ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

‘कदा’ इत्येकादशर्चं षष्ठं सूक्तमैन्द्रम् । कुत्सपुत्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः सुमित्रः यद्वा नाम्ना सुमित्रो गुणतो दुर्मित्रः स ऋषिः । ‘ हरी यस्य सुयुजा ’ ‘वज्रं यश्चक्रे ’ इति द्वे पिपीलिकमध्ये एकादशषट्कैकादशके उष्णिहौ । अन्त्या त्रिष्ट्रप् । आद्या गायत्री वा । अक्षरब्यून पक्षान्तर उष्णिक् । शिष्टाः सर्वाः सप्तोष्णिहः । तथा चानुक्रान्तं- कदा कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना सुमित्रो गुणतः सुमित्रो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणत औष्णिहं हरी वज्रं पिपीलिकमध्ये त्रिष्टबन्त्याद्या गायत्री वा ’ इति । गतो विनियोगः ॥

Jamison Brereton

105 (931)
Indra
Durmitra Kautsa or Sumitra Kautsa
11 verses: predominately uṣṇih (per Anukramaṇī)
The meter of this hymn is, to say the least, highly irregular and variable from verse to verse. Despite the Anukramaṇī analysis it is better analyzed as consisting mainly of verses with a seven-syllable middle pāda, and one or more triṣṭubh pādas before and/or after. See Oldenberg (1888: 158–59).
The hymn also poses many problems of interpretation, and the metrical and ver bal anomalies have led many commentators to consider the text corrupt—a judg ment by which we are tempted. Even if not corrupt, the text is stylistically abrupt, contorted, and compressed, and many puzzles remain unsolved. The hymn also appears to be jocular in places, making sly fun of Indra and cutting him down to size. This is especially clear in the section devoted to Indra’s pair of fallow bay horses (vss. 2–5), where the poet implies that without his horses Indra is nothing

much: it’s the horses that give him prestige (see esp. vss. 3–4). The sections concern ing his weapon (vss. 6–7) and the sacrifice (vss. 8–10) accord Indra more of his usual glory, but still in oblique phraseology.

01 कदा वसो - उष्णिग्गायत्री वा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

कदा᳓ वसो · स्तोत्रं᳓ ह᳓र्यते आ᳓
अ᳓व श्मशा᳓ रुधद्† वाः᳓
दीर्घं᳓ सुतं᳓ वाता᳓प्याय

मूलम् ...{Loading}...

क॒दा व॑सो स्तो॒त्रं हर्य॑त॒ आव॑ श्म॒शा रु॑ध॒द्वाः ।
दी॒र्घं सु॒तं वा॒ताप्या॑य ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिग्गायत्री वा

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

háryate ← √hr̥- 2 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kadā́ ← kadā́ (invariable)

stotrám ← stotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaso ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

dhat ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

śmaśā́ru ← śmaśā́ru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́r ← vā́r- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vātā́pyāya ← vātā́pya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

क॒दा । व॒सो॒ इति॑ । स्तो॒त्रम् । हर्य॑ते । आ । अव॑ । श्म॒शा । रु॒ध॒त् । वारिति॒ वाः ।
दी॒र्घम् । सु॒तम् । वा॒ताप्या॑य ॥

Hellwig Grammar

kadā
[adverb]
“when; kadā [word].”

vaso ← vasu
[noun], vocative, singular, masculine
“good; good; benign; vasu [word].”

stotraṃ ← stotram ← stotra
[noun], accusative, singular, neuter
“hymn; praise.”

haryata ← haryate ← hary
[verb noun], dative, singular
“delight.”

āva ← ava
[adverb]
“down.”

śmaśā
[noun], nominative, singular, feminine

rudhad ← rudhat ← rudh
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“fill into; close; insert; put; enclose; obstruct; seal; besiege; cover; blockade; stop; lock in; plug; withhold; extinguish; connect.”

vāḥ ← vār
[noun], accusative, singular
“water; juice; jala.”

dīrghaṃ ← dīrgham ← dīrgha
[noun], accusative, singular, neuter
“long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

sutaṃ ← sutam ← su
[verb noun], accusative, singular
“press out; su.”

vātāpyāya ← vātāpya
[noun], dative, singular, masculine

सायण-भाष्यम्

हे वसो वासयितरिन्द्र स्तोत्रम् अस्मत्कर्तृकं हर्यते कामयमानाय कामयमानं त्वाम् । ‘ क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानत्वाच्चतुर्थी । कदा कस्मिन् काले अव रुधत् अवरोत्स्यति । अवरुध्य च कदा वाः वारयिष्यति । तादृशः कालः कदास्माकं संभविष्यतीत्याशास्ते । रुधेर्लुङि • इरितो वा ’ इति च्लेरङादेशः । वारिति वृणोतेर्ण्यन्ताल्लङि छान्दसः शपो लुक् । ‘ छन्दस्युभयथा’ इति तिप आर्धधातुकत्वात् णेरनिटि ’ इति लोपे ‘हल्या• ब्भ्यः’ इति तिलोपः। तत्र दृष्टान्तः । अश्नुते क्षेत्रमिति श्मशा कुल्या । लुतोपममेतत् । यथा कुल्ये तस्तत उदकान्यवरुणद्धि अवरुध्य च वारयति तथेत्यर्थः । किमुद्दिश्यावरोध इति तत्राह । दीर्घं सवनत्रयरूपेणायतं सुतम् अभिषुतं सोमं प्रति । किमर्थमिति तदाह । वाताप्याय । वातेनाप्यतेऽधस्तान्निपात्यत इति वाताप्यमुदकम् । तस्य प्रदानायेत्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“When, Vasu, (will our) praise (reach) you desiring it? (when) will he, (like) a dam, obstruct and letloose the long-protracted for the sake of wind- driven (rain)?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Although the worship of Indra may be impeded bydelay, as water is checked by an embankment (śamaśā = kulyā), yet it will take effect ultimately, and thewater or the rain will spread abroad; cf. Nirukta 5.12

Jamison Brereton

When, o good one, for (you) who yearn for praise, will your beard descend to the water,
to the (soma) long pressed for (you) whose friendship is sought
[/befriended by the wind]?

Griffith

WHEN, Vasu, wilt thou love the laud? Now let the channel bring the stream.
The juice is ready to ferment.

Geldner

Wann wird dir, du Guter, der ein Loblied verlangt, der Bart das Wasser abhalten den lange gepreßten Trank, dir, dessen Freundschaft begehrt ist?

Grassmann

Wann, o Trefflicher, ist das Loblied so, dass es dir behagt? der Rand [der Kufe] schliesst das Nass ein; lange steht der Saft zur Gährung.

Elizarenkova

Когда, о Васу, (тебе,) любящему восхваление,
Борода задержит воду –
Давно выжатый (сок), (тебе,) чья дружба желанна?

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
पिपीलिकामध्योष्णिक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - विषयः

इस सूक्त में परमेश्वर संसार का उत्पादक, धारक तथा स्तुति करनेवालों का रक्षक वर्धक है, नास्तिकों का नाशक है, उसकी स्तुति संसारसागर से पार करनेवाली है, इत्यादि विषय हैं।

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वसो) हे वसानेवाले परमात्मन् ! (स्तोत्रम्) स्तुतिवचन को (हर्यते) कामना करते हुए-चाहते हुए भी प्रार्थना करता हूँ (श्मशा) शरीर में व्यापनेवाली रक्तवाहिनी-नाडी(वाः) जल-मानवकी बीजशक्ति को (अवरुधत्) जो रोकती है (वाताप्याय) प्राण वायु से बढ़े हुए (दीर्घं सुतम्) दीर्घ आयुवाला जो बल है, उससे (कदा) मुझे कभी भी अपना दर्शन देगा ॥१॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - संसार में और मोक्ष में बसानेवाले परमात्मा से स्तुतिवचनों द्वारा प्रार्थना करनी चाहिए कि जो शरीर में वीर्य का स्तम्भन करनेवाली नाड़ी से जो अलौकिक बल प्राप्त होता है, उससे सुखदर्शन कभी न कभी देने की कृपा करे, निश्चय वह दर्शन देगा ॥१॥

ब्रह्ममुनि - विषयः

अत्र सूक्ते परमेश्वरः संसारस्योत्पादयिता धारकश्च स्तुतिकर्तॄणां च रक्षको वर्धयिता नास्तिकानां नाशकस्तस्य स्तुतिः संसारसागरात् तारयित्रीत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वसो) हे वासयितः परमात्मन् ! (स्तोत्रम्) स्तुतिवचनं (हर्यते) हर्यतं कामयमानम् “द्वितीयार्थे चतुर्थी व्यत्ययेन” त्वां प्रार्थये (श्मशा) श्म-शरीरमश्नुते या रसरक्तवहा नाडी “श्मश श्माश्नुते” [निरु० ५।१२] ‘श्म शरीरम्’ [निरु० ३।५] (वाः) जलम् “वाः-बाह्यमुदकम्” [यजु० ५।११ दयानन्दः] “यदवृणोत्तस्माद्वाः जलम्” [श० ६।१।१।९] शरीररसं मानवबीजं वा (अवरुधत्) अवरोधयति सा संयता नाडी (वाताप्याय) वाताप्यम् ‘पूर्ववत् द्वितीयास्थाने चतुर्थी’ वातेन प्राणवायुनाऽऽप्यायमानं (दीर्घं सुतम्) दीर्घायुष्कं सुतं बलमस्ति तस्मात् (कदा) मह्यं कदा-कदापि स्वदर्शनं दास्यसीति शेषः ॥१॥

02 हरी यस्य - पिपीलिकमध्या

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ह᳓री य᳓स्य सुयु᳓जा वि᳓व्रता वे᳓र्
अ᳓र्वन्ता अ᳓नु शे᳓पा
उभा᳓ रजी᳓ न᳓ केशि᳓ना प᳓तिर् द᳓न्

मूलम् ...{Loading}...

