными.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजाः) दक्षिणादान से अन्यों का पालन करनेवाले (अग्रे) सर्वप्रथम (सुरभिं योनिम्) सुगन्धयुक्त घर को (जिग्युः)प्राप्त करते हैं (भोजाः)पालन करनेवाले (जिग्युः) प्राप्त करते हैं (वध्वम्)वधू को (या सुवासाः) जो सुन्दर वस्त्रादियुक्त हो (भोजाः) पालक जन (सुरायाः-अन्तः पेयम्) शोभन[भोग]प्रद स्त्री का अथवा जन का अन्तःपान स्त्री के साथ एकान्तपान को (जिग्युः) प्राप्त करते हैं (भोजाः) पालकजन (अहूताः-ये प्र यन्ति) बिना बुलाए जो प्राप्त होते हैं, उन्हें (जिग्युः) स्वाधीन करते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - अन्यों का दक्षिणा से पालन करनेवाले जन अच्छे सुरम्य सुगन्धयुक्त सदन को प्राप्त होते हैं, सुन्दर वस्त्रादियुक्त वधू को विवाहते हैं। पत्नी के अन्तर्भाव का या एकान्त समागम का आनन्द प्राप्त करते हैं, बिना बुलाये हुओं काहृदय जीतते हैं ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजाः-अग्रे सुरभिं योनिं जिग्युः) भोजयितारः सर्वद्रक्ष्यं सुगन्धियुक्तं गृहं सदनं जयन्ति प्राप्नुवन्ति (भोजाः जिग्युः-वध्वं या सुवासाः) भोजयितारः वधूं प्राप्नुवन्ति या सुन्दरवस्त्रादियुक्ता (भोजाः-सुरायाः-अन्तः पेयम्) भोजयितारः शोभनं भोगप्रदाया स्त्रियः “सुरमा शोभनदानशीलया स्त्रिया” [यजु० १९।३३ दयानन्दः] यद्वा जलस्य “सुरा-उदकनाम” [निघ० १।१२] अन्तःपानस्त्रिया सहैकान्तपानं (जिग्युः) प्राप्नुवन्ति (भोजाः-अहूताः-ये प्रयन्ति) भोजयितारस्तानपि जयन्ति स्वाधीनं नयन्ति ये-अनाहूताः प्राप्नुवन्ति तान् (जिग्युः) स्ववशं कुर्वन्ति ॥९॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भोजा᳓य अ᳓श्वं स᳓म् मृजन्ति आशु᳓म्
भोजा᳓यास्ते कनि᳓या शु᳓म्भमाना
भोज᳓स्येद᳓म् पुष्करि᳓णीव वे᳓श्म
प᳓रिष्कृतं देवमाने᳓व चित्र᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āśúm ← āśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhojā́ya ← bhojá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mr̥janti ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

āste ← √ās- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

bhojā́ya ← bhojá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kanyā̀ ← kanyā̀- ~ kanī́n- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śúmbhamānā ← √śubh- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

bhojásya ← bhojá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iva ← iva (invariable)

puṣkaríṇī ← puṣkaríṇī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

véśma ← véśman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devamānā́ ← devamāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

páriṣkr̥tam ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

भो॒जाय॑ । अश्व॑म् । सम् । मृ॒ज॒न्ति॒ । आ॒शुम् । भो॒जाय॑ । आ॒स्ते॒ । क॒न्या॑ । शुम्भ॑माना ।
भो॒जस्य॑ । इ॒दम् । पु॒ष्क॒रिणी॑ऽइव । वेश्म॑ । परि॑ऽकृतम् । दे॒व॒मा॒नाऽइ॑व । चि॒त्रम् ॥

• bhojāyāśvaṃ ← bhojāya ← bhoja
• [noun], dative, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• bhojāyāśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• mṛjanty ← mṛjanti ← mṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; polish; rub; remove.”

• āśum ← āśu
• [noun], accusative, singular, feminine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• bhojāyāste ← bhojāya ← bhoja
• [noun], dative, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• bhojāyāste ← āste ← ās
• [verb], singular, Present indikative
• “sit; stay; sit down; dwell; lie; lie; exist.”

• kanyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “girl; daughter; kanyā; virgin; Aloe perfoliata; Aloe Indica; female child; kanyā [word]; burn plant.”

• śumbhamānā ← śubh
• [verb noun], nominative, singular
• “look; shine; beautify.”

• bhojasyedam ← bhojasya ← bhoja
• [noun], genitive, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• bhojasyedam ← idam
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• puṣkariṇīva ← puṣkariṇī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “female elephant; cotton rose; pond; pool.”

• puṣkariṇīva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• veśma ← veśman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “house; palace; mansion; dwelling; palace.”

• pariṣkṛtaṃ ← pariṣkṛtam ← pariṣkṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “decorate.”

• devamāneva ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devamāneva ← mānā ← māna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “weight; size; intensity; duration; dimension; weighing; volume; measure; grāsamāna; weight unit; accord; height; thickness.”

• devamāneva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• citram ← citra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

भोजाय दात्रे आशुं शीघ्रगामिनम् अश्वं सं मृजन्ति । परिचारकाः सम्यगलंकुर्वन्ति । ‘ मृजू शौचालंकारयोः’ । तथा कन्या । कन्यात्वेनात्र संनिकर्षादभिनवं यौवनं लक्ष्यते । अभिनव यौवना शुम्भमाना शरीरावयवविशेषशोभया वस्त्राद्यलंकारशोभया च शोभमाना स्त्री तस्मै भोजाय दात्रे आस्ते । तथा भोजस्य दातुरेव हृदयाह्लादकरं वेश्म गृहं भवति । कीदृशम् । पुष्करिणीव’ । पुष्कराणि पद्मानि यस्याः सन्तीति पुष्करिणी सरसी । सा यथा पद्महंसादिभिरलंकृता भवति तद्वत् परिष्कृतं वितानादिभिरलंकृतम् ॥ परिपूर्वस्य करोतेर्भूषणार्थे संहितायां सुडागमः । ‘ परिनिविभ्यः’ इति सुटः षत्वम् । ‘ गतिरन्तरः’ इति गतेः प्रकृतिस्वरत्वम् ॥ तथा देवमानेव’ । सुपां सुलुक् । इति प्रथमैकवचनस्याकारः ॥ देवमानमिव देवयानमिव चित्रं मनोहरं वेश्म तस्य भवति ॥

English translation:

“(Saramā). I recognize not fraternity nor sisterhood; Indra and the terrible Aṅgirasas know (mykindred); my (masters) desiring the cattle overshadowed (yoru habitation) when I came; depart hence, Paṇis to adistant (spot).”

For the benefactor they groom the swift horse; for the benefactor the maiden sits waiting, making herself beautiful.
This dwelling of the benefactor is like a lotus-pond, adorned and
shimmering like the palaces of the gods.

They deck the fleet steed for the bounteous giver: the maid adorns herself and waits to meet him.
His home is like a lake with lotus blossoms, like the Gods’ palaces adorned and splendid.

Für den Gastfreien putzen sie das schnelle Roß, für den Gastfreien harren daheim die sich schön machende Jungfrau. Dieses Haus des Gastfreien ist wie ein Lotusteich, wie ein wunderbarer Götterpalast ausgestattet.

Dem Freigiebigen schmückt man das schnelle Ross aus; des Freigiebigen harret die glänzend geschmückte Jungfrau; dem Freigiebigen ist dies sein Haus wie ein Lotusteich, glänzend geschmückt wie eine Götterwohnung.

