०९८

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बृ᳓हस्पते प्र᳓ति मे देव᳓ताम् इहि
मित्रो᳓ वा य᳓द् व᳓रुणो वा᳓सि पूषा᳓
आदित्यइ᳓र् वा य᳓द् व᳓सुभिर् मरु᳓त्वान्
स᳓ पर्ज᳓न्यं शं᳓तनवे वृषाय

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devátām ← devátā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

práti ← práti (invariable)

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

vā ← vā (invariable)

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ādityaíḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

marútvān ← marútvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

parjányam ← parjánya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáṁtanave ← śáṁtanu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vr̥ṣāya ← √vr̥ṣāy- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

बृह॑स्पते । प्रति॑ । मे॒ । दे॒वता॑म् । इ॒हि॒ । मि॒त्रः । वा॒ । यत् । वरु॑णः । वा॒ । असि॑ । पू॒षा ।
आ॒दि॒त्यैः । वा॒ । यत् । वसु॑ऽभिः । म॒रुत्वा॑न् । सः । प॒र्जन्य॑म् । शम्ऽत॑नवे । वृ॒ष॒य॒ ॥

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• devatām ← devatā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Hindu deity; Deva; deity; idol; devatā [word]; divinity; temple.”

• ihi ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• varuṇo ← varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vāsi ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• ādityair ← ādityaiḥ ← āditya
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vasubhir ← vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• marutvān ← marutvat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• parjanyaṃ ← parjanyam ← parjanya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cloud; Parjanya; Indra; nimbus.”

• śantanave ← śaṃtanu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Śaṃtanu; Śaṃtanu.”

• vṛṣāya ← vṛṣāy ← √vṛṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “rain.”

तत्र ब्रह्मत्वे प्रवृत्तो बृहस्पतिमनुधावति । हे बृहस्पते मे मम वृष्ट्यर्थं प्रति देवतां प्रति इहि प्रतिगच्छ । यष्टव्या देवताः प्रतिगच्छ । यदि त्वं मित्रो वा असि अथवा वरुणः असि यद्वा पूषा असि अथवा आदित्यैः द्वादशादित्यैररुणादिभिः वसुभिः वासकैरष्टवसुभिर्धरध्रुवादिभिः सह मरुत्वान् । मरुतो देवाः । तद्वानसि। सः त्वं पर्जन्यं तर्पयितारं मेघं शंतनवे राज्ञे वृषाय वर्षय । “ छन्दसि शायजपि ’ इति व्यत्ययेन शपोऽपि शायजादेशः ॥

English translation:

“: Go, Bṛhaspati, on my behalf to the gods, whether you are Mitra, or Varuṇa, or Pūṣan, orassociated with the Ādityas, the Vasus, or the Maruts– do you cause Parjanya to send down rain for Śantanu.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Legend from Nirukta 2.10: Devāpi and Śantanu were sons of Ṛṣṭiṣeṇa of the Kuru family; the youngerŚantanu became king, Devāpi chose a life of penance. In Śantanu’s kingdom there was no rain for twelveyears– the consequence of Śantanu having improperly assumed the government while his elder brother, themore legitimate rājā, was living. Śantanu desired to resign his authority, but Devāpi declined to accept thethrone, saying, “Let me be your Purohita and conduct your religious rites”. The story is in Viṣṇu Purāṇa4.20.7; Ādi parva, Mahābhārata; Bhāgavata Purāṇa 9.22.14-17

[Devāpi:] “Br̥haspati, confront (the appropriate) divinity for me, (saying): ‘whether you are Mitra or Varuṇa, or Pūṣan,
or whether you are the companion of the Maruts [=Indra], or are with the Ādityas or the Vasus, make Parjanya rain for Śaṃtanu.’”

COME, be thou Mitra, Varuna, or Pusan, come, O Brhaspati, to mine oblation:
With Maruts, Vasus, or Adityas, make thou Parjanya pour for Santanu his rain-drops.

Brihaspati! Nimm für mich irgend eine Götterform an: Ob du Mitra oder Varuna bist oder Pusan, ob du mit den Aditya´s, den Vasu´s bist oder von den Marut begleitet, veranlasse Parjanya für Santanu zu regnen!

»Brihaspati, komm her zu meinem Opfer, sei’s nun als Mitra, Varuna, als Puschan; Sei’s mit den Vasu’s, Maruts, den Aditja’s; dem Çantanu lass regnen den Pardschanja.«

О Брихаспати, вернись для меня в божественной форме:
Будешь ли ты Митрой или Варуной, (или) Пушаном,
Или (будешь) с Адитьями, окруженный Марутами,
Сделай, чтобы Парджанья пролил дождь для Шантану!
Брихаспати:

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में राष्ट्रिय सुखवृष्टि, पुरोहित और अन्नाधिकारी पर निर्भर है। जलवृष्टि आकाशीय विद्युत्, पृथिवी की ऊष्मा पर निर्भर है। विज्ञान की रीति से इनकी संगति करनी चाहिये तथा सच्ची अध्यात्मसुखवृष्टि परमात्मा केसङ्गसे प्राप्त होती है, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) हे वेदवाणी के स्वामी परमात्मन् ! या गर्जनारूप वाणी के स्वामी स्तनयित्नु (मे) मेरे लिए (देवतां प्रति-इहि) देवताओं का प्रतिरूप हो-बन (मित्रः-वा) तू मित्र-प्रेरक-सञ्चालक या (वरुणः-वा) वरनेवाला-रक्षक या (पूषा-असि) पोषक तू है (आदित्यैः-वा) तू रश्मियों से या आदानगुणों से (वसुभिः-वा)बसानेवाले गुणों से (मरुत्वान्-सः) मरुतों से वायुस्तरों से युक्त होता हुआ, इस प्रकार सब देवताओं के गुणों से युक्त है (शन्तनवे) शन्तनु-शम् इस देह के लिए हो, इस प्रकार आकाङ्क्षावाले-अन्न और अर्थ के अधिकारी के लिए (पर्जन्यं वृषाय) मेघ को बरसा (देवापिः) हे देवों की आप्ति से-प्राप्त करने की चेष्टा से वर्त्तमान पुरोहित या आकाशीय विद्युत् (त्वत्) तुझसे (दूतः) प्रेरित हुआ (अजिरः) गतिशील-प्रेरणावाला (देवः-चिकित्वान्) प्रेरक देव या प्रेरक वायु (माम्-अभि) मेरे प्रति (अगच्छत्) प्राप्त होता है (प्रतीचीनः-मां प्रति) साक्षात् मेरी ओर (आ-ववृत्स्व) भलीभाँति प्राप्त हो (ते-आसन्) तेरे मुख में (द्युमतीं-वाचम्) दीप्तियुक्त वाणी को-वेदवाणी को सुखवृष्टि करनेवाली को या गर्जना वाणी को-वर्षा करनेवाली को (दधामि) धारण-कराता हूँ ॥१-२॥

भावार्थभाषाः - वेदवाणी का स्वामी परमात्मा समस्त देवों का प्रतिरूपक होकर देह के सुख की कामना करनेवाले-प्राणिमात्र के सुख की कामना करनेवाले के लिए सुख की वृष्टि करता है। समस्त देवों को प्राप्त करनेवाला विद्वान् परमात्मा की वेदवाणी को प्राप्त करता है सुख की वृष्टि कराने के लिए एवं मेघ में वर्त्तमान गर्जना का स्वामी समस्त देवताओं के गुणों को लेकर पृथिवी की अन्नोत्पादक ऊष्मा शक्ति के लिए जल को बरसाने के हेतु आकाशीय विद्युत् रूपवाली-मेघ को ताड़ित करनेवाली को देता है और जल बरसाता है ॥१-२॥