हरी॒ यस्य॑ सु॒युजा॒ विव्र॑ता॒ वेरर्व॒न्तानु॒ शेपा॑ ।
उ॒भा र॒जी न के॒शिना॒ पति॒र्दन् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - पिपीलिकमध्या

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

suyújā ← suyúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

véḥ ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vívratā ← vívrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

árvantā ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śépā ← śépa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

dán ← dám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

keśínā ← keśín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ná ← ná (invariable)

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rajī́ ← rají- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ubhā́ ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

पद-पाठः

हरी॒ इति॑ । यस्य॑ । सु॒ऽयुजा॑ । विऽव्र॑ता । वेः । अर्व॑न्ता । अनु॑ । शेपा॑ ।
उ॒भा । र॒जी इति॑ । न । के॒शिना॑ । पतिः॑ । दन् ॥

Hellwig Grammar

harī ← hari
[noun], nominative, dual, masculine
“Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

suyujā ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suyujā ← yujā ← yuj
[noun], nominative, dual, masculine
“amalgamated; harnessed.”

vivratā ← vivrata
[noun], nominative, dual, masculine
“refractory; loath.”

ver ← veḥ ← vi
[noun], genitive, singular, masculine
“vi; bird; vi.”

arvantānu ← arvantā ← arvat
[noun], nominative, dual, masculine
“running.”

arvantānu ← anu
[adverb]
“subsequently; behind; along; towards; because.”

śepā ← śepa
[noun], accusative, dual, masculine
“penis.”

ubhā ← ubh
[noun], nominative, dual, masculine
“both(a).”

rajī ← raji
[noun], nominative, dual, masculine
“Raji.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

keśinā ← keśin
[noun], nominative, dual, masculine
“haired.”

patir ← patiḥ ← pati
[noun], nominative, singular, masculine
“husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

dan ← _ ← √_
[?]
“_”

सायण-भाष्यम्

यस्य इन्द्रस्य हरी हरितवर्णावश्वौ सुयुजा सुष्ठु नियोज्यौ । सुशिक्षितावित्यर्थः । विव्रता । व्रतमिति कर्मनाम। विशिष्टकर्माणौ अर्वन्तौ अरणकुशलौ शेपा शेपवन्तौ । मत्वर्थो लुप्यते । प्रशस्तपुंस्त्वावित्यर्थः। उभा उभौ रजी न रजसी द्यावापृथिव्याविव । यद्वा महान्तौ रञ्जकौ सूर्याचन्द्रमसाविव । केशिना केशिनौ प्रकाशमानौ केशवन्तौ वा ईदृशावश्वौ हे इन्द्र यस्य ते तव स्वभूतौ तयोः पतिः स्वामी त्वं दन् धनानि प्रयच्छन् अनु वेः स्तुतशस्त्रादीन्यनुकामयस्व । दन्निति ददातेः शतरि ‘छन्दस्युभयथा’ इत्यार्धधातुकत्वात् ‘आतो लोप इटि च’ इत्याकारलोपः । अत एव श्ल्वभावश्च ॥

Wilson

English translation:

“(O Indra), to whom belong the two bay horses, well-trained, active, swift, courageous, brilliant as thetwo worlds, do you, who are lord (of bay horses), bestowing (wealth upon us), desire (our praises).”

Jamison Brereton

You who pursue your two fallow bays, well yoked but possessing separate commandments, the steeds *with slender penises,
the two with manes like two lines—you, the houselord—

Griffith

He whose two Bay Steeds harnessed well, swerving, pursue the Bird’s tail-plumes,
With Rowing manes, like heaven and earth, he is the Lord with power to give.

Geldner

Der seine zwei wohlgeschirrten falben Rennpferde, wenn sie widerspenstig sind, den Schweifen entsprechend lenkt, die Bemähten wie zwei Geradlinige, er der Gebieter.

Grassmann

Du, dessen goldfarbenes Rossepaar schön angeschirrt, auf beiden Seiten vorwärts strebt, laufend längs den beiden Schwänzen des Vogels [den beiden Strängen der Deichselstangen des Wagens], wie ein Hausherr zwischen den beiden behaarten Linien.

Elizarenkova

Кто свою пару буланых коней, легко запрягаемых, (но) строптивых,
Двоих скакунов – хвосты (их) как у птицы –
Обоих коней с (пышной) гривой (выстраивает,) словно две прямые линии, (тот – ) повелитель.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
स्वराडार्च्यनुष्टुप्
गान्धारः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (वेः-यस्य) स्तुतिवचन को चाहनेवाले जिस परमात्मा के(सुयुजा)अच्छे नियोक्तव्य (विव्रता) विविधकर्मसाधक (अर्वन्ता) प्रापणशील (शेपा) स्तुति करनेवाले को स्पर्श करनेवाले (हरी) दुःख हरनेवाले कृपा प्रसाद (उभा) दोनों(रजी)रञ्जक(केशिना) सूर्य चन्द्रमा के समान हैं (पतिः) वह विश्वपति परमात्मा (दन्) स्तुतिकर्ता के अभीष्ट दर्शन या सुख को देता हुआ (अनु) अनुकूल वर्त्तता है ॥२॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - स्तुति को परमात्मा चाहता है, उसके कृपा प्रसाद दो गुण स्तुति करनेवाले के लियेमनोरञ्जकरूप में उसे प्राप्त होते हैं, परमात्मा अपने दर्शन स्तुतिकर्त्ता को देता है॥२॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य वेः) यस्य स्तुतिवचनं कामयमानस्य परमात्मनः (सुयुजा विव्रता-अर्वन्ता शेपा हरी) सुष्ठु नियोज्यो विविधकर्मसाधकौ प्रापणशीलौ स्तोतुः स्पर्शकौ “शेपः शपतेः स्पृशतिकर्मणः” [निरु० ३।२१] दुःखहारिणौ कृपाप्रसादौ (उभा रजी केशिना) द्वौ रञ्जकौ सूर्याचन्द्रमसाविव स्तः सः (पतिः-दन्) विश्वपतिः परमात्मा स्तोतुरभीष्टं दर्शनं सुखं वा प्रयच्छन् (अनु) अनुवर्तते ॥२॥

03 अप योरिन्द्रः - उष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓प यो᳓र् इ᳓न्द्रः पा᳓पज
आ᳓ म᳓र्तो न᳓ शश्रमाणो᳓ बिभीवा᳓न्
शुभे᳓ य᳓द् युयुजे᳓ त᳓विषीवान्

मूलम् ...{Loading}...

अप॒ योरिन्द्रः॒ पाप॑ज॒ आ मर्तो॒ न श॑श्रमा॒णो बि॑भी॒वान् ।
शु॒भे यद्यु॑यु॒जे तवि॑षीवान् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; line affected by realignment;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; line affected by realignment;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pā́paje ← √pāj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yóḥ ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

bibhīvā́n ← √bhī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

śaśramāṇáḥ ← √śramⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

śubhé ← śúbh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

táviṣīvān ← táviṣīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yuyujé ← √yuj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

पद-पाठः

अप॑ । योः । इन्द्रः॑ । पाप॑जे । आ । मर्तः॑ । न । श॒श्र॒मा॒णः । बि॒भी॒वान् ।
शु॒भे । यत् । यु॒यु॒जे । तवि॑षीऽवान् ॥

Hellwig Grammar

apa
[adverb]
“away.”

yor ← _ ← √_
[?]
“_”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

pāpaja ← pāpajaḥ ← pāpaja
[noun], nominative, singular, masculine

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

marto ← martaḥ ← marta
[noun], nominative, singular, masculine
“man.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

śaśramāṇo ← śaśramāṇaḥ ← śram
[verb noun], nominative, singular
“tire; exercise; tire.”

bibhīvān ← bhī
[verb noun], nominative, singular
“fear; fear.”

śubhe ← śubha
[noun], accusative, dual, neuter
“good; beautiful; auspicious; good; suitable; pleasant; righteous; beautiful; wholesome; beneficial.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

yuyuje ← yuj
[verb], singular, Perfect indicative
“mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

taviṣīvān ← taviṣīvat
[noun], nominative, singular, masculine
“strong.”