Для щедрого начинают быстрого коня.
Щедрого сидит (и ждет) украшающая себя девица.
У щедрого это жилье, словно лотосовый пруд,
Отделанное, как сверкающие хоромы богов.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजाय) अन्यों का पालन करनेवाले के लिये (आशुम्)शीघ्रगामी (अश्वम्) घोड़े को (सं मृजन्ति) अलङ्कृत करते हैं-सजाते हैं सेवक (भोजाय) पालन करनेवाले के लिये (शुम्भमाना) शोभायमान (कन्या) नवयौवनसम्पन्न कमनीय कुमारी(आस्ते)स्थित है-विवाहार्थ तैयार है (भोजाय) पालन करनेवाले के लिये (इदं-वेश्म) यह घर (परिष्कृतम्) संस्कृत(पुष्करिणी-इव)कमलवाली जलस्थली के समान (चित्रं) दर्शनीय (देवमाना-इव) देवों ऊँचे विद्वान् शिल्पियों से निर्माण किया हुआ जैसा सदन है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अन्यों का पालन करने के लिये सवारी करने को सुसज्जित घोड़ा, सुन्दर यौवनसम्पन्न कुमारी विवाह करने को, कमल जलस्थली के समान गृह दर्शनीय होता है रहने को ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजाय-आशुम्-अश्वं सं मृजन्ति) अन्यान् भोजयित्रे पालयित्रे राज्ञे शीघ्रगामिनमश्वं समलङ्कुर्वन्ति सेवकाः, “मृजु अलङ्कारे” [चुरादि०] (भोजाय शुम्भमाना कन्या-आस्ते) पालयित्रे, शोभायमाना नवयौवनसम्पन्ना कमनीया कुमारी स्थिता भवति (भोजस्य-इदं वेश्म परिष्कृतं पुष्करिणी-इव) पालयितुरिदं गृहं संस्कृतं कमलवतीजलभूमिसमानं सम्पादयन्ति परिचराः (चित्रं देवमाना-इव) चायनीयं दर्शनीयं देवमानं “आकारादेशश्छान्दसः” देवैर्मानं निर्माणं कृतं यस्य तादृशमस्ति ॥१०॥

• देवता - दक्षिणा तद्दातारो वा
• ऋषिः - दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भोज᳓म् अ᳓श्वाः सुष्ठुवा᳓हो वहन्ति
सुवृ᳓द् र᳓थो वर्तते द᳓क्षिणायाः
भोजं᳓ देवासो अवता भ᳓रेषु
भोजः᳓ श᳓त्रून् समनीके᳓षु जे᳓ता

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áśvāḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhojám ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suṣṭhuvā́haḥ ← suṣṭhuváh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vahanti ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dákṣiṇāyāḥ ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvŕ̥t ← suvŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vartate ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

avata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bháreṣu ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

bhojám ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devāsaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bhojáḥ ← bhojá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jétā ← jétar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samanīkéṣu ← samanīká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

śátrūn ← śátru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

भो॒जम् । अश्वाः॑ । सु॒ष्ठु॒ऽवाहः॑ । व॒ह॒न्ति॒ । सु॒ऽवृत् । रथः॑ । व॒र्त॒ते॒ । दक्षि॑णायाः ।
भो॒जम् । दे॒वा॒सः॒ । अ॒व॒त॒ । भरे॑षु । भो॒जः । शत्रू॑न् । स॒म्ऽअ॒नी॒केषु॑ । जेता॑ ॥

• bhojam ← bhoja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• suṣṭhuvāho ← suṣṭhuvāhaḥ ← suṣṭhuvāh
• [noun], nominative, plural, masculine

• vahanti ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• suvṛd ← suvṛt
• [noun], nominative, singular, masculine

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• vartate ← vṛt
• [verb], singular, Present indikative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• dakṣiṇāyāḥ ← dakṣiṇā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

• bhojaṃ ← bhojam ← bhoja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ‘vatā ← avatā ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• bhareṣu ← bhara
• [noun], locative, plural, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• bhojaḥ ← bhoja
• [noun], nominative, singular, masculine
• “big; hospitable.”

• śatrūn ← śatru
• [noun], accusative, plural, masculine
• “enemy; foe; enemy; Asura.”

• samanīkeṣu ← samanīka
• [noun], locative, plural, neuter

• jetā ← ji
• [verb], singular, periphrast. future
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