अत्र सूक्ते राष्ट्रियसुखवृष्टेर्निमित्तीभूतौ विद्यावान् पुरोहितो-ऽन्नवृद्धिकर्ताऽन्नाधिकारी चेति द्वौ स्तः, एवं जलवृष्टेर्निमित्तीभूतौ आकाशीयविद्युदग्निः पृथिवीस्थोष्मा चोभौ स्तस्तयोर्विज्ञानरीत्या साङ्गत्येन वृष्टिः पातनीया। अध्यात्मानन्दवृष्टिः परमात्मनः सङ्गत्या भवतीति चैवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - एतद्वर्षकामसूक्तम्” [निरु० २।११] इति वृष्टिविज्ञानविषयकं सूक्तम् अत्र वक्तव्यम्− अस्मिन् शन्तनवे शब्दे “शन्तनुः” अग्रिमे द्वितीयमन्त्रे देवापि इति द्वयोराश्रये सूक्तार्थो विद्यते। तौ द्वौ देवापिशन्तनू वृष्टिविज्ञाने खल्वाकाशपृथिव्योर्विद्युद् भौमोष्माणौ वृष्टेर्निमित्तीभूतौ स्तः। आकाशाद् विद्युद् वृष्टिं प्रेरयेत् तदैवौषधिवनस्पतयो जायेरन् तथा च पृथिवीतो भौमोष्मा खल्वोषधिवनस्पतीनां सूक्ष्मं सारभागमुपादायाकाशं प्रत्युद्गमयेत् तदा वृष्टेरागमनं भवेत्, एवं विद्युदूष्माणौ वैदिकनामतो देवापिशन्तनू स्तः। अगस्त्य-संहितानामकस्य पुरातनवैज्ञानिकग्रन्थस्य परिभाषायां मित्रावरुणौ वृष्टेर्निमित्तीभूतौ स्तः “मित्रावरुणौ त्वा वृष्ट्यावताम्” [श० १।८।३।१२] महर्षिभरद्वाजनिर्मितस्य वैमानिकप्रकरणस्य परिभाषायां “द्रवः-द्रवणम् प्राणनम्” चेत्याख्ये जलस्य द्वे शक्ती स्तः। अद्यतने पाश्चात्त्ये विज्ञाने “हाईड्रोजन-आक्सीजन” इति नामतः प्रसिद्धीकृतौ द्वौ वायू स्तः। ययोर्मेलनात् खलु जलं सम्पद्यते एवं वृष्टिविज्ञानं पृथिवीस्थः शन्तनुर्भौमोष्मा वरुणः प्राणनम् “आक्सीजन” इत्येते कार्यकारणभावप्राप्ताः ‘पश्चिमपश्चिमः पूर्वपूर्वस्य कार्यम्’ ‘पूर्वपूर्वः पश्चिमपश्चिमस्य कारणम्’ तत्रैवाकाशस्थो देवापिरभ्रदलान्तर्गतं विद्युत्तत्त्वम् ‘मित्रः-द्रवः’ हाइड्रोजनतत्त्वम् कार्यकारणभावप्राप्ताः “पूर्वपूर्वः पश्चिम-पश्चिमस्य कारणं पश्चिमपश्चिमः पूर्वपूर्वस्य-कार्यम्” आधिभौतिकदृष्ट्या तयोस्तात्पर्यार्थो ग्राह्यः, यत् खलु राष्ट्रस्य शस्त्रास्त्रबलसम्पन्नः शन्तनुरन्नवान् गणः। तद्राष्ट्रस्य विद्यावान् गणो देवापिः। ताभ्यां राष्ट्रे धान्यसिद्ध्या ज्ञानवृद्ध्या सुखवृष्टिर्भवति। अथार्थः क्रियते द्वयोर्मन्त्रयोः−(बृहस्पते) बृहत्या वेदवाचः स्वामिन् परमात्मन् ! गर्जनारूपवाचः स्वामिन् स्तनयित्नो “ऊर्ध्वा दिग्बृहस्पतिरधिपतिः” [अथर्व० ३।२७।६] (मे) मह्यं (देवतां प्रति-इहि) देवताम्प्रतिरूपो भव (मित्रः-वा वरुणः-वा पूषा-असि) त्वं मित्रः प्रेरयिता सञ्चालको वरुणो वरयिता रक्षकः पूषा पोषयिता वा त्वमेवासि (आदित्यैः-वा वसुभिः-मरुत्वान्-सः) त्वमादित्यै रश्मिभिः-आदानगुणैः, वसुभिर्वासकगुणैः मरुद्भिर्युक्तः सन् ता सर्वदेवता-गुणवान्-असि तथा भूतः सन् (शन्तनवे पर्जन्यं वृषाय) शमस्मै तन्वे-अस्तु-इत्याकाङ्क्षिणे राष्ट्रेऽन्नार्थाधिकारिणे मेघं वर्षय। “छन्दसि शायजपि” [अष्टा० ३।१।८४] (देवापे) हे देवानामाप्त्या प्राप्तुं चेष्टया वर्तमान ! पुरोहित ! आकाशीय विद्युदग्ने ! वा (त्वत्-दूतः-अजिरः-देवः-चिकित्वान्) त्वत्तः तव सकाशात् त्वया प्रेरितो दूतो गतिशीलः प्रेरणावान् प्रेरयिता देवो विद्वान् वायुर्वा (माम्-अभि-अगच्छत्) मां प्रत्यागच्छत् (प्रतीचीनः-माम्-प्रति-आ ववृत्स्व) साक्षात् त्वं मां प्रति समन्तात् प्राप्तो भव (ते-आसन्-द्युमतीं वाचं दधामि) तव मुखे दीप्तियुक्तां वाचं वेदवाचं सुख-वृष्टिकरीं यद्वा गर्जनां वृष्टिकरीं दधामि ॥१-२॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ देवो᳓ दूतो᳓ अजिर᳓श् चिकित्वा᳓न्
तुव᳓द् देवापे अभि᳓ मा᳓म् अगछत्
प्रतीचीनः᳓ प्र᳓ति मा᳓म् आ᳓ ववृत्स्व
द᳓धामि ते द्युम᳓तीं वा᳓चम् आस᳓न्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ajiráḥ ← ajirá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūtáḥ ← dūtá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

agachat ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devāpe ← devā́pi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́m ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

tvát ← tvám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

mā́m ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

práti ← práti (invariable)

pratīcīnáḥ ← pratīcīná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vavr̥tsva ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:MED}

āsán ← āsán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dádhāmi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dyumátīm ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

आ । दे॒वः । दू॒तः । अ॒जि॒रः । चि॒कि॒त्वान् । त्वत् । दे॒व॒ऽआ॒पे॒ । अ॒भि । माम् । अ॒ग॒च्छ॒त् ।
प्र॒ती॒ची॒नः । प्रति॑ । माम् । आ । व॒वृ॒त्स्व॒ । दधा॑मि । ते॒ । द्यु॒ऽमती॑म् । वाच॑म् । आ॒सन् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dūto ← dūtaḥ ← dūta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “messenger; emissary; dūta [word].”

• ajiraś ← ajiraḥ ← ajira
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fast; agile; ajira [word].”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• tvad ← tvat ← tvad
• [noun], ablative, singular
• “you.”

• devāpe ← devāpi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Devāpi.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• mām ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• agacchat ← gam
• [verb], singular, Imperfect
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• pratīcīnaḥ ← pratīcīna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “facing.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• mām ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vavṛtsva ← vṛt
• [verb], singular, Perfect imperative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• dadhāmi ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dyumatīṃ ← dyumatīm ← dyumat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• āsan
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth.”

देवः कश्चित् दूतः अजिरः गमनशीलः चिकित्वान् चेतनावान् हे देवापे त्वत् त्वत्तः सकाशात् त्वया प्रेषितः सन् माम् अभि आ अगच्छत् अभ्यागच्छतु । हे बृहस्पते प्रतीचीनः अस्मदभिमुखः मां प्रति आ ववृत्स्व मां प्रत्यागच्छ। ते तुभ्यं त्वदर्थं द्युमतीं दीप्तियुक्तां वाचं स्तुतिरूपां दधामि आसन् आस्येऽस्मदीये ॥

English translation:

“Let a divine messenger quick and intelligent sent, Devāpi, by you come to me. Come, Bṛhaspati, tome, turning towards me; I have in my mouth a brilliant eulogium for you.”

[Br̥haspati:] “The quick messenger god [=Agni], taking cognizance, went from you, Devāpi, to me.
Turn here, face to face in front of me: I place heaven-bright speech in your mouth.”

The God, intelligent, the speedy envoy whom thou hast sent hath come to me, Devapi:
Address thyself to me and turn thee hither within thy lips will I put brilliant language.

Der flinke göttliche Bote, der kundige, ist von dir, Devapi, zu mir gekommen. Wende dich hinwiederum an mich; ich lege dir die glänzende Rede in den Mund.

»Als rascher, weiser Götterbote nahte von dir gesandt zu mir dein Ruf, Devapi, Mit Eifer strebend wende dich zu mir her; ich leg’ ein glänzend Lied in deinen Mund dir.«

Божественный вестник, быстрый (и) сведущий,
Пришел от тебя ко мне, о Девапи.
Устремленный ко мне, повернись в мою сторону:
Я вложу тебе в уста блистательную речь.
Девапи:

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) हे वेदवाणी के स्वामी परमात्मन् ! या गर्जनारूप वाणी के स्वामी स्तनयित्नु (मे) मेरे लिए (देवतां प्रति-इहि) देवताओं का प्रतिरूप हो-बन (मित्रः-वा) तू मित्र-प्रेरक-सञ्चालक या (वरुणः-वा) वरनेवाला-रक्षक या (पूषा-असि) पोषक तू है (आदित्यैः-वा) तू रश्मियों से या आदानगुणों से (वसुभिः-वा)बसानेवाले गुणों से (मरुत्वान्-सः) मरुतों से वायुस्तरों से युक्त होता हुआ, इस प्रकार सब देवताओं के गुणों से युक्त है (शन्तनवे) शन्तनु-शम् इस देह के लिए हो, इस प्रकार आकाङ्क्षावाले-अन्न और अर्थ के अधिकारी के लिए (पर्जन्यं वृषाय) मेघ को बरसा (देवापिः) हे देवों की आप्ति से-प्राप्त करने की चेष्टा से वर्त्तमान पुरोहित या आकाशीय विद्युत् (त्वत्) तुझसे (दूतः) प्रेरित हुआ (अजिरः) गतिशील-प्रेरणावाला (देवः-चिकित्वान्) प्रेरक देव या प्रेरक वायु (माम्-अभि) मेरे प्रति (अगच्छत्) प्राप्त होता है (प्रतीचीनः-मां प्रति) साक्षात् मेरी ओर (आ-ववृत्स्व) भलीभाँति प्राप्त हो (ते-आसन्) तेरे मुख में (द्युमतीं-वाचम्) दीप्तियुक्त वाणी को-वेदवाणी को सुखवृष्टि करनेवाली को या गर्जना वाणी को-वर्षा करनेवाली को (दधामि) धारण-कराता हूँ ॥१-२॥