सायण-भाष्यम्

यः इन्द्रः पापजे । आ इत्यनर्थकः । पापाज्जायत इति पापजो वृत्रः । तस्मिन् मर्तो न मनुष्य इव शश्रमाणः तेन सह युद्धे श्राम्यन् बिभीवान् बिभ्यच्च भवति । श्राम्यतेश्छन्दसि लिट् । तस्य व्यत्ययेन कानच् । स इन्द्रः यत् यदा तविषीवान् मरुद्भिर्बलैर्बलवान् युयुजे युज्यते संपद्यते शुभे शोभार्थं तदानीम् अप योः । तस्य वृत्रस्यापयोरपयोजयिता भवति ॥

Wilson

English translation:

“Indra repelled (him), being like a mortal tired and frightened in (the combat with) the offspring ofiniquity (Vṛtra), when being associated with the forces (of the Maruts), he has been prepared for splendour.”

Jamison Brereton

Apart from which two Indra stays stock-still, like an exhausted mortal overcome by fear.
(But) when he, the forceful, has yoked them for beauty,

Griffith

Bereft of skill is Indra, if, like some outwearied man he fears
The sinner, when the Mighty hath prepared himself for victory.

Geldner

Ohne welche Indra zurückbleibt wie ein ermüdeter Sterblicher, der Furcht bekommen hat, wann der Starke angespannt hat zur Prunkfahrt.

Grassmann

Vor denen beiden [Rossen] Indra zurückscheute, wie ein ermüdeter sich fürchtender Mensch, wenn der starke sie sich zur Fahrt angeschirrt hat.

Elizarenkova

Без кого Индра цепенеет,
Как усталый смертный, испуганный,
Когда (бог,) наделенный силой, запрягает (этих коней) для блеска.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
भुरिगुष्णिक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् परमात्मा (पापजे) पापकर्म से प्रसिद्ध पापीजन के निमित्त (आशश्रमाणः) बहुत श्रम करते हुए क्रोध में आये हुए (मर्त्तः न) जन की भाँति (विभीवान्) विशेष भीतिवाला-भय देनेवाला (अपयोः) अपकारक-हानिकारक हो जाता है (यत्) यतः-जिससे कि वह (शुभे) शुभकर्म करनेवाले के लिये बल देनेवाला होता हुआ उसके साथ युक्त होता है ॥३॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा पापी जन के लिए क्रोध करता हुआ भय देनेवाला हानिकारक होता है, शुभ कर्मकर्ता के लिये बल देता और उसके साथ योग करता है ॥३॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् (पापजे) पापात् कर्मणो यो जातः प्रसिद्धः पापीजनस्तन्निमित्तम् “निमित्तसप्तमी” (आशश्रमाणः-मर्त्तः-न) समन्ताच्छ्राम्यन् क्रुध्यन् जन इव (विभीवान्) विशेषेण भीतिमान्-भीतेः कारणं भवतीत्यर्थः (अपयोः) अपयोक्ताऽपकारको भवति युजधातोर्डसि प्रत्यय औणादिको बाहुलकात् (यत्-शुभे तविषीवान् युयुजे) यतः शुभकर्मकर्त्रे बलवान्-बलं प्रयच्छन् सन् युङ्क्ते तेन सह योगं करोति ॥३॥

04 सचायोरिन्द्रश्चकृड़्ष आँ - उष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓चायो᳓र् इ᳓न्द्रश् च᳓र्कृष
आँ᳓ उपानसः᳓ सपर्य᳓न्
नद᳓योर् वि᳓व्रतयोः शू᳓र इ᳓न्द्रः

मूलम् ...{Loading}...

सचा॒योरिन्द्र॒श्चर्कृ॑ष॒ आँ उ॑पान॒सः स॑प॒र्यन् ।
न॒दयो॒र्विव्र॑तयोः॒ शूर॒ इन्द्रः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ayóḥ ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

cárkr̥ṣe ← √kr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

saparyán ← √sapary- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

upānasáḥ ← upānasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nadáyoḥ ← nadá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vívratayoḥ ← vívrata- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

पद-पाठः

सचा॑ । आ॒योः । इन्द्रः॑ । चर्कृ॑षे । आ । उ॒पा॒न॒सः । स॒प॒र्यन् ।
न॒दयोः॑ । विऽव्र॑तयोः । शूरः॑ । इन्द्रः॑ ॥

Hellwig Grammar

sacāyor ← sacā
[adverb]
“jointly.”

sacāyor ← ayoḥ ← idam
[noun], genitive, dual, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

indraś ← indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

carkṛṣa ← carkṛṣe ← carkar ← √kṛ
[verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
“praise; commemorate.”

āṃ ← ām ← āṃ
[adverb]

upānasaḥ ← upānasa
[noun], nominative, singular, masculine

saparyan ← sapary
[verb noun], nominative, singular
“worship.”

nadayor ← nadayoḥ ← nada
[noun], genitive, dual, masculine
“river; nad; roarer; stallion.”

vivratayoḥ ← vivrata
[noun], genitive, dual, masculine
“refractory; loath.”

śūra ← śūraḥ ← śūra
[noun], nominative, singular, masculine
“hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

indraḥ ← indra
[noun], nominative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

सायण-भाष्यम्

आयोः । मनुष्यनामैतत् । मनुष्यस्य स्तोतुः चर्कृषे पुनःपुनर्विलेखनाय । धनप्रदाना येत्यर्थः । सचा सह दातव्यैर्धनैः सहितः । यद्वा । आयोः सचा सह सहायभूतः । उपानसः अनः उपागतवान् । ‘ अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया’ (पा. म, २. २. १८. ४) इति प्रादिसमासः । ‘ अनसन्तान्नपुंसकात्’ (पा. सू. ५, ४. १०३ ) इति समासान्तष्टच् । आरूढरथ इत्यर्थः । सपर्यन् धनैः स्तोतारं पूजयन् । यद्वा । व्यत्ययेन कर्तृप्रत्ययः । स्तुतिभिर्हविर्भिश्च पूज्यमानः । उक्तगुणविशिष्टः सन् आ आगच्छति । उपसर्गश्रुतेरुचितक्रियाध्याहारः । कीडश इन्द्रः । नदयोः हेषाशब्दं कुर्वतोः विव्रतयोः विशिष्टकर्मणोरश्वयोर्नियन्ता शूरः विक्रान्तः ॥

Wilson

English translation:

“Indra, the friend of man, for his exhilaration, comes mounted in his chariot, granting him favour, thehero Indra, (the driver) of the two neighing and prancing (steeds).”

Jamison Brereton

Together with them Indra will ever be famed—(though) he’s (just) their sidecar and providing (them) service—
together with the two roarers with their separate commandments Indra (will be famed) as a champion.

Griffith

Indra with these drives round, until he meets with one to worship him:
Indra is Master of the pair who snort and swerve upon their way.

Geldner

Mit denen zusammen Indra gerühmt wird als der folgsame Beiwagen, mit den widerspenstigen Hengsten, der tapfere Indra.

Grassmann

Mit welchen beiden auf verschiedenen Seiten vorstrebenden Hengsten zugleich der im Wagen befindliche, treue Held Indra gepriesen wird.

Elizarenkova

Вместе с кем Индра прославляется
Как находящийся в повозке, служащий (им),
Ржущим, строптивым – Индра-герой.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
निचृदुष्णिक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् परमात्मा (आयोः) स्तुति करनेवाले मनुष्य का (उपानसः) प्राणवाले आत्मा का समीपवर्ती (सपर्यन्) सेवन किया जाता हुआ (चर्कृषे) पुनः-पुनः दोषशोधन के लिये (विव्रतयोः) विविध कर्मवाले (नदयोः) अध्यात्मज्ञान के वक्ता श्रोताओं का (शूरः) प्रगतिप्रद (इन्द्रः) परमात्मा है ॥४॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - स्तुति करनेवाले जन का परमात्मा समीपवर्ती है तथा उसके दिए वेद के वक्ता श्रोता मनुष्यों के दोषों का पुनः-पुनः शोधन करने के लिए जो यात्न करते हैं, उनको भी प्रगति देनेवाला है ॥४॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रः) ऐश्वर्यवान् परमात्मा (आयोः) स्तोतुर्मनुष्यस्य “आयुर्मनुष्यनाम” [निघ० २।३] (उपानसः) अनसः समीपः प्राणवत आत्मनः समीपं वर्त्तमानः (सपर्यन्) सेव्यमानः सन् “कर्मणि कर्तृप्रत्ययः’ (चर्कृषे) पुनः-पुनः दोषशोधनाय (विव्रतयोः-नदयोः) विविधकर्मवतोः-अध्यात्मज्ञानस्योपदेशकश्रोत्रोः (शूरः-इन्द्रः) प्रगतिप्रदः “शूरः शक्तेर्गतिकर्मणः” [निरु० ३।१३] परमात्माऽस्ति ॥४॥

05 अधि यस्तस्थौ - उष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓धि य᳓स् तस्थउ᳓ के᳓शवन्ता
व्य᳓चस्वन्ता न᳓ पुष्टियइ᳓
वनो᳓ति शि᳓प्राभ्यां शिप्रि᳓णीवान्

मूलम् ...{Loading}...