सुष्ठुवाहः ॥ ‘ वह प्रापणे ’ । “ वहश्च ’ इति ण्विप्रत्ययः । शोभनवहनसमर्थाः अश्वाः भोजं दातारं वहन्ति । लक्ष्यं देशं प्रापयन्ति । ततः दक्षिणायाः दातुर्यंजमानस्य सुवृत् सुष्ठु चक्रादिवर्तनं यस्य सोऽश्वादिसहितः रथः वर्तते । अथ प्रत्यक्षः । हे देवासः हे देवा इन्द्रादयः भरेषु । भ्रियत’ आहवनीयादिरूपेणाग्निरत्रेति भरा यज्ञाः । यद्वा । ‘ भॄ भर्त्सने ’ । भृणन्ति भर्त्सयन्ति योद्धार अत्रेति भराः संग्रामाः । तेषु भोजं दातारम् अवत रक्षत । ततो युष्माभिः पालितः भोजः धनादिदानेन जनानां भोजयिता सन् समनीकेषु संग्रामेषु शत्रून् जेता जयशीलो भवति । ‘ जि जये’। ताच्छीलिकस्तृन् । अत एव ‘ न लोकाव्यय° ’ इति शत्रुशब्दस्य षष्ठीप्रतिषेधः । ॥ ४ ॥

English translation:

“Go hence, Paṇis, to a far-off distant (spot), let the cattle come forth in due order bursting through (thedoor) the concealed cattle which Bṛhaspati, the Soma, the grinding stones and the wise Ṛṣis have found.”

The steadily conveying horses convey the benefactor. Rolling easily, the chariot of the priestly gift rolls on.
O gods, help the benefactor in the raids. The benefactor will win against his rivals at the encounters (with them).

Steeds good at draught convey the liberal giver, and lightly rolling moves the car of Guerdon.
Assist, ye Gods, the liberal man in battles: the liberal giver conquers foes in combat.

Den Gastfreien ziehen gutziehende Rosse, leicht rollt der Wagen der Daksina. O Götter, begünstiget den Gastfreien in den Preiskämpfen! Der Gastfreie wird in den Schlachten Sieger über die Feinde sein!

Die Freigiebigen fahren trefflich fahrende Rosse, leicht rollt der Wagen des Opferlohners; den Freigiebigen unterstützt, o ihr Götter, in den Kämpfen; der Freigiebige besiegt die Feinde in den Schlachten.

Щедрого возят хорошо везущие кони –
Легко катится колесница Дакшины.
Щедрого, о боги, поддержите в сражениях!
Щедрый – победитель врагов в боях.

• दक्षिणा तद्दातारों वा
• दिव्यो दक्षिणा वा प्राजापत्या
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजम्) पालक स्वामी को(सुष्ठुवाहः) अच्छे ले जानेवाले (अश्वाः) घोड़े (वहन्ति)ले जाते हैं (दक्षिणायाः) शिल्पी कारीगरको अच्छी दक्षिणा देने से अच्छा घूमनेवाला रथ मिलता है (देवासः) हे विजय के इच्छुक सैनिको ! (भरेषु) संग्रामों में (भोजम्) पालक की (अवत) रक्षा करो (भोजः) पालन करनेवाला (समनीकेषु)परस्पर सम्मुख योद्धाओं में (शत्रून् जेता) शत्रुओं को जीतेगा, ऐसा शीलवाला होता है ॥११॥

भावार्थभाषाः - जोराजा पालनकर्त्ताहोता है, उसे घोड़े अच्छी सवारी देते हैं। अच्छी दक्षिणा शिल्पियों को देनी चाहिये, जिससे अच्छा यान बनाएँ। संग्रामों में सैनिक पालन करनेवाले राजा की रक्षा करते हैं, पालन करनेवाले ही परस्पर लड़नेवालों में शत्रुओं को जीतने का शील रखता है ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भोजं सुष्ठुवाहः-अश्वाः वहन्ति) भोजयितारं स्वामिनं सुष्ठुवाहका अश्वा अनुकूलं नयन्ति (दक्षिणायाः-सुवृत्-रथः-वर्तते) शिल्पिने दक्षिणादानात् खलु सुवर्तनो रथः प्रवर्तते। अथ प्रत्यक्षकृतमुच्यते (देवासः) हे जिगमिषवो यूयं (भरेषु) सङ्ग्रामेषु (भोजम्) पालयितारं रक्षकं (अवत) रक्षत (भोजः) भोजयिता पालकः (समनीकेषु) परस्परसम्मुखभूतेषु योद्धृषु (शत्रून् जेता) शत्रून् जेष्यतीति तच्छीलो भोज एव ॥११॥