भावार्थभाषाः - वेदवाणी का स्वामी परमात्मा समस्त देवों का प्रतिरूपक होकर देह के सुख की कामना करनेवाले-प्राणिमात्र के सुख की कामना करनेवाले के लिए सुख की वृष्टि करता है। समस्त देवों को प्राप्त करनेवाला विद्वान् परमात्मा की वेदवाणी को प्राप्त करता है सुख की वृष्टि कराने के लिए एवं मेघ में वर्त्तमान गर्जना का स्वामी समस्त देवताओं के गुणों को लेकर पृथिवी की अन्नोत्पादक ऊष्मा शक्ति के लिए जल को बरसाने के हेतु आकाशीय विद्युत् रूपवाली-मेघ को ताड़ित करनेवाली को देता है और जल बरसाता है ॥१-२॥

पदार्थान्वयभाषाः - एतद्वर्षकामसूक्तम्” [निरु० २।११] इति वृष्टिविज्ञानविषयकं सूक्तम् अत्र वक्तव्यम्−अस्मिन् शन्तनवे शब्दे “शन्तनुः देवापि” इति द्वयोराश्रये सूक्तार्थो विद्यते। तौ द्वौ देवापिशन्तनू वृष्टिविज्ञाने खल्वाकाशपृथिव्योर्विद्युद् भौमोष्माणौ वृष्टेर्निमित्तीभूतौ स्तः। आकाशाद् विद्युद् वृष्टिं प्रेरयेत् तदैवौषधिवनस्पतयो जायेरन् तथा च पृथिवीतो भौमोष्मा खल्वोषधिवनस्पतीनां सूक्ष्मं सारभागमुपादायाकाशं प्रत्युद्गमयेत् तदा वृष्टेरागमनं भवेत्, एवं विद्युदूष्माणौ वैदिकनामतो देवापिशन्तनू स्तः। अगस्त्य-संहितानामकस्य पुरातनवैज्ञानिकग्रन्थस्य परिभाषायां मित्रावरुणौ वृष्टेर्निमित्तीभूतौ स्तः “मित्रावरुणौ त्वा वृष्ट्यावताम्” [श० १।८।३।१२] महर्षिभरद्वाजनिर्मितस्य वैमानिकप्रकरणस्य परिभाषायां “द्रवः-द्रवणम् प्राणनम्” चेत्याख्ये जलस्य द्वे शक्ती स्तः। अद्यतने पाश्चात्त्ये विज्ञाने “हाईड्रोजन-आक्सीजन” इति नामतः प्रसिद्धीकृतौ द्वौ वायू स्तः। ययोर्मेलनात् खलु जलं सम्पद्यते एवं वृष्टिविज्ञानं पृथिवीस्थः शन्तनुर्भौमोष्मा वरुणः प्राणनम् “आक्सीजन” इत्येते कार्यकारणभावप्राप्ताः ‘पश्चिमपश्चिमः पूर्वपूर्वस्य कार्यम्’ ‘पूर्वपूर्वः पश्चिमपश्चिमस्य कारणम्’ तत्रैवाकाशस्थो देवापिरभ्रदलान्तर्गतं विद्युत्तत्त्वम् ‘मित्रः-द्रवः’ हाइड्रोजनतत्त्वम् कार्यकारणभावप्राप्ताः “पूर्वपूर्वः पश्चिम-पश्चिमस्य कारणं पश्चिमपश्चिमः पूर्वपूर्वस्य-कार्यम्” आधिभौतिकदृष्ट्या तयोस्तात्पर्यार्थो ग्राह्यः, यत् खलु राष्ट्रस्य शस्त्रास्त्रबलसम्पन्नः शन्तनुरन्नवान् गणः। तद्राष्ट्रस्य विद्यावान् गणो देवापिः। ताभ्यां राष्ट्रे धान्यसिद्ध्या ज्ञानवृद्ध्या सुखवृष्टिर्भवति। अथार्थः क्रियते द्वयोर्मन्त्रयोः−(बृहस्पते) बृहत्या वेदवाचः स्वामिन् परमात्मन् ! गर्जनारूपवाचः स्वामिन् स्तनयित्नो “ऊर्ध्वा दिग्बृहस्पतिरधिपतिः” [अथर्व० ३।२७।६] (मे) मह्यं (देवतां प्रति-इहि) देवताम्प्रतिरूपो भव (मित्रः-वा वरुणः-वा पूषा-असि) त्वं मित्रः प्रेरयिता सञ्चालको वरुणो वरयिता रक्षकः पूषा पोषयिता वा त्वमेवासि (आदित्यैः-वा वसुभिः-मरुत्वान्-सः) त्वमादित्यै रश्मिभिः-आदानगुणैः, वसुभिर्वासकगुणैः मरुद्भिर्युक्तः सन् ता सर्वदेवता-गुणवान्-असि तथा भूतः सन् (शन्तनवे पर्जन्यं वृषाय) शमस्मै तन्वे-अस्तु-इत्याकाङ्क्षिणे राष्ट्रेऽन्नार्थाधिकारिणे मेघं वर्षय। “छन्दसि शायजपि” [अष्टा० ३।१।८४] (देवापे) हे देवानामाप्त्या प्राप्तुं चेष्टया वर्तमान ! पुरोहित ! आकाशीय विद्युदग्ने ! वा (त्वत्-दूतः-अजिरः-देवः-चिकित्वान्) त्वत्तः तव सकाशात् त्वया प्रेरितो दूतो गतिशीलः प्रेरणावान् प्रेरयिता देवो विद्वान् वायुर्वा (माम्-अभि-अगच्छत्) मां प्रत्यागच्छत् (प्रतीचीनः-माम्-प्रति-आ ववृत्स्व) साक्षात् त्वं मां प्रति समन्तात् प्राप्तो भव (ते-आसन्-द्युमतीं वाचं दधामि) तव मुखे दीप्तियुक्तां वाचं वेदवाचं सुख-वृष्टिकरीं यद्वा गर्जनां वृष्टिकरीं दधामि ॥१-२॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मे᳓ धेहि द्युम᳓तीं वा᳓चम् आस᳓न्
बृ᳓हस्पते अनमीवा᳓म् इषिरा᳓म्
य᳓या वृष्टिं᳓ शं᳓तनवे व᳓नाव
दिवो᳓ द्रप्सो᳓ म᳓धुमाँ आ᳓ विवेश

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āsán ← āsán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumátīm ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

anamīvā́m ← anamīvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bŕ̥haspate ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣirā́m ← iṣirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

śáṁtanave ← śáṁtanu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vánāva ← √vanⁱ- (root)
{number:DU, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáyā ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

drapsáḥ ← drapsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhumān ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viveśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

अ॒स्मे इति॑ । धे॒हि॒ । द्यु॒ऽमती॑म् । वाच॑म् । आ॒सन् । बृह॑स्पते । अ॒न॒मी॒वाम् । इ॒षि॒राम् ।
यया॑ । वृ॒ष्टिम् । शम्ऽत॑नवे । वना॑व । दि॒वः । द्र॒प्सः । मधु॑ऽमान् । आ । वि॒वे॒श॒ ॥

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dyumatīṃ ← dyumatīm ← dyumat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• āsan
• [noun], locative, singular, neuter
• “mouth.”

• bṛhaspate ← bṛhaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• anamīvām ← anamīva
• [noun], accusative, singular, feminine
• “healthy; comfortable; beneficial.”

• iṣirām ← iṣira
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vigorous; bracing; quick.”

• yayā ← yad
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vṛṣṭiṃ ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• śantanave ← śaṃtanu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Śaṃtanu; Śaṃtanu.”

• vanāva ← van
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• drapso ← drapsaḥ ← drapsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drop; banner.”

• madhumāṃ ← madhumat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viveśa ← viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

हे बृहस्पते त्वम् अस्मे अस्मासु द्युमतीं दीप्तिमतीं वाचं स्तोत्रात्मिकाम् आसन् आस्येऽस्मदीये धेहि स्थापय। कीदृशीं वाचम्। अनमीवाम् अमीवारहिताम् । वाचोऽमीवा नाम गद्गदादिदोषः । तथा इषिरां गमनशीलाम् । यया वाचा स्तुत्यात्मिकया देवानिष्वादो शंतनवे वृष्टिकामाय वनाव संभजेवहि वृष्टिं त्वं चाहं च दिवः द्युलोकात् । त्वयाधिष्ठितः द्रप्सः उदकस्यन्दः मधुमान् माधुर्योपेतः आ विवेश आविशति । तां वाचमिति समन्वयः ॥

English translation:

“Put, Bṛhaspati, in my mouth a brilliant eulogium, prompt and free from defect, by which we two mayobtain rain from heaven for Śantanu, the sweet drop (sent by you) has entered (our voice).”

[Devāpi:] “Place heaven-bright speech in us, in our mouth, o Br̥haspati, speech that is invigorating and free from affliction,
by which we two will win rain for Śaṃtanu. The honeyed drop of
heaven has entered (me).”