अधि॒ यस्त॒स्थौ केश॑वन्ता॒ व्यच॑स्वन्ता॒ न पु॒ष्ट्यै ।
व॒नोति॒ शिप्रा॑भ्यां शि॒प्रिणी॑वान् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

kéśavantā ← kéśavant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tasthaú ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

puṣṭyaí ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

vyácasvantā ← vyácasvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śíprābhyām ← śíprā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:DU}

śipríṇīvān ← śipríṇīvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanóti ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

अधि॑ । यः । त॒स्थौ । केश॑ऽवन्ता । व्यच॑स्वन्ता । न । पु॒ष्ट्यै ।
व॒नोति॑ । शिप्रा॑भ्याम् । शि॒प्रिणी॑ऽवान् ॥

Hellwig Grammar

adhi
[adverb]
“on; from; accordingly.”

yas ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

tasthau ← sthā
[verb], singular, Perfect indicative
“stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

keśavantā ← keśavat
[noun], accusative, dual, masculine
“haired.”

vyacasvantā ← vyacasvat
[noun], accusative, dual, masculine

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

puṣṭyai ← puṣṭi
[noun], dative, singular, feminine
“prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

vanoti ← van
[verb], singular, Present indikative
“obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

śiprābhyāṃ ← śiprābhyām ← śiprā
[noun], instrumental, dual, feminine
“lip; śiprā.”

śipriṇīvān ← śipriṇīvat
[noun], nominative, singular, masculine

सायण-भाष्यम्

यः इन्द्रः केशवन्ता केशिनौ व्यचस्वन्ता व्यचनवन्तौ व्याप्तिमन्तौ । न इत्यनर्थको निपातः । ईदृशावश्वौ पुष्ट्यै पोषणाय यजमानस्यात्मनो वा अधि तस्थौ अधितिष्ठति आरोहति । ‘ अधिशीङ्स्थासां कर्म’ (पा. सू. १. ३. ४६ ) इति कर्मणोऽधिकरणसंज्ञा । यद्वा नेति चार्थे । तेन गुणौ समुच्चीयेते । प्रशस्तकेशौ व्यचस्वन्तौ चेत्यर्थः । स शिप्राभ्यां हनूभ्यां शिप्रिणीवान् शिप्रवानिन्द्रः । एको मत्वर्थीयोऽनुवादः । वनोति सोमान् याचते । ‘ वनु याचने ‘। यद्वा। वनुष्यतिर्हन्तिकर्मा । शत्रून् हिनस्ति’ ॥ ॥ २६ ॥

Wilson

English translation:

“He who has mounted the two long-maned and all pervading steeds for the nourishment (of thesacrificer) asks (for the Soma) with his two jaws, possessing mighty jaws.”

Jamison Brereton

He who has mounted on the maned pair, as if on the two of broad expanse [=Heaven and Earth?], to prosper,
the fair-lipped one wins (the soma?) with his pair of lips.

Griffith

Borne onward by the long-maned Steeds who stretch themselves as ’twere for food,
The God who wears the helm defends them with his jaws.

Geldner

Der die bemähnten Falben besteigt, die für die Nahrung gleichsam Platz haben, der Lippenspitzer verlangt mit geöffneten Lippen nach Soma.

Grassmann

Er, welcher die beiden mähnigen Rosse bestieg, die sich gleichsam ausdehnten, um die Nahrung aufzunehmen, zieht [die Nahrung] an sich mit den beiden Lippen, er, der schlürfende Lippen hat.

Elizarenkova

Кто сел на двух (коней) с (пышной) гривой,
Словно потянувшихся за кормом,
(Тот,) прекрасногубый, двумя губами стремится ( к соме).

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
विराडुष्निक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो परमात्मा (व्यचस्वन्ता) व्यक्तीकरण धर्मवाले (केशवन्ता-न) रश्मिवाले सूर्य चन्द्रमा के समान अपने उत्पादन धारण धर्मों को (अधितस्थौ) अधिष्ठित है (पुष्ट्यै) संसारपोषण के लिए (शिप्राभ्याम्) उन व्यापनशीलों से (शिप्रिणीवान्) व्यापी शक्तिवाला संसार में व्याप्त है ॥५॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जैसे सूर्य और चन्द्रमा प्रकाशवाले पदार्थ वस्तुओं को व्यक्त करते हैं, ऐसे ही परमात्मा के उत्पादन और धारण धर्म संसार को प्रकट करने में निमित्त हैं, परमात्मा व्यापन शक्तिवाला इन दो व्यापन धर्मों को संसार की वृद्धि के लिए अधिकृत कर रहा है ॥५॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यः खलु परमात्मा (व्यचस्वन्ता-केशवन्ता-न) व्यक्तिकरण-धर्मवन्तौ रश्मिवन्तौ सूर्याचन्द्रमसाविव-उत्पादनधारणधर्मौ (अधितस्थौ) अधितिष्ठति (पुष्ट्यै) संसारपोषणाय (शिप्राभ्याम्-शिप्रिणीवान्) ताभ्यां व्यापनशीलाभ्यां व्यापिनीशक्तिमान् संसारं व्याप्नोति ॥५॥

06 प्रास्तौदृष्वौजा ऋष्वेभिस्ततक्ष - उष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रा᳓स्तौद् ऋष्वउ᳓जा ऋष्वे᳓भिस्
तत᳓क्ष शू᳓रः श᳓वसा
ऋभु᳓र् न᳓ क्र᳓तुभिर् मातरि᳓श्वा

मूलम् ...{Loading}...

प्रास्तौ॑दृ॒ष्वौजा॑ ऋ॒ष्वेभि॑स्त॒तक्ष॒ शूरः॒ शव॑सा ।
ऋ॒भुर्न क्रतु॑भिर्मात॒रिश्वा॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
astaut ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

r̥ṣvaújāḥ ← r̥ṣvaújas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥ṣvébhiḥ ← r̥ṣvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tatákṣa ← √takṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

krátubhiḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

r̥bhúḥ ← r̥bhú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

प्र । अ॒स्तौ॒त् । ऋ॒ष्वऽओ॑जाः । ऋ॒ष्वेभिः॑ । त॒तक्ष॑ । शूरः॑ । शव॑सा ।
ऋ॒भुः । न । क्रतु॑ऽभिः । मा॒त॒रिश्वा॑ ॥

Hellwig Grammar

prāstaud ← prāstaut ← prastu ← √stu
[verb], singular, Imperfect
“chant; praise; recommend.”

ṛṣvaujā ← ṛṣva
[noun]
“distinguished; high; noble; enormous.”

ṛṣvaujā ← ojāḥ ← ojas
[noun], nominative, singular, masculine
“strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

ṛṣvebhis ← ṛṣvebhiḥ ← ṛṣva
[noun], instrumental, plural, masculine
“distinguished; high; noble; enormous.”

tatakṣa ← takṣ
[verb], singular, Perfect indicative
“produce; shape; fashion; chisel; invent.”

śūraḥ ← śūra
[noun], nominative, singular, masculine
“hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

śavasā ← śavas
[noun], instrumental, singular, neuter
“strength; power; superiority.”

ṛbhur ← ṛbhuḥ ← ṛbhu
[noun], nominative, singular, masculine
“Ribhus.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

kratubhir ← kratubhiḥ ← kratu
[noun], instrumental, plural, masculine
“yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

mātariśvā ← mātariśvan
[noun], nominative, singular, masculine
“wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

सायण-भाष्यम्

ऋष्वौजाः दर्शनीयबलः व्याप्तबलो वा ऋष्वेभिः दर्शनीयैर्मरुद्भिः सह प्रास्तौत् प्रस्तौति । स्तुत्यादिकं सम्यक्कृतमनेनेति प्रशंसति । यद्वा । कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । प्रकर्षेण स्तुतोऽभूत् । य इन्द्रः शूरः विक्रान्तः मातरिश्वा वृष्टेर्निर्मातर्यन्तरिक्षे श्वसन् वर्तमानः सन् शवसा बलेन क्रतुभिः क्रियमाणैः कर्मभिः । यद्वा । क्रतुरिति प्रज्ञानाम् । बलेन प्रज्ञाभिश्च ततक्ष वृत्रवधादिकं चकार । तत्र दृष्टान्तः । ऋभुर्न ऋभव इव । “ सुपां सुलक्’ इति जसः सुरादेशः । ऋभवो यथा कर्मभिः प्रज्ञाभिश्चानन्यसाधारणरथचमसादिनिर्माणमकुर्वन् तद्वदित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“Of glorious strength (associated) with the glorious (maruts) he was renowned; the hero abiding in thefirmament wrought with his strength as the Ṛbhus with their wonderful works.”

Jamison Brereton

He of lofty might has struck up the praise song with the lofty ones. The champion fashioned it with his swelling strength,
like an artisan [/R̥bhu] in accord with his intentions, (like?) Mātariśvan.

Griffith

The Mighty sang with Lofty Ones: the Hero fashioned with his strength,
Like skilful Matarisvan with his power and might,

Geldner

Von reckenhafter Kraft stimmte er mit den Recken den Gesang an. Der Held hat die Keule mit Kraft gezimmert, mit Umsicht wie Ribhu, der Matarisvan.

Grassmann

Ruhmreiches unternahm der hochkräftige mit den hohen [Maruts]; mit Kraft zimmerte der Held, mit Einsicht wie der kunstreiche Mātariçvan.

Elizarenkova

Запел (хвалу) (этот бог) выдающейся силы вместе с выдающимися.
Герой мощно вытесал (дубину),
С пониманием, словно искусный Матаришван.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
विराडुष्निक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋष्वौजाः) महान् ओजस्वी परमात्मा (ऋष्वेभिः) महान् गुणों से उसका स्तुतिकर्ता (प्र अस्तौत्) बहुत स्तुति करता है, वह परमात्मा (शूरः) विक्रान्त (शवसा) अपने बल से (ततक्ष) इस जगत् को रचता है (ऋभुः-न) जैसे कोई शिल्पी रथकार रथ को रचता है (क्रतुभिः) कर्मों से (मातरिश्वा) महान् आकाश में गति करनेवाला व्यापनेवाला परमात्माहै ॥६॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - महान् ओजस्वी परमात्मा अपने महान् गुणों से स्तुत किया जाना चाहिए, वह अपने बल से जगत् को रचता है और विविध कर्मों द्वारा महान् आकाश में भी व्यापनेवाला परमात्मा भासित होता है ॥६॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋष्वौजाः) महौजस्वी “ऋष्वः-महन्नाम” [निघ० ३।३] (ऋष्वेभिः) महद्गुणैस्तस्य स्तुतिकर्त्ता (प्र अस्तौत्) प्रकृष्टं स्तौति स च परमात्मा (शूरः-शवसा ततक्ष) विक्रान्तो बलेन एतज्जगत्तक्षति करोति “तक्षति करोतिकर्मा” [निरु० ४।१९] (ऋभुः-न क्रतुभिः-मातरिश्वा) यथा कश्चिच्छिल्पी रथं तक्षति करोति-ऋभू रथस्याङ्गानि सन्दधत् परुषा परुः” कर्मभिः सोऽन्तरिक्षे महाकाशे व्याप्नुवन् सन् जगत् करोति “मातरिश्वा मातर्यन्तरिक्षे श्वसिति” [निरु० ७।२६] ॥६॥

07 वज्रं यश्चक्रे - पिपीलिकमध्या

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

व᳓ज्रं य᳓श् चक्रे᳓ सुह᳓नाय द᳓स्यवे
हिरीमशो᳓ हि᳓रीमान्
अ᳓रुतहनुर् अ᳓द्भुतं न᳓ र᳓जः

मूलम् ...{Loading}...

वज्रं॒ यश्च॒क्रे सु॒हना॑य॒ दस्य॑वे हिरीम॒शो हिरी॑मान् ।
अरु॑तहनु॒रद्भु॑तं॒ न रजः॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - पिपीलिकमध्या

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
cakré ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dásyave ← dásyu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

suhánāya ← suhána- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hírīmān ← hírīmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hirīmaśás ← hirīmaśás (invariable)

ádbhutam ← ádbhuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

árutahanuḥ ← árutahanu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

वज्र॑म् । यः । च॒क्रे । सु॒ऽहना॑य । दस्य॑वे । हि॒री॒म॒शः । हरी॑मान् ।
अरु॑तऽहनुः । अद्भु॑तम् । न । रजः॑ ॥

Hellwig Grammar

vajraṃ ← vajram ← vajra
[noun], accusative, singular, masculine
“vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

yaś ← yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

cakre ← kṛ
[verb], singular, Perfect indicative
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

suhanāya ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

suhanāya ← hanāya ← hana
[noun], dative, singular, masculine
“han.”

dasyave ← dasyu
[noun], dative, singular, masculine
“savage; outcast; mugger.”

hirīmaśo ← hirīmaśaḥ ← hirīmaśa
[noun], nominative, singular, masculine

hirīmān ← hirīmat
[noun], nominative, singular, masculine

arutahanur ← a
[adverb]
“not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

arutahanur ← ruta ← ru
[verb noun]
“break; hurt.”

arutahanur ← hanuḥ ← hanu
[noun], nominative, singular, masculine
“jaw.”

adbhutaṃ ← adbhutam ← adbhuta
[noun], nominative, singular, neuter
“extraordinary; amazing; supernatural.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

rajaḥ ← rajas
[noun], nominative, singular, neuter
“powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

सायण-भाष्यम्

यः इन्द्रः सुहनाय सुष्ठु हननीयाय दस्यवे उपक्षपयित्रे शत्रवे तस्य वधाय वज्रं प्रहरणसाधनमायुधं चक्रे कृतवान् स त्वं वृजिना शिशीहीत्युत्तरत्र संबन्धः । कीदृश इन्द्रः। हिरीमशः हरितश्मश्रुः । पृषोदरादिः । हिरीमान् हरिताश्वो हरितवर्णो वा अरुतहनुः अबाधितहनुः । किमिव । अद्भुतं न रजः । अद्भुतमिति महन्नाम । रज इति रञ्जकमन्तरिक्षमुच्यते । महदन्तरिक्षमिव । तद्यथान्यैरबाध्यं भवति तद्वत् ॥

Wilson

English translation:

“The golden-bearded (Indra), lord of bay horses, who made the thunderbolt for the easy destruction ofthe Dasyu, who has irresistible jaws like the vast firmament.”

Jamison Brereton

Who made his own mace, to smash the Dasyu easily—he,
golden-colored, golden,
with unbroken jaw, is like the infallible airy realm [?].

Griffith

The bolt, which pierced at once the vitals of the Dasyu easy to be slain,
With jaw uninjured like the wondrous firmament.

Geldner

Der sich die Keule gefertigt hat, um den Dasyu leicht zu erschlagen, der Goldbärtige, Goldfarbige mit ungebrochener Kinnlade, unkenntlich wie das Dunkel.

Grassmann

Welcher, um schnell den Dämon zu tödten, den Donnerkeil sich machte von goldner Farbe, der goldfarbige, er, dessen Kinnbacken nicht zerbrochen sind, dem wunderbaren Luftraum gleichend.

Elizarenkova

Кто сделал себе дубину, чтобы легко убивать дасью,
Рыжеватый, золотистый,
С неразбитой челюстью, подобный загадочному туману.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
विराडनुष्टुप्
गान्धारः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (हिरीमशः) दुःख हरणशील गुणवाला (हिरीमान्)तेजस्वी परमात्मा (सुहनाय)सुगमता से सहन करने योग्य (दस्यवे) नाशकारी दुष्ट जन के लिये (वज्रं चक्रे) शस्त्र फेंकता है (अरुत हनुः) अरुग्ण अबाध्य हनन साधनवाला (अद्भुतं न रजः) अद्भुत आकाश के समान व्यापक शक्तिमान् अबाध्य है ॥७॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा दुःख हरण गुणवाला तेजस्वी अनन्त आकाश जैसा व्यापक शक्तिवाला अबाध्य शस्त्रवाला दुष्टजन को सुगमता से नष्ट करनेवालाहै, उसका भय कर पाप न करना चाहिये ॥७॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः हिरीमशः-हिरीमान्) यः खलु दुःखहरणशीलगुणवान् हिरण्यवान् तेजस्वी “हिरिश्मश्रुः-हिरण्यमिव…” [ऋ० ५।७।७ दयानन्दः] “हृधातोः-ईमन्-प्रत्ययः, ऋकारस्य इकारो रपर-आदेशः पुनर्मत्वर्थीयः शः प्रत्ययो मतुप् च” (सुहनाय दस्यवे) सुगमतया हन्तुं योग्याय नाशकारिणे दुष्टाय (वज्रं चक्रे) शस्त्रं क्षिपति (अरुत हनुः) अरुजत हननसाधनः-अबाध्यहनन-साधनमस्य तथाभूतः “रुतस्य रुग्णस्य पृषोदरादित्वाज्जकारलोपः” [यजु० १६।४९ दयानन्दः] “हन्तुर्हन्तेः” [निरु० ६।१७] (अद्भुतं न रजः) अद्भुतमन्तरिक्ष-आकाश इवाबाध्यः स परमात्मा ॥७॥

08 अव नो - उष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓व नो वृजिना᳓ शिशीह्य्
ऋचा᳓ वनेम अनृ᳓चः
ना᳓ब्रह्मा यज्ञ᳓ ऋ᳓धग् जो᳓षति त्वे᳓

मूलम् ...{Loading}...