Within my mouth, Brhaspati, deposit speech lucid, vigorous, and free from weakness,
Thereby to win for Santanu the rain-fall. The meath-rich drop from heaven hath passed within it.

Leg uns die glänzende Rede in den Mund, Brihaspati, die gesunde, schlagfertige, durch die wir beide für Santanu Regen gewinnen können. Des Himmels süßer Tropfen ist in mich eingezogen.

»Leg’ du ein glänzend Lied in meinen Mund mir, Brihaspati, ein fehlerloses, muntres, Durch das dem Çantanu wir Regen schaffen, des Himmels süsser Tropfen ist gekommen.«

Вложи нам в уста блистательную речь,
О Брихаспати, лишенную болезней, придающую бодрость,
С помощью которой мы оба добьемся дождя для Шантану!
Капля с неба, полная меда, вошла (в меня).
Брихаспати:

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते)हे परमात्मन् ! हे वेदस्वामिन् ! या गर्जना के स्वामी स्तनयित्नु ! (अस्मे) हमारे (आसन्) मुख में (द्युमतीम्) तेजस्वी, चमकती हुई (अनमीवाम्) दोषरहित पापरोग नष्ट करनेवाली (इषिराम्) सुखवृष्टि की प्रेरणा करनेवाली (वाचम्) वाणी को (धेहि) धारण करा (यया) जिससे (वृष्टिम्) सुखवृष्टि को (शन्तनवे) प्राणिमात्र के कल्याणचिन्तक अन्नाध्यक्ष या भूमि की ऊष्मा के लिये (वनाव) हम दोनों चाहते हैं-चाहना करें या सेवन करें (दिवः) ज्ञानप्रकाशमय वेद से या मेघमण्डलरूप आकाश से (मधुमान्) मधुर (द्रप्सः) हर्ष करानेवाला रस (आ विवेश) राष्ट्र में या पृथिवी पर भलीभाँति प्राप्त हो ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ज्ञान दीप्तिवाली पापविनाशक सुख की प्रेरक वेदवाणी को धारण करता है, ज्ञानमय वेद से-मधुर हर्षित करनेवाला ज्ञानरस राष्ट्र में या जनता में प्रवाहित होता है एवं स्तनयित्नु गर्जना का स्वामी दुःख को दूर करनेवाली गर्जनावाली को प्रेरित करता है, जिससे मेघमण्डल का रस बरसकर पृथिवी पर फैल जाता है, अन्न की उत्पत्ति का कारण बनता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहस्पते) हे परमात्मन् हे वेदस्वामिन् ! स्तनयित्नो ! वा (अस्मे-आसन्) अस्माकं मुखे (द्युमतीम्-अनमीवाम्) दीप्तिमतीं दोषरहितां पापरोगविनाशिनीं (इषिरां-वाचं धेहि) सुखवृष्टेः प्रेरयित्रीं वाचं धारय (यया वृष्टिम्) यया सुखवृष्टिं (शन्तनवे) प्राणिमात्रस्य कल्याणचिन्तकायान्नाध्यक्षाय भौमोष्मणे वा (वनाव) आवां सम्भजावहि (दिवः-मधुमान्) द्योतमानज्ञानमयाद्वेदात्-आकाशान्मेघमण्डलाद्वा (द्रप्सः-आ विवेश) मधुरो हर्षकरो रसः “दृप हर्षणे” [दिवादि०] ततः सः प्रत्यय औणादिकः [यजु० १।२६ दयानन्दः] राष्ट्रे पृथिव्यां वा समन्तात् प्राप्तो भवेत् ॥३॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ नो द्रप्सा᳓ म᳓धुमन्तो विशन्तु
इ᳓न्द्र देहि अ᳓धिरथं सह᳓स्रम्
नि᳓ षीद होत्र᳓म् ऋतुथा᳓ यजस्व
देवा᳓न् देवापे हवि᳓षा सपर्य

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

drapsā́ḥ ← drapsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádhumantaḥ ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

viśantu ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ádhiratham ← ádhiratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dehí ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hotrám ← hotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

r̥tuthā́ ← r̥tuthā́ (invariable)

sīda ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajasva ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

devāpe ← devā́pi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

saparya ← √sapary- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । नः॒ । द्र॒प्साः । मधु॑ऽमन्तः । वि॒श॒न्तु॒ । इन्द्र॑ । दे॒हि । अधि॑ऽरथम् । स॒हस्र॑म् ।
नि । सी॒द॒ । हो॒त्रम् । ऋ॒तु॒ऽथा । य॒ज॒स्व॒ । दे॒वान् । दे॒व॒ऽआ॒पे॒ । ह॒विषा॑ । स॒प॒र्य॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• drapsā ← drapsāḥ ← drapsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drop; banner.”

• madhumanto ← madhumantaḥ ← madhumat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• viśantv ← viśantu ← viś
• [verb], plural, Present imperative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dehy ← dehi ← dā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• adhirathaṃ ← adhiratham ← adhiratha
• [noun], accusative, singular, neuter

• sahasram ← sahasra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣīda ← sīda ← sad
• [verb], singular, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• hotram ← hotra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; sacrifice.”

• ṛtuthā
• [adverb]
• “seasonably.”

• yajasva ← yaj
• [verb], singular, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devāpe ← devāpi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Devāpi.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• saparya ← sapary
• [verb], singular, Present imperative
• “worship.”

नः अस्मान् द्रप्साः वृष्टिसंस्त्यायाः मधुमन्तः माधुर्योपेताः आ विशन्तु । हे इन्द्र परमेश्वर बृहस्पते अधिरथं रथस्याध्युपरि वर्तमानं सहस्रं सहस्रसंख्याकं धनं देहि धेहि । यद्वा । रथमधिकं यस्य सहस्रस्य तादृशं गोसहस्रम् । हे देवापे नि षीद होत्रम् । आर्त्विज्ये निषीद। निषण्णश्च त्वम् ऋतुथा काले काले यजस्व यष्टव्यान् देवान् स्तुत्या हविषा च सपर्य परिचर ॥

English translation:

“May the sweet drops of rain fall upon us; grant us, Indra, a thousand chariot-loads. Sit down, Devāpi,to your duties as Hotā; in due season sacrifice to the gods, worship them with oblations. functions as Hotā. He has brought down from the upper to the lower ocean the rain waters of heaven.”

[Śaṃtanu?:] “Let the honeyed drops enter us. O Indra, give a thousand (cows) with a chariot in addition.
Sit down to the office of Hotar; sacrifice according to the ritual
sequence. O Devāpi, honor the gods with an oblation.”

Let the sweet drops descend on us, O Indra: give us enough to lade a thousand wagons.
Sit to thy Hotar task; pay worship duly, and serve the Gods, Devapi, with oblation.

In uns sollen die süßen Tropfen eingehen. Indra, schenke tausend Kühe und einen Wagen dazu! Tritt du das Hotri-Amt an, opfere den Zeiten entsprechend; Devapi, ehre die Götter mit Opferspende!

»Des Himmels süsse Tropfen mögen kommen, o Indra, bring’ uns tausend Wagenlasten; Devapi, setze dich als Priester, opfre zu rechter Zeit und ehr durch Trank die Götter.«

Пусть войдут в нас капли, полные меда!
О Индра, дай кроме колесницы тысячу (коров)!
Усаживайся для службы хотара, приноси жертвы в должное время!
Почитай богов, о Девапи, жертвенным возлиянием!
Автор:

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवापे-इन्द्र) हे देवों की प्राप्ति करनेवाले राजपुरोहित या विद्युत् अग्नि ! (नः) हमें (मधुमन्तः) मधुर (द्रप्साः) जलांशप्रवाह (आविशन्तु) प्राप्त होवें (अधिरथम्) गतिमय क्रमानुरूप (सहस्रम्) गोधनसहस्रसदृश सहस्रगौवोंवाले बहुमूल्य वृष्टिजल को (देहि) दे (होत्रं-नि सीद) होम के आसन पर विराजमान हो (देवान्) वृष्टि के निमित्त देवों को (ऋतुथा) ऋतुकर्म से-यथासमय (यजस्व) सङ्गत कर (हविषा) होम सामग्री से-हव्य पदार्थ से (सपर्य) सेवन कर ॥४॥