अव॑ नो वृजि॒ना शि॑शीह्यृ॒चा व॑नेमा॒नृचः॑ ।
नाब्र॑ह्मा य॒ज्ञ ऋध॒ग्जोष॑ति॒ त्वे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
áva ← áva (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śiśīhi ← √śā- ~ śī- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥jinā́ ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

anŕ̥caḥ ← anŕ̥c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥cā́ ← ŕ̥c- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vanema ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

ábrahmā ← ábrahman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jóṣati ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ŕ̥dhak ← ŕ̥dhak (invariable)

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

अव॑ । नः॒ । वृ॒जि॒ना । शि॒शी॒हि॒ । ऋ॒चा । व॒ने॒म॒ । अ॒नृचः॑ ।
न । अब्र॑ह्मा । य॒ज्ञः । ऋध॑क् । जोष॑ति । त्वे इति॑ ॥

Hellwig Grammar

ava
[adverb]
“down.”

no ← naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

vṛjinā ← vṛjina
[noun], accusative, plural, neuter
“sin.”

śiśīhy ← śiśīhi ← śā
[verb], singular, Present imperative
“sharpen; whet; strengthen.”

ṛcā ← ṛc
[noun], instrumental, singular, feminine
“Rig-Veda; Mantra; verse; ṛc [word]; ṛc.”

vanemānṛcaḥ ← vanema ← van
[verb], plural, Present optative
“obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

vanemānṛcaḥ ← anṛcaḥ ← anṛc
[noun], accusative, plural, masculine

nābrahmā ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

nābrahmā ← abrahmā ← abrahman
[noun], nominative, singular, masculine

yajña ← yajñaḥ ← yajña
[noun], nominative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

ṛdhag ← ṛdhak
[adverb]
“away; apart.”

joṣati ← juṣ
[verb], singular, Aorist conj./subj.
“enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

tve ← tvad
[noun], locative, singular
“you.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्र नः अस्माकं वृजिना वृजिनानि वर्जनीयानि पापानि अव शिशीहि अत्यर्थं तनूकुरु । विनाशयेत्यर्थः । वयं च ऋचा स्तुत्या साधनेन अनृचः अस्तुतिकानयजमानान् वनेम हिंसाम । अब्रह्मा । ब्रह्म परिवृढं स्तोत्रम् । स्तुतिविरहितः यज्ञः ऋधक् सस्तुतिकाद्यज्ञात्पृथग्भूतः त्वे त्वयि न जोषति न सेवते त्वाम् । न प्रीणयतीत्यर्थः । ‘ जुषी प्रीतिसेवनयोः । व्यत्ययेन शप् परस्मैपदं च ॥

Wilson

English translation:

“Mitigate, Indra, our iniquities, may we, by our hymns, extermiante those who offer no hymns. Thesacrifice, unaccompanied by prayer, distinct (from that which is performed with prayer), is not grateful to you. in the hall of sacrifice, accompanied by the sacrifice, you, the friend of man, (ascend) the vessel of your glory.”

Jamison Brereton

Grind down the crooked things for us. By our verse might we vanquish those without verses.
Not without sacred formulations is our individual sacrifice, while you are taking pleasure in it.

Griffith

Grind off our sins: with song will we conquer the men who sing no hymns:
Not easily art thou pleased with prayerless sacrifice.

Geldner

Schleife alles Falsche von uns ab; wir wollen mit Versrede die Verslosen überbieten! Kein Opfer ohne feierliche Rede ist gelungen, daß es dir gefalle.

Grassmann

Treibe weg von uns die Uebelthaten; durch das Lied mögen wir die liederlosen überwinden; gebetloses Opfer gefällt dir nicht besonders.

Elizarenkova

Уничтожь у нас (все) фальшивое!
Гимном мы хотим покорить тех, у кого нет гимнов!
Не слишком-то понравится тебе жертва без священного слова!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
विराडुष्निक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नः) हमारे (वृजिना) वर्जनीय पाप छोड़ने योग्य पाप (अव शिशीहि) हे परमात्मन् ! क्षीण कर (अनृचः) मन्त्ररहितों को (ऋचा) मन्त्रोपदेश से (वनेम) हम सम्पर्क करें (अब्रह्मा यज्ञः) मन्त्ररहित यज्ञ (ऋधक्) केवल यज्ञ (त्वे) तुझ में-तेरे निमित्त (न जोषति) तुझे प्रीतिकर नहीं होता ॥८॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा की उपासना करनेवाले पापों से बचे रहते हैं और वे मन्त्ररहितों को मन्त्र का उपदेश करें तथा यज्ञ भी स्वयं तथा अन्य को मन्त्रों द्वारा करना-कराना चाहिये, मन्त्ररहित केवल यज्ञ शुष्क भोजन के समान होता है-ऐसे यज्ञ करनेवाले को परमात्मा अपना कृपापात्र नहीं बनाता ॥८॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नः) अस्माकं (वृजिना) वृजिनानि वर्ज्यानि पापानि (अव शिशीहि) अवक्षीणानि तत् कुरु “शिशीते कृशं करोति” शो तनूकरणे लोटि विकरणव्यत्ययेन श्यनः स्थाने श्लुः” [ऋ० १।३६।१६ दयानन्दः] (अनृचः-ऋचा वनेम) ऋग्रहितान् ऋचा-ऋगुपदेशेन सम्भजेम, (अब्रह्मा यज्ञः) ब्रह्मरहितो मन्त्ररहितैः (ऋधक्) केवलो यज्ञः (त्वे) त्वयि (न जोषति) न रोचते “व्यत्ययेन परस्मैपदम्” ॥८॥

09 ऊर्ध्वा यत्ते - उष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ऊर्ध्वा᳓ य᳓त् ते त्रेति᳓नी भू᳓द्
यज्ञ᳓स्य धूर्षु᳓ स᳓द्मन्
सजू᳓र् ना᳓वं स्व᳓यशसं स᳓चायोः᳓

मूलम् ...{Loading}...

ऊ॒र्ध्वा यत्ते॑ त्रे॒तिनी॒ भूद्य॒ज्ञस्य॑ धू॒र्षु सद्म॑न् ।
स॒जूर्नावं॒ स्वय॑शसं॒ सचा॒योः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
bhū́t ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tretínī ← tretínī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ūrdhvā́ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhūrṣú ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

sádman ← sádman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ayóḥ ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

nā́vam ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

sajū́s ← sajū́s (invariable)

sváyaśasam ← sváyaśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

ऊ॒र्ध्वा । यत् । ते॒ । त्रे॒तिनी॑ । भूत् । य॒ज्ञस्य॑ । धूः॒ऽसु । सद्म॑न् ।
स॒ऽजूः । नाव॑म् । स्वऽय॑शसम् । सचा॑ । आ॒योः ॥

Hellwig Grammar

ūrdhvā ← ūrdhva
[noun], nominative, singular, feminine
“upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

tretinī
[noun], nominative, singular, feminine

bhūd ← bhūt ← bhū
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

yajñasya ← yajña
[noun], genitive, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

dhūrṣu ← dhur
[noun], locative, plural
“yoke; dhur [word].”

sadman
[noun], locative, singular, neuter
“seat; house; stable; dwelling.”

sajūr ← sajūs
[adverb]

nāvaṃ ← nāvam ← nau
[noun], accusative, singular
“ship; boat; nau [word].”

svayaśasaṃ ← sva
[noun]
“own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

svayaśasaṃ ← yaśasam ← yaśas
[noun], accusative, singular, feminine
“fame; Yaśas.”

sacāyoḥ ← sacā
[adverb]
“jointly.”

sacāyoḥ ← ayoḥ ← idam
[noun], genitive, dual, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्र ते तव स्वभूता त्रेतिनी । त्रेताग्नित्रयम् । तद्वती त्रेतिनी क्रिया । सा यत् यदा ऊर्ध्वा उन्नता प्रवृत्ता भूत् अभूत् । यद्योगादनिघातः । कुत्र स्थाने इति । यज्ञस्य यागस्य सद्मन् सदने । केष्विति । धूर्षु कर्मणां वोढृष्वृत्विक्षु । तदानीं सजूः यजमानेन मरुद्भिर्वा सह प्रीयमाणः सन् आयोः मनुष्यस्य यजमानस्य सचा सह तेन सां स्वायत्तयशस्कं यशःसाधनं नावं तरणसाधनं तरणिम् । आरोहसीति शेषः । एकमेव रथं यजमान आरोहति स्वतरणार्थं तदेव तस्य साधकमारोहसीत्यर्थः । यद्वा । नावं रथं स्वयशसमायोर्यजमानस्य सचा सहायभूतः सजूस्तेन सह प्रीयमाण आरोहेत्यर्थः ॥

Jamison Brereton

When the threefold one has become upright for you upon the yokepoles of the sacrifice, in its place,
then, jointly with these two [=horses?], (make?/board?) a boat that has its own glory.

Griffith

When threefold flame burns high for thee, to rest on poles of sacrifice,
Thou with the living joyest in the self-bright Ship.

Geldner

Wenn die Dreiheit der Opferfeuer für dich sich aufrichtet in des Opfers Joch an ihrem Sitze, so besteigst du zugleich in Gesellschaft dieser beiden das selbstherrliche Schiff.

Grassmann

Wenn das dreifache Feuer sich hoch aufgerichtet hat an der Vorderseite [den Deichseln oder Zugscheiten] des Opfers vor deinem Sitze, hast du zugleich mit jenen beiden [Rossen] Gefallen an dem selbstglänzenden Schiffe [des Opfers].

Elizarenkova

Когда ввысь поднялось для тебя тройное пламя (алтаря)
В дышлах жертвы на (их) сиденье,
Вместе с этими двоими (ты восходишь) на корабль, обладающий собственным великолепием.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
विराडुष्निक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) हे परमात्मन् ! तेरे (यत्) जिससे (यज्ञस्य) अध्यात्मयज्ञ की (त्रेतिनी) स्तुतिप्रार्थनोपासना (धूर्षु) तेरे धारण करनेवाले उपासकों में (सद्मन्) उनकेहृदयसदनमें(ऊर्ध्वा भूत्)उत्कृष्टहोजाती है, (आयोः) उपासक जन की (स्वयशसं नावम्)स्वयशरूपनौका के समानसंसार-सागर से तरानेवाली (सचा सजूः) समान प्रीतिकरहै ॥९॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अध्यात्मयज्ञ की स्तुति, प्रार्थना, उपासना प्रक्रियात्रयी परमात्मा को धारण करनेवाले उपासकों के हृदय में उत्कृष्टरूप में बैठ जाती है, उपासक के लिए संसारसागर से पार जाने को नौका के समान है, जो उसका साथी हो जाती है ॥९॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) हे परमात्मन् ! तव (यत्) यतः (यज्ञस्य त्रेतिनी) अध्यात्मयज्ञस्य स्तुतिप्रार्थनोपासना (धूर्षु सद्मन्) त्वद्धारकेषूपासकेषु तेषां हृदये सदने (ऊर्ध्वा भूत्) उत्कृष्टा भवति (आयोः) उपासकजनस्य (स्वयशसं नावम्) स्वयशोरूपा नौरिव ‘प्रथमास्थाने द्वितीया व्यत्ययेन’ संसारसागरात्-तारयित्री (सचा सजूः) सह समानप्रीतिकरी भवति ॥९॥

10 श्रिये ते - उष्णिक्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

श्रिये᳓ ते पृ᳓श्निर् उपसे᳓चनी भूच्
छ्रिये᳓ द᳓र्विर् अरेपाः᳓
य᳓या सुवे᳓ पा᳓तरे सिञ्च᳓से उ᳓त्

मूलम् ...{Loading}...

श्रि॒ये ते॒ पृश्नि॑रुप॒सेच॑नी भूच्छ्रि॒ये दर्वि॑ररे॒पाः ।
यया॒ स्वे पात्रे॑ सि॒ञ्चस॒ उत् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - उष्णिक्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Morph
bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pŕ̥śniḥ ← pŕ̥śni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

upasécanī ← upasécana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

arepā́ḥ ← arepás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dárviḥ ← dárvi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

pā́tre ← pā́tra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

siñcáse ← √sic- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

své ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

út ← út (invariable)

yáyā ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

श्रि॒ये । ते॒ । पृश्निः॑ । उ॒प॒ऽसेच॑नी । भू॒त् । श्रि॒ये । दर्विः॑ । अ॒रे॒पाः ।
यया॑ । स्वे । पात्रे॑ । सि॒ञ्चसे॑ । उत् ॥

Hellwig Grammar

śriye ← śrī
[noun], dative, singular, feminine
“mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

pṛśnir ← pṛśniḥ ← pṛśni
[noun], nominative, singular, feminine
“Pṛśni; beam.”

upasecanī
[noun], nominative, singular, feminine

bhūcchriye ← bhūt ← bhū
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

bhūcchriye ← śriye ← śrī
[noun], dative, singular, feminine
“mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

darvir ← darviḥ ← darvī
[noun], nominative, singular, feminine
“darvī; ladle; hood.”

arepāḥ ← arepas
[noun], nominative, singular, feminine
“immaculate.”

yayā ← yad
[noun], instrumental, singular, feminine
“who; which; yat [pronoun].”

sve ← sva
[noun], locative, singular, neuter
“own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

pātre ← pātra
[noun], locative, singular, neuter
“vessel; pātra [word]; authority; receptacle; pātra; vessel; cup; bowl; basket.”

siñcasa ← siñcase ← sic
[verb], singular, Present indikative
“submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

ut ← ud
[adverb]
“up.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्र’ ते तव संबन्धिनः सोमस्थ श्रिये श्रयणाय पृश्निः गौः पृश्निवर्णा उपसेचनी पयसो दोग्रीन् भूत भवतु । तथा दर्विः अपि अरेपाः अपापा सती ते श्रिये हविषः श्रयणाय भूत् भवतु । यया दर्व्या स्वे स्वकीये पात्रे पानसाधने मुखे उत् सिञ्चसे उपर्याकृष्य पिबसि सा श्रियेऽभूदिति संबन्धः ॥

Wilson

English translation:

“May the spotted cow yield milk for mixing with your (Soma), may the ladle for the mixture wherewithyou pour it into your own vessel be free from defect.”

Jamison Brereton

For splendor is your dappled pourer, for splendor your spotless ladle, with which you pour up into your own vessel.

Griffith

Thy glory was the speckled cup, thy glory was the flawless scoop.
Wherewith thou pourest into thy receptacle.

Geldner

Dir zu Ehren ist die bunte Kuh, die zugießt, dir zu Ehren der makellose Opferlöffel, mit dem du in deinen eigenen Trinkbecher ausschenkst.

Grassmann

Zur Freude war dir die bunte Zuguss-Kelle, zur Freude der fleckenlose Löffel, mit dem du dir [den Trank] in dein eignes Trinkgefäss eingiessest.

Elizarenkova

Для блеска тебе пусть будет пестрая (корова), доливающая (молоко в жертву),
Для блеска беспорочная деревянная ложка,
Которой ты наливаешь в свой кубок!

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
निचृदुष्णिक्
ऋषभः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) हे परमात्मन् ! तेरी (श्रिये) समृद्धि के लिए-समृद्धि को दर्शानेवाला (पृश्निः-उपसेचनी-अभूत्) उपसेचन करनेवाला-जल बरसानेवाला मेघयुक्त द्युलोक है (अरेपाः-दर्विः) निर्मल दोषरहित दारणीय-कृषि करने के लिए पृथिवी है (श्रिये) समृद्धि के लिए-समृद्धिसूचक है, (यया) जिसके द्वारा (स्वपात्रे) स्वकीय पात्रभूत पृथिवी पर (उत् सिञ्चसे) अवश्य सींचता है ॥१०॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने संसार की समृद्धि के लिए समृद्ध करनेवाला जलवर्षक मेघयुक्त द्युलोक को बनाया तथा कृषि करने के लिए विदीर्ण करने योग्य जलसिञ्चन के पात्रभूत तथा लोकसमृद्धि के लिए पृथिवी को सींचता है, उसको मानना चाहिये, गुणगान करना चाहिये ॥१०॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) हे परमात्मन् ! तव (श्रिये) समृद्धये समृद्धिदर्शिका (पृश्निः-उपसेचनी-अभूत्) उपसेचनकर्त्रीर्द्यौः-मेघान्विता जलवर्षिणी खल्वस्ति (अरेपाः-दर्विः-श्रिये) निर्मलाऽदोषा दारणीया कृषिकरणाय पृथिवी-समृद्धये तव समृद्धिसूचिकाऽस्ति (यया स्वे पात्रे सिञ्चसे उत्) यया स्वकीयपात्रभूतायां पृथिव्यामुपरि सिञ्चसि ॥१०॥

11 शतं वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शतं᳓ वा य᳓द् असुरिय प्र᳓ति त्वा
सुमित्र᳓ इत्था᳓ अस्तौद्
दुर्मित्र᳓ इत्था᳓ अस्तौत्
आ᳓वो य᳓द् दस्युह᳓त्ये कुत्सपुत्र᳓म्
प्रा᳓वो य᳓द् दस्युह᳓त्ये कुत्सवत्स᳓म्

मूलम् ...{Loading}...

श॒तं वा॒ यद॑सुर्य॒ प्रति॑ त्वा सुमि॒त्र इ॒त्थास्तौ॑द्दुर्मि॒त्र इ॒त्थास्तौ॑त् ।
आवो॒ यद्द॑स्यु॒हत्ये॑ कुत्सपु॒त्रं प्रावो॒ यद्द॑स्यु॒हत्ये॑ कुत्सव॒त्सम् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - इन्द्रः
ऋषिः - कौत्सो दुर्मित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतो वा नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).
genre M;; uneven lyric; see Arnold (1905) 154, 244 (Appendix III).