भावार्थभाषाः - देवों की प्राप्ति करनेवाला राजपुरोहित बहुमूल्य जलवृष्टि को होमयज्ञ द्वारा राष्ट्र में जल बरसाता है एवं आकाशीय विद्युत् मीठे जलप्रवाह को बहुमूल्य गोधन के समान होमयज्ञ करने से वर्षा द्वारा प्रवाहित करती है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवापे-इन्द्र) हे देवानां प्राप्तिकर्त्तः ! राजपुरोहित ! विद्युदग्ने वा ! “यदशनिरिन्द्रः” [कौ० ६।९] “विद्युद्वा अशनिः” [श० ६।१।३।१४] (नः-मधुमन्तः-द्रप्साः-आविशन्तु) अस्मान् मधुरा जलांशाः-प्राप्नुवन्तु (अधिरथं सहस्रं देहि) गतिमयं क्रमानुरूपं सहस्रम्-गोधनसहस्रसदृशं वृष्टिजलं देहि (होत्रं नि सीद) होत्रासनं नितिष्ठ (देवान्-ऋतुथा-यजस्व) वृष्टिनिमित्तीभूतान् देवान् यथासमयं सङ्गमय, (हविषा सपर्य) होमसामग्र्या सेवस्व ॥४॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आर्ष्टिषेणो᳓ होत्र᳓म् ऋ᳓षिर् निषी᳓दन्
देवा᳓पिर् देवसुमतिं᳓ चिकित्वा᳓न्
स᳓ उ᳓त्तरस्माद् अ᳓धरं समुद्र᳓म्
अपो᳓ दिव्या᳓ असृजद् वर्षि᳓या अभि᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ārṣṭiṣeṇáḥ ← ārṣṭiṣeṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hotrám ← hotrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

niṣī́dan ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikitvā́n ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

devā́piḥ ← devā́pi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devasumatím ← devasumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ádharam ← ádhara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úttarasmāt ← úttara- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

asr̥jat ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

divyā́ḥ ← divyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

varṣyā̀ḥ ← varṣyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

आ॒र्ष्टि॒षे॒णः । हो॒त्रम् । ऋषिः॑ । नि॒ऽसीद॑न् । दे॒वऽआ॑पिः । दे॒व॒ऽसु॒म॒तिम् । चि॒कि॒त्वान् ।
सः । उत्ऽत॑रस्मात् । अध॑रम् । स॒मु॒द्रम् । अ॒पः । दि॒व्याः । अ॒सृ॒ज॒त् । व॒र्ष्याः॑ । अ॒भि ॥

• ārṣṭiṣeṇo ← ārṣṭiṣeṇaḥ ← ārṣṭiṣeṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Devāpi.”

• hotram ← hotra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; sacrifice.”

• ṛṣir ← ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• niṣīdan ← niṣad ← √sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; sit; put.”

• devāpir ← devāpiḥ ← devāpi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Devāpi.”

• devasumatiṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devasumatiṃ ← sumatim ← sumati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• cikitvān ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• uttarasmād ← uttarasmāt ← uttara
• [noun], ablative, singular, masculine
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• adharaṃ ← adharam ← adhara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “lower; adhara [word]; worse.”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• divyā ← divyāḥ ← divya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “divine; celestial; divine; heavenly; divine; beautiful; rain; agreeable.”

• asṛjad ← asṛjat ← sṛj
• [verb], singular, Imperfect
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• varṣyā ← varṣyāḥ ← varṣya
• [noun], accusative, plural, feminine
• “rain; rainy.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

आर्ष्टिषेणः ऋष्टिषेणस्य पुत्रः देवापिः ऋषिः देवसुमतिं देवानां कल्याणीं मतिं स्तुतिं चिकित्वान् जानन् होत्रं होतृकर्म कर्तुं निषीदन् निषण्णो भवति । स उत्तरस्मात् उपरि वर्तमानादन्तरिक्षाख्यात् समुद्रात् अधरम् अधो वर्तमानं पार्थिव समुद्रम् अभि दिव्याः दिवि भवाः वर्ष्याः वर्षभवाः अपः असृजत् सृजतु । अत्र ’ आर्ष्टिषेण ऋष्टिषेणस्य पुत्रः’ (निरु. २. ११) इत्यादि निरुक्तं द्रष्टव्यम् ॥

The seer Devāpi, the son of R̥ṣṭisena, sitting down to the office of Hotar, cognizant of the favor of the gods —
he sent the heavenly rainwaters gushing from the higher to the
lower sea.

Knowing the God’s good-will, Devapi, Rsi, the son of Rstisena, sate as Hotar.
He hath brought down from heaven’s most lofty summit the ocean of the rain, celestial waters.

Der Rishi Devapi, des Risitisena Sohn, trat das Hotri-Amt an, der sich auf der Götter Gunst versteht, und er ließ aus dem oberen Meere die himmlischen Regenwasser nach dem unteren Meere laufen.

Devapi, Rischtischena’s Sohn, der Dichter, sass nieder und erfuhr die Gunst der Götter; Des Regens Wasser von dem höchsten Himmel, das Meer ergoss er nieder auf die Erde.

Сын Риштишены, риши Девапи, усаживающийся
Для службы хотара, сведущий в милости богов,
Пустил течь из верхнего в нижнее море
Небесные дождевые воды.

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मि᳓न् समुद्रे᳓ अ᳓धि उ᳓त्तरस्मिन्न्
आ᳓पो देवे᳓भिर् नि᳓वृता अतिष्ठन्
ता᳓ अद्रवन्न् आर्ष्टिषेणे᳓न सृष्टा᳓
देवा᳓पिना प्रे᳓षिता मृक्षि᳓णीषु

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

samudré ← samudrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

úttarasmin ← úttara- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

atiṣṭhan ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devébhiḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nívr̥tāḥ ← √vr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

adravan ← √dru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ārṣṭiṣeṇéna ← ārṣṭiṣeṇá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sr̥ṣṭā́ḥ ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

devā́pinā ← devā́pi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mr̥kṣíṇīṣu ← mr̥kṣín- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

préṣitāḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

अ॒स्मिन् । स॒मु॒द्रे । अधि॑ । उत्ऽत॑रस्मिन् । आपः॑ । दे॒वेभिः॑ । निऽवृ॑ताः । अ॒ति॒ष्ठ॒न् ।
ताः । अ॒द्र॒व॒न् । आ॒र्ष्टि॒षे॒णेन॑ । सृ॒ष्टाः । दे॒वऽआ॑पिना । प्रऽइ॑षिताः । मृ॒क्षिणी॑षु ॥

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• samudre ← samudra
• [noun], locative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• adhy ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• uttarasminn ← uttarasmin ← uttara
• [noun], locative, singular, masculine
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• devebhir ← devebhiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• nivṛtā ← nivṛtāḥ ← nivṛ ← √vṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “restrain.”

• atiṣṭhan ← sthā
• [verb], plural, Imperfect
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• adravann ← adravan ← dru
• [verb], plural, Imperfect
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• ārṣṭiṣeṇena ← ārṣṭiṣeṇa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Devāpi.”

• sṛṣṭā ← sṛṣṭāḥ ← sṛj
• [verb noun], nominative, plural
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• devāpinā ← devāpi
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Devāpi.”

• preṣitā ← preṣitāḥ ← preṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “send; shoot.”

• mṛkṣiṇīṣu ← mṛkṣiṇī
• [noun], locative, plural, feminine
• “rivulet.”

अस्मिन् पार्थिवे समुद्रे पूरणीये सति । अधि इति सप्तम्यर्थानुवादी । उत्तरस्मिन् समुद्रे अन्तरिक्षाख्ये आपः उदकानि देवेभिः द्योतमानैः निवृताः निरुद्धाः अतिष्ठन् । ताः आपः आर्ष्टिषेणेन ऋष्टिषेणस्य पुत्रेण देवापिना सृष्टाः प्रेषिताः प्रकर्षेणेच्छां प्राप्ताः काङ्क्षिताः मृक्षिणीषु मृष्टवतीषु परिमृष्टासु स्थलीषु अद्रवन् स्रवन्ति ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“In this upper ocean the waters stood dammed up by the gods; set free by Devāpi, the son ofṚṣṭiṣeṇa, they were sent forth over the plural ins.”

In this higher sea the waters stood still, confined by the gods.
They ran, sent gushing by the son of R̥ṣṭisena, impelled by Devāpi in currycomb tracks [=rivulets].

Gathered together in that highest ocean, the waters stood by deities obstructed.
They burried down set free by Arstisena, in gaping clefts, urged onward by Devapi.

In diesem oberen Meere standen die Wasser von den Göttern zurückgehalten. Sie flossen ab, von dem Risitisenasohne laufen gelassen, von Devapi auf die geborstenen Fluren entsandt.

In jenem höchsten Himmelsmeere standen die Wasser noch von Göttern eingeschlossen; Die strömten nun ergossen durch Devapi, des Rischtischena Sohn, auf dürre Felder.

В этом верхнем море
Стояли воды, запруженные богами.
Они хлынули, выпущенные сыном Риштишены,
Посланные Девапи на пострадавшие земли (?).