Morph
asurya ← asuryà- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

práti ← práti (invariable)

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astaut ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

sumitráḥ ← sumitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

astaut ← √stu- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

durmitráḥ ← durmitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dasyuhátye ← dasyuhátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kutsaputrám ← kutsaputrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́vaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dasyuhátye ← dasyuhátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kutsavatsám ← kutsavatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

श॒तम् । वा॒ । यत् । अ॒सु॒र्य॒ । प्रति॑ । त्वा॒ । सु॒ऽमि॒त्रः । इ॒त्था । अ॒स्तौ॒त् । दुः॒ऽमि॒त्रः । इ॒त्था । अ॒स्तौ॒त् ।
आवः॑ । यत् । द॒स्यु॒ऽहत्ये॑ । कु॒त्स॒ऽपु॒त्रम् । प्र । आवः॑ । यत् । द॒स्यु॒ऽहत्ये॑ । कु॒त्स॒ऽव॒त्सम् ॥

Hellwig Grammar

śataṃ ← śatam ← śata
[noun], nominative, singular, neuter
“hundred; one-hundredth; śata [word].”

vā
[adverb]
“or; optionally; either.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

asurya
[noun], vocative, singular, masculine
“āsura.”

prati
[adverb]
“towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

tvā ← tvad
[noun], accusative, singular
“you.”

sumitra ← sumitraḥ ← sumitra
[noun], nominative, singular, masculine
“Sumitra; Sumitra.”

itthāstaud ← itthā
[adverb]
“thus; here.”

itthāstaud ← astaut ← stu
[verb], singular, Imperfect
“laud; praise; declare; stu.”

durmitra ← durmitraḥ ← durmitra
[noun], nominative, singular, masculine

itthāstaut ← itthā
[adverb]
“thus; here.”

itthāstaut ← astaut ← stu
[verb], singular, Imperfect
“laud; praise; declare; stu.”

āvo ← āvaḥ ← av
[verb], singular, Imperfect
“support; help; prefer; prefer; like.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

dasyuhatye ← dasyu
[noun], masculine
“savage; outcast; mugger.”

dasyuhatye ← hatye ← hatya
[noun], locative, singular, neuter
“killing.”

kutsaputram ← kutsa
[noun], masculine
“Kutsa; kutsa [word].”

kutsaputram ← putram ← putra
[noun], accusative, singular, masculine
“son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

prāvo ← pra
[adverb]
“towards; ahead.”

prāvo ← āvaḥ ← av
[verb], singular, Imperfect
“support; help; prefer; prefer; like.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

dasyuhatye ← dasyu
[noun], masculine
“savage; outcast; mugger.”

dasyuhatye ← hatye ← hatya
[noun], locative, singular, neuter
“killing.”

kutsavatsam ← kutsa
[noun], masculine
“Kutsa; kutsa [word].”

kutsavatsam ← vatsam ← vatsa
[noun], accusative, singular, masculine
“calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

सायण-भाष्यम्

हे असुर्य बलवन्निन्द्र । अवध्यत्वेनासुरसंबन्धित्वात् । त्वा त्वां प्रति शतं वा शतसंख्याकं धनम् । वाशब्देनापरिमितं धनं वा । यत् यदा कामितवानित्यर्थः । यत् यदा च दस्युहत्ये दस्युहनने शत्रुवधे कुत्सपुत्रं दुर्मित्रम् आवः रक्षितवानलि । तथा कुत्सवत्सं कुत्सपुत्रं प्रावः प्रकर्षेण रक्षितवानसि । अव रक्षणादौ । लङि ‘ आडजादीनाम्’ इत्याडागमः। पाददित्वादनिघातः । पुनरुक्तिरादरार्था । तदानीं सुमित्रः नाम्नेत्थम् अस्तौत् । तथा दुर्मित्रः गुणत इत्थम् अस्तौत् । तद्विपरीतं वा द्रष्टव्यम् । सुमित्रो नाम्ना दुर्मित्रो गुणतः’ इति कात्यायनेन तथोक्तेः । स इत्था इत्थमनेन कृतप्रकारेणास्तौत् अस्तावीत् । इत्थास्तौदिति द्विरुक्तिः स्तुतिसमाप्त्यर्था ॥ ॥ २७ ॥

Wilson

English translation:

“When, you, mighty (Indra, gave) hundredfold (riches), Sumitra praised you thus, Durmitra praised youthus, when at the slaughter of the Dasyus you did protect Kutsa’s son, when at the slaughter of the Dasyus youprotected Kutsa’s darling.”

Jamison Brereton

Whether a hundred are counter(part) to you, lordly one, Sumitra has praised (you) in just this way, Durmitra has praised (you) in just
this way,
in that you helped Kutsa’s son in the smashing of Dasyus, in that you furthered Kutsa’s kid in the smashing of Dasyus.

Griffith

As hundreds, O Immortal God, have sung to thee, so hath Sumitra, yea, Durmitra praised thee here,
What time thou holpest Kutsa’s son, when Dasyus fell, yea, holpest Kutsa’s darling when the Dasyus died.

Geldner

Wenn dich auch hundert oder mehr dagegen preisen, o Asurischer, so hat dich hier Sumitra der gute Freund gepriesen, dort hat dich der schlechte Freund gepriesen, als du in der Dasyuschlacht dem Kutsa-Liebling weiterhalfst.

Grassmann

Wenn auch hunderte dir, o Gott, Lob zusingen, so hat doch in rechter Weise der befreundete [‘sumitrás’, Wortspiel mit dem Namen des Dichters ‘durmitrá’] dich gepriesen, Durmitra dich in rechter Weise gepriesen, dass du in der Dämonenschlacht dem Kutsasohne geholfen hast, dem Kutsasprosse geholfen hast in der Dämonenschlacht.

Elizarenkova

Если сотня или (больше), о асурский, тебя (прославила),
По-настоящему, прославил (только) Сумитра,
По-настоящему прославил (только) Дурмитра,
Когда ты помог сыну Кутсы при убийстве дасью,
Когда ты поддержал любимца Кутсы при убийстве дасью.

अधिमन्त्रम् (VC)

इन्द्र:
कौत्सः सुमित्रो दुर्मित्रो वा
त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (असुर्य) असुओं-प्राणों में रममाण जीव के लिए हितकर परमात्मन् ! (त्वा प्रति) तेरे प्रति-तुझे-अभीष्ट देव मानकर (सुमित्रः) तेरे साथ स्नेहकर्त्ता आस्तिक (शतं वा) सौ बार या उससे अधिक बार (इत्था) इस प्रकार (अस्तौत्) स्तुति करता है (इत्था) इसी प्रकार (दुर्मित्रः) जो तुझसे स्नेह नहीं करता, ऐसा नास्तिक जन प्रलम्भन से-दिखावे से (अस्तौत्) स्तुति करता है, उन दोनों में (कुत्सपुत्रम्) स्तुतिकर्ता के पुत्र अर्थात अधिक स्तुति करनेवाले को (यत्-दस्युहत्ये) जब पापी के हननप्रसङ्ग में (आवः)भलीभाँति रक्षा करता है (यत्) जब कि (दस्युहत्ये) पापी के हननप्रसङ्ग में (कुत्सवत्सं प्र आवः) स्तुतिकर्ता के वत्स को अर्थात् अत्यन्त स्तुति करनेवाले की प्रकृष्टरूप से रक्षा करता है ॥११॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा प्राणधारी जीव के लिए हितकर है। यद्यपि परमात्मा स्नेहकर्ता आस्तिक स्तोता में और न स्नेह करनेवाले नास्तिक दिखावे की स्तुति करनेवाले में इस प्रकार दोनों में पापी के नष्ट करने का प्रसङ्ग आता है, तो वह अत्यन्त स्तुति करनेवाले की रक्षा करता है, यह उसका स्वभाव है ॥११॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (असुर्य) असुषु प्राणेषु रममाणाय जीवाय हित-हितकर परमात्मन् ! (त्वा प्रति) त्वाम्प्रति त्वामिष्टदेवं मत्वा (सुमित्रः) त्वया सह सुष्ठु स्नेहकर्त्ता-आस्तिकः (शतं-वा) शतवारं यद्वा तदधिकवारम् (इत्था) एवं (अस्तौत्) स्तौति (इत्था) एवं (दुर्मित्रः) यस्त्वां न स्निह्यति नास्तिको जनः प्रलम्भनेन (अस्तौत्) स्तौति तत्र द्वयोः (कुत्सपुत्रं यद् दस्युहत्ये-आवः) स्तुतिकर्तुः पुत्रम् “कुत्सः कर्त्ता स्तोमानाम्” [निरु० ३।११] तदपेक्षयाऽधिकस्तुतिकर्त्तारं पापिनो हननप्रसङ्गे समन्तात् रक्षसि (यत्) यतः (दस्युहत्ये) पापिनो हननप्रसङ्गे (कुत्सवत्सं प्र आवः) स्तुतिकर्त्तुर्वत्सं तदपेक्षयाप्यधिकं स्तोतारं प्रेरकं रक्षसि ॥११॥