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मिन्)इस (उत्तरस्मिन्) ऊपरवाले (समुद्रे-अधि) अन्तरिक्षस्थ समुद्र में (देवेभिः) मरुत् आदि देवों द्वारा (निवृताः) रोके हुए (आपः)जल (अतिष्ठन्)ठहरे हैं-ठहरते हैं (ताः) वे (अद्रवन्) नीचे बह चलते हैं-बरस जाते हैं (आर्ष्टिषेणेन) पूर्वोक्त ऋष्टिषेणसम्बन्धी (देवापिना) पुरोहित याविद्युदग्निके द्वारा (सृष्टाः) छोड़े हुए, तथा (मृक्षिणीषु) सेचनयोग्य भूमियों स्थलियों में प्रेरित किये गये हैं-किये जाते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - आकाश के जल समुद्र में-मेघ में जल रुके होते हैं, उन्हें पुरोहित यज्ञविधि से नीचे भूभागों पर बरसा लिया करता है-बरसा लिया करे एवं विद्युत् अग्नि मेघ में रुके हुए जलों को ताड़ना द्वारा नीचे भूमियों पर बरसा दिया करती है, इस विज्ञान को जानना चाहिये और काम में लाना चाहिए ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मिन्-उत्तरस्मिन्-समुद्रे-अधि) एतस्मिन् उपरिसमुद्रेऽन्तरिक्षे-ऽधि (देवेभिः-निवृताः-आपः-अतिष्ठन्) मरुदादिभिर्देवैर्निरुद्धा आपस्तिष्ठन्ति (ताः-अद्रवन्) ता द्रुताश्चलिताः (आर्ष्टिषेणेन देवापिना सृष्टाः) पूर्वोक्तेन पुरोहितेन विद्युदग्निना वा मोचिताः-तथा (मृक्षिणीषु प्रेषिताः) सेचनीयासु “मृक्ष सेचने” [ऋ० ४।३०।१३ दयानन्दः] नीचैर्गतासु “मार्ष्टि गतिकर्मा” [निघ० २।१५] स्थलीषु प्रेरिताः ॥६॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य᳓द् देवा᳓पिः शं᳓तनवे पुरो᳓हितो
होत्रा᳓य वृतः᳓ कृप᳓यन्न् अ᳓दीधेत्
देवश्रु᳓तं वृष्टिव᳓निं र᳓राणो
बृ᳓हस्प᳓तिर् वा᳓चम् अस्मा अयछत्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
devā́piḥ ← devā́pi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puróhitaḥ ← puróhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáṁtanave ← śáṁtanu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádīdhet ← √dhī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

hotrā́ya ← hotrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

kr̥páyan ← √kr̥p- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥táḥ ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

devaśrútam ← devaśrút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

rárāṇaḥ ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vr̥ṣṭivánim ← vr̥ṣṭiváni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ayachat ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bŕ̥haspátiḥ ← bŕ̥haspáti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

यत् । दे॒वऽआ॑पिः । शम्ऽत॑नवे । पु॒रःऽहि॑तः । हो॒त्राय॑ । वृ॒तः । कृ॒पय॑न् । अदी॑धेत् ।
दे॒व॒ऽश्रुत॑म् । वृ॒ष्टि॒ऽवनि॑म् । ररा॑णः । बृह॒स्पतिः॑ । वाच॑म् । अ॒स्मै॒ । अ॒य॒च्छ॒त् ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• devāpiḥ ← devāpi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Devāpi.”

• śantanave ← śaṃtanu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Śaṃtanu; Śaṃtanu.”

• purohito ← purohitaḥ ← purohita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Purohita; purohita [word].”

• hotrāya ← hotra
• [noun], dative, singular, neuter
• “yajña; sacrifice.”

• vṛtaḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “choose; ask.”

• kṛpayann ← kṛpayan ← kṛpay ← √kṛp
• [verb noun], nominative, singular
• “miss.”

• adīdhet ← dhī
• [verb], singular, Imperfect
• “think; desire; chew over.”

• devaśrutaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devaśrutaṃ ← śrutam ← śrut
• [noun], accusative, singular, feminine
• “listening.”

• vṛṣṭivaniṃ ← vṛṣṭi
• [noun], feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• vṛṣṭivaniṃ ← vanim ← vani
• [noun], accusative, singular, feminine

• rarāṇo ← rarāṇaḥ ← rā
• [verb noun], nominative, singular
• “give; impart.”

• bṛhaspatir ← bṛhaspatiḥ ← bṛhaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ayacchat ← yam
• [verb], singular, Imperfect
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

यत् यदा देवापिः आर्ष्टिषेणः शंतनवे स्वभ्रात्रे कौरव्याय पुरोहितः सन् होत्राय होत्रार्थं वृतः सन् देवश्रुतम् । देवा एनं शृण्वन्तीति देवश्रुत् । तं तथा वृष्टिवनिं वृष्टियाचिनं बृहस्पतिम् अदीधेत् अन्वध्यायत् स च रराणः रममाणः बृहस्पतिः देवः अस्मै देवापये वाचम् अयच्छत् ॥

English translation:

“When Devāpi, the Purohita for Śantanu, engaged in his functions of Hotā, compassionating (him),slicited Bṛhaspati, to whom the gods listen, who begs for rain, (Bṛhaspati) being plural ased gave him a voice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Voice: Nirukta 2.12: Bṛhspati communicated to him the address go Agni which follows

When Devāpi, installed as Purohita for Śaṃtanu and chosen for the office of Hotar, reflected with longing,
Br̥haspati, bestowing, gave him speech audible to the gods,
winning rain.

When as chief priest for Santanu, Devapi, chosen for Hotar’s duty, prayed beseeching,
Graciously pleased Brhaspati vouchsafed him a voice that reached the Gods and won the waters.

Als Devapi, der Purohita für Santanu, zum Hotri.Amt erwählt, sehnsüchtig ausschaute, da verlieh im Brihaspati bereitwillig die gotterhörte regengewinnende Rede.

Als auserwählt zum Priesteramt des Hauses von Çantanu Devapi betend, flehte, Da gab das Lied Brihaspati dem Dichter, ihm Gott-erhörte Regenbitte schenkend.

Когда Девапи, пурохита для Шантану,
Избранный для службы хотара, полный страсти, искал внутренним взором,
Брихаспати даровал ему речь,
Награждая (его) желанием дождя, услышанным богами.

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिससे कि (देवापिः) देवों की प्राप्ति यासङ्गतिके द्वारा विद्वान् पुरोहित या विद्युत्-अग्नि (शन्तनवे) प्राणिमात्र के कल्याणचिन्तक अन्नभोगाधिकारी जन के लिए या कल्याणविस्तारक भौमोष्मा के लिए (होत्राय) होत्रार्थ-वृष्टियज्ञार्थ (पुरोहितः) पुरोहितरूप (वृतः) स्वीकृत किया हुआ (कृपयन्) कृपा करता हुआ या दया करता हुआ जैसा (अदीधेत्) ध्यान करता है या ध्यान करता हुआ सा (देवश्रुतम्) देव इसकी सुनते हैं, उस (वृष्टिवनिम्) वृष्टि की याचना करते हुए या वृष्टिसेवन करते हुए भौमोष्मा को (बृहस्पतिः) बृहस्पति या स्तनयित्नु (रराणः) ज्ञान देता हुआ या वृष्टि देता हुआ-वृष्टि देने के हेतु (अस्मै) इस पुरोहित के लिए या स्तनयित्नु के लिए (वाचम्) वृष्टिविज्ञानविषयक वाणी को या गर्जनारूप वाणी को (अयच्छत्) देता है, यह आलङ्कारिक वर्णन हुआ ॥७॥

भावार्थभाषाः - पुरोहित वृष्टिविज्ञानवेत्ता जन राष्ट्र में-प्राणिमात्र के कल्याणचिन्तक अन्नभोगाधिकारी मनुष्य के लिये वृष्टियज्ञ के निमित्त पुरोहित बनकर वृष्टिविषयक ज्ञान करता है, उस ऐसे वृष्टि चाहनेवाले को परमात्मा वृष्टिज्ञान देने के हेतु वृष्टिविज्ञानविषयक वाणी को देता है-दिया है, उससे वृष्टि का लाभ लेना चाहिये एवं विद्युत् अग्नि भौमोष्मा, जो अन्न देनेवाला है, उसका पूर्ववर्ती बन जाता है, तो उसे स्तनयित्नु आकाशीय देवता गर्जनारूप वाणी देता है, वह कड़क कर नीचे वृष्टि कर देती है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) यतः (देवापिः) देवानां प्राप्त्या सङ्गत्या विद्वान् पुरोहितो विद्युदग्निर्वा (शन्तनवे) प्राणिमात्रस्य कल्याणचिन्तकायान्नभोगाधि-कारिणे जनाय कल्याणविस्तारकाय भौमोष्मणे वा (होत्राय) होत्रार्थं वृष्टियज्ञार्थं (पुरोहितः-वृतः) पुरोहितरूपेण वृतः स्वीकृतः (कृपयन्) कृपां कुर्वन्-दयमान इव वा (अदीधेत्) ध्यानमकरोत्-ध्यायमान-इव जातो वा तदा (देवश्रुतं वृष्टिवनिम्) देवाः शृण्वन्त्येनं तं वृष्टियाचिनं वृष्टिसेविनं भौमोष्माणं वा (बृहस्पतिः-रराणः) परमात्मा ज्ञानं प्रयच्छन् यद्वा स्तनयित्नुर्वृष्टिं ददत् सन् “ऊर्ध्वा दिग्बृहस्पतिरधिपति…वर्षमिषवः” [अथर्व० ३।२७।६] (अस्मै वाचम्-अयच्छत्) अस्मै पुरोहिताय “वृष्टिविज्ञानविषयिकां वाचं गर्जनारूपं वाचं वा प्रयच्छति” इत्यालङ्कारिकं वर्णनमस्ति ॥७॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यं᳓ त्वा देवा᳓पिः शुशुचानो᳓ अग्न
आर्ष्टिषेणो᳓ मनुषि᳓यः समीधे᳓
वि᳓श्वेभिर् देवइ᳓र् अनुमद्य᳓मानः
प्र᳓ पर्ज᳓न्यम् ईरया वृष्टिम᳓न्तम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́piḥ ← devā́pi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śuśucānáḥ ← √śuc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:PASS}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ārṣṭiṣeṇáḥ ← ārṣṭiṣeṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

manuṣyàḥ ← manuṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samīdhé ← √idh- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

anumadyámānaḥ ← √mad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

devaíḥ ← devá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

víśvebhiḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

īraya ← √īr- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

parjányam ← parjánya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vr̥ṣṭimántam ← vr̥ṣṭimánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यम् । त्वा॒ । दे॒वऽआ॑पिः । शु॒शु॒चा॒नः । अ॒ग्ने॒ । आ॒र्ष्टि॒षे॒णः । म॒नु॒ष्यः॑ । स॒म्ऽई॒धे ।
विश्वे॑भिः । दे॒वैः । अ॒नु॒ऽम॒द्यमा॑नः । प्र । प॒र्जन्य॑म् । ई॒र॒य॒ । वृ॒ष्टि॒ऽमन्त॑म् ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devāpiḥ ← devāpi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Devāpi.”

• śuśucāno ← śuśucānaḥ ← śuc
• [verb noun], nominative, singular
• “mourn; grieve; flame; glow; burn; repent.”

• agna ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ārṣṭiṣeṇo ← ārṣṭiṣeṇaḥ ← ārṣṭiṣeṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Devāpi.”

• manuṣyaḥ ← manuṣya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; man; manuṣya [word].”

• samīdhe ← samindh ← √indh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kindle; blaze.”

• viśvebhir ← viśvebhiḥ ← viśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devair ← devaiḥ ← deva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• anumadyamānaḥ ← anumad ← √mad
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; cheer; applaud.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• parjanyam ← parjanya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cloud; Parjanya; Indra; nimbus.”

• īrayā ← īraya ← īray ← √īr
• [verb], singular, Present imperative
• “name; describe; propel; shoot; state; call; raise; expel; tell; enumerate.”

• vṛṣṭimantam ← vṛṣṭimat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rain; raining; rainy.”

हे अग्ने यं त्वा त्वां शुशुचानः स्तोत्रेण ज्वलन् मनुष्यः आर्ष्टिषेणः देवापिः समीधे सम्यग्दीपयति स त्वं विश्वेभिः सर्वैः देवैः अनुमद्यमानः अनुमाद्यमानः सन् पर्जन्यं मेघं वृष्टिमन्तं वर्षणवन्तं प्र ईरय गमय ॥

English translation:

“Agni, whom the mortal Devāpi, the son of Ṛṣṭiseṇa, lighting you, has kindled, do you, beingpropitiated with all the gods, send down the rain- laden cloud.”

O Agni, you whom Devāpi kindled—the son of R̥ṣṭisena, belonging to Manu’s line, himself blazing—
cheered on by all the gods, rouse forth Parjanya who brings rain.

O Agni whom Devapi Arstisena, the mortal man, hath kindled in his glory,
Joying in him with all the Gods together, urge on the sender of the rain, Parjanya.

Du, Agni, den des Risitisena Sohn Devapi, der menschliche Hotri inbrünstig angezündet hatte, treibe, von allen Göttern ermuntert, den regenbringenden Parjanya an!

O Agni, den der treffliche Devapi des Rischtischena Sohn als Mensch entflammte, An ihm mit allen Göttern dich erfreuend, lass regenreich die Wetterwolke strömen.

О Агни, ты, кого зажег пылающий
Девапи, сын Риштишены, человеческий (хотар),
Поощряемый всеми богами,
Побуди к действию Парджанью, владеющего дождем!

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक राजन् ! (यत्) जब (आर्ष्टिषेणः-देवापिः) ज्ञानशक्तिसेनासम्पन्न का रक्षक पुरोहित विद्वान् मननशील (त्वा समीधे) तुझे तेजस्वी करता है-बनाता है (विश्वेभिः) सब (देवैः) वैज्ञानिकों के साथ (अनुमद्यमानः) अनुकूल मति प्राप्त करता हुआ (वृष्टिमन्तम्) वृष्टिवाले (पर्जन्यम्) मेघ को (प्र-ईरय) प्रेरित करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - ज्ञान और शस्त्रास्त्रशक्तिसम्पन्न विद्वान् पुरोहित राजा को जैसे तेजस्वी बनाता है, ऐसे ही समस्त विद्वानों की सहमति से वैज्ञानिक प्रयोग द्वारा राष्ट्र में जलवृष्टि करनेवाले मेघ को नीचे प्रेरित कर लेता है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक राजन् ! (यत्) यदा (आर्ष्टिषेणः-देवापिः) ज्ञानशक्तिसेनासम्पन्नस्य रक्षकः पुरोहितो विद्वान् मननशीलः (त्वा समीधे) त्वां तेजस्विनं करोति (विश्वेभिः-देवैः-अनुमद्यमानः) समस्तवैज्ञानिकविद्वद्भिः-सहानुमोदनं प्राप्नुवन् (वृष्टिमन्तं पर्जन्यं प्र-ईरय) वृष्टिजलपूरितं मेघं प्रेरयति ॥८॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तुवा᳓म् पू᳓र्व ऋ᳓षयो गीर्भि᳓र् आयन्
त्वा᳓म् अध्वरे᳓षु पुरुहूत वि᳓श्वे
सह᳓स्राणि अ᳓धिरथानि अस्मे᳓
आ᳓ नो यज्ञं᳓ रोहिदश्वो᳓प याहि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āyan ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ŕ̥ṣayaḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

puruhūta ← puruhūtá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

ádhirathāni ← ádhiratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rohidaśva ← rohídaśva- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

त्वाम् । पूर्वे॑ । ऋष॑यः । गीः॒ऽभिः । आ॒य॒न् । त्वाम् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । पु॒रु॒ऽहू॒त॒ । विश्वे॑ ।
स॒हस्रा॑णि । अधि॑ऽरथानि । अ॒स्मे इति॑ । आ । नः॒ । य॒ज्ञम् । रो॒हि॒त्ऽअ॒श्व॒ । उप॑ । या॒हि॒ ॥

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pūrva ← pūrve ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• ṛṣayo ← ṛṣayaḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• āyan ← i
• [verb], plural, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• puruhūta ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• puruhūta ← hūta ← hvā
• [verb noun], vocative, singular
• “raise; call on; call; summon.”

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• sahasrāṇy ← sahasrāṇi ← sahasra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• adhirathāny ← adhirathāni ← adhiratha
• [noun], nominative, plural, neuter

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• rohidaśvopa ← rohit
• [noun]
• “red; red.”

• rohidaśvopa ← aśva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• rohidaśvopa ← upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

हे अग्ने त्वां पूर्वे ऋषयः गीभिः स्तुतिभिः आयन् आगच्छन् । तथा हे पुरुहूत बहुभिराहूताग्ने विश्वे सर्वेऽपदानींतना यजमानाः अध्वरेषु यज्ञेषु स्तुतिभिः गच्छन्तीति शेषः। किंच सहस्राणि सहस्रसंख्यानि गोयूथानि अधिरथानि रथाधिकानि अस्मे अस्माकं शंतनुना दक्षिणात्वेन संकल्पितानि भवन्त्विति शेषः। हे रोहिदश्व नो यज्ञम् उप याहि उपागच्छ॥

English translation:

“You have ancient sages approached, with hymns; you, O invoked of many, all worshippers (address)at sacrifice; (give) us thousands of chariot-loads, come to our sacrifice, lord of red horses.”

To you the ancient seers came with their songs; to you (now) all (come) at the ceremonies, o much invoked one.
For us there are thousands (of cows), with a chariot in addition. Drive here to our sacrifice, o you of the chestnut horses.

All ancient Rsis with their songs approached thee, even thee, O Much-invoked, at sacrifices.
We have provided wagon-loads in thousands: come to the solemn rite, Lord of Red Horses.

Zu dir kamen die früheren Rishi´s mit Lobesworten, zu dir alle bei den Opfern, o Vielgerufener. Für uns sind Tausende von Kühen und ein Wagen noch dazu bestimmt. Komm zu unserem Opfer, du Rotrossiger, her!

Die alten Dichter nahten dir mit Liedern, o vielgerufner, alle bei den Festen; Lass zu uns strömen tausend Wagenlasten und komm zum Opfer her mit Flammenrossen.

К тебе приходили прежние риши с хвалебными песнями,
К тебе, о многопризываемый, (приходили) все на обряды.
Для нас (предназначены) тысячи (коров) и колесница впридачу.
Приходи на нашу жертву, о хозяин красных коней!

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूत) हे बहुत प्रकार से आमन्त्रण करने योग्य (रोहिदश्व) तेजोधर्म से व्याप्त परमात्मन् ! (त्वाम्) तुझे (पूर्वे) पुरातन (ऋषयः) वैदिक ऋषि परमर्षि (गीर्भिः) स्तुतियों से (आयन्) प्राप्त हुए हैं (विश्वे) अन्य सब विद्वान् (अध्वरेषु) भिन्न-भिन्न यज्ञों में आमन्त्रित करते हैं (अस्मे) हमारे लिए (सहस्राणि) बहुत (अधिरथानि) रमणीय मोक्षसम्बन्धी धनसाधनों को प्रदान कर (नः) हमारे (यज्ञम्) श्रेष्ठतम कर्म के प्रति (उप-आ-याहि) प्राप्त हो, उसे उपयोगी बना ॥९॥

भावार्थभाषाः - पुरातन वैदिक महर्षियों ने इसकी स्तुतियों के द्वारा उसे तथा उसके वेदज्ञान को प्राप्त किया, अन्य अर्वाचीन सब ऋषि भी भिन्न-भिन्न यज्ञों में उसे आमन्त्रित करते हैं, वह मोक्षसम्बन्धी रमणीय भोगों को प्रदान करता है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरुहूत रोहिदश्व) हे बहुप्रकारेणामन्त्रणीय तेजोव्यापिन् परमात्मन् ! (त्वां पूर्वे विश्वे ऋषयः-गीर्भिः-आयन्) त्वां प्राक्तना वैदिकर्षयः परमर्षयः स्तुतिभिः प्राप्तवन्तः (विश्वे-अध्वरेषु) अन्ये सर्वे विद्वांसः भिन्नभिन्नयज्ञेषु त्वामाह्वयन्ति (अस्मे) अस्मभ्यं (सहस्राणि-अधिरथानि) बहूनि रमणीयं मोक्षमधिकृत्य धनानि साधनानि प्रयच्छेति शेषः (नः-यज्ञम्-उपायाहि) अस्माकं श्रेष्ठतमं कर्म प्रति खलूपागच्छोपयुक्तं कुरु ॥९॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓नि अग्ने नवति᳓र् न᳓व त्वे᳓
आ᳓हुतानि अ᳓धिरथा सह᳓स्रा
ते᳓भिर् वर्धस्व तन्वः᳡ शूर पूर्वी᳓र्
दिवो᳓ नो वृष्टि᳓म् इषितो᳓ रिरीहि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

etā́ni ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

navatíḥ ← navatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:SG}

ádhirathā ← ádhiratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ā́hutāni ← √hu- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tébhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vardhasva ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

iṣitáḥ ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rirīhi ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ए॒तानि॑ । अ॒ग्ने॒ । न॒व॒तिः । नव॑ । त्वे इति॑ । आऽहु॑तानि । अधि॑ऽरथा । स॒हस्रा॑ ।
तेभिः॑ । व॒र्ध॒स्व॒ । त॒न्वः॑ । शू॒र॒ । पू॒र्वीः । दि॒वः । नः॒ । वृ॒ष्टिम् । इ॒षि॒तः । रि॒री॒हि॒ ॥

• etāny ← etāni ← etad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• navatir ← navatiḥ ← navati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “ninety; navati [word].”

• nava ← navan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “nine.”

• tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• āhutāny ← āhutāni ← āhu ← √hu
• [verb noun], nominative, plural
• “sacrifice; sprinkle.”

• adhirathā ← adhiratha
• [noun], nominative, plural, neuter

• sahasrā ← sahasra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• tebhir ← tebhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vardhasva ← vṛdh
• [verb], singular, Present imperative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• tanvaḥ ← tanū
• [noun], accusative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• iṣito ← iṣitaḥ ← iṣay ← √iṣ
• [verb noun], nominative, singular

• rirīhi ← rā
• [verb], singular, Present imperative
• “give; impart.”

हे अग्ने गवां नवतिः नव च तथा एतानि अधिरथानि सहस्रा सहस्राणि च रथाधिकानि गवां सहस्राणि च त्वे त्वयि आहुतानि त्वयि प्रीणयितव्ये सत्याहुतानि । यद्वा । त्वे त्वयि आहुतानि समर्पितानीत्यर्थः । तेभिः तैः प्रत्तैः पूर्वीः बह्वीः तन्वः तनूः युष्मदीयाः वर्धस्व वर्धय । नः अस्मदर्थं दिवः द्युलोकात् वृष्टिम् इषितः प्रार्थितः सन् रिरीहि पूरय ॥

English translation:

“These ninety-and-nine thousands of chariot-lords have been offered, Agni, to you; with them, O hero,nourish your many bodies; and thus solicited sends us rain from heaven.”

These nine and ninety thousand, along with a chariot in addition, are offered in you, Agni.
With them strengthen your many bodies, o champion. Aroused, grant us rain from heaven.

The wagon-loads, the nine-and-ninety thousand, these have been offered up to thee, O Agni.
Hero, with these increase thy many bodies, and, stimulated, send us rain from heaven.

Diese neunundneunzig Tausende und ein Wagen noch dazu sind dir geopfert, o Agni. Mit diesen stärke deine vielen Leiber, o Held! Spende uns dazu aufgefordert des Himmels Regen!

Dir, Agni, sind ergossen diese Tränke, in tausend neunundneunzig Wagenlasten, O Held, mit denen fülle viele Leiber, vom Himmel schenk uns Regen, du erflehter.

Тебе, о Агни, пожертвованы эти
Девяносто девять тысяч и колесница впридачу.
Ими укрепи, о герой, (свои) многие тела,
(И) усиленный дай нам дождь с неба!

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने)हे अग्रणायक परमात्मन् ! (एतानि) ये (नवतिः-नव) निन्यानवे वर्ष जीवन के, सौवें वर्ष में मृत्यु हो जाती है, सामान्य शास्त्रनियम से जीवन के निन्यानवे वर्ष, जो ऐहिक-सांसारिक हैं, वे (अधिरथा सहस्रा) रमणीय मोक्षसम्बन्धी असंख्य अर्थात् अनन्त निन्यानवे वर्ष हो जाते हैं, (त्वे) तुझ में (आहुतानि) आश्रित हैं (तेभिः) उन अनन्त निन्यानवे वर्षों के द्वारा (पूर्वीः) श्रेष्ठ-अलौकिक मोक्षसम्बन्धी (तन्वः) देहों-ब्राह्मशरीरों को (वर्धस्व) बढ़ा-पुष्ट कर (नः) हमारे लिये (दूषितः) उपासित हुआ (दिवः) मोक्षधाम से (वृष्टिम्) आनन्दवृष्टि को (रिरीहि) प्रेरित कर, उसका दृश्य दिखा ॥१०॥

भावार्थभाषाः - मानव के जीवनसम्बन्धी सांसारिक वर्ष शास्त्रीय दृष्टि से सौवें वर्ष में मृत्यु हो जाने पर निन्यानवें वर्ष रह जाते हैं, वे रमणीय मोक्षसम्बन्धी असंख्य अनन्त गुणित निन्यानवें बन जाते हैं अर्थात् अनन्त निन्यानवें वर्ष बन जाते हैं, जो परमात्मा के आश्रय में होते हैं, वे अलौकिक ब्राह्म-ब्रह्म के आधार पर देहों में-शरीरों में परमात्मा द्वारा पुष्ट होते हैं ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् ! (एतानि नवतिः-नव) इमानि नवनवतिः संख्याकानि वर्षाणि ऐहिकजीवनस्य यतः “शतायुर्वै पुरुषः” इति शततमे वर्षे मृत्युर्भवति तद्वर्षं विहाय नवनवतिर्वर्षाणि जीवनस्य तानि (अधिरथा सहस्रा) रमणीयमोक्षमधिकृत्य-असङ्ख्यानि-अनन्तानि नवनवतिर्वर्षाणि मोक्षे भवन्ति (त्वे-आहुतानि) त्वयि-आश्रितानि सन्ति (तेभिः) तैर्वर्षैः (पूर्वीः-तन्वः) श्रेष्ठाः अलौकिकान्देहान् ब्राह्मशरीराणि “ब्राह्मेण जैमिनिरुपन्यासादिभ्यः” [वेदान्त० ४।४।५] (वर्धस्व) वर्धय (नः) अस्मभ्यं (दिवः) ततो मोक्षधामतः (इषितः) प्रार्थितः सन् (वृष्टिम्) आनन्दवृष्टिं (रिरीहि) प्रापय “रिरीहि प्रापय” [ऋ० ६।४६।८ दयानन्दः] ॥१०॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एता᳓नि अग्ने नवतिं᳓ सह᳓स्रा
स᳓म् प्र᳓ यछ वृ᳓ष्ण इ᳓न्द्राय भाग᳓म्
विद्वा᳓न् पथ᳓ ऋतुशो᳓ देवया᳓नान्
अ᳓प्य् औलानं᳓ दिवि᳓ देवे᳓षु धेहि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

etā́ni ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

navatím ← navatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sahásrā ← sahásra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sám ← sám (invariable)

vŕ̥ṣṇe ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yacha ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devayā́nān ← devayā́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

r̥tuśás ← r̥tuśás (invariable)

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ápi ← ápi (invariable)

aulānám ← aulāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ए॒तानि॑ । अ॒ग्ने॒ । न॒व॒तिम् । स॒हस्रा॑ । सम् । प्र । य॒च्छ॒ । वृष्णे॑ । इन्द्रा॑य । भा॒गम् ।
वि॒द्वान् । प॒थः । ऋ॒तु॒ऽशः । दे॒व॒ऽयाना॑न् । अपि॑ । औ॒ला॒नम् । दि॒वि । दे॒वेषु॑ । धे॒हि॒ ॥

• etāny ← etāni ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• navatiṃ ← navatim ← navati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ninety; navati [word].”

• sahasrā ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yaccha ← yam
• [verb], singular, Present imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• vṛṣṇa ← vṛṣṇe ← vṛṣan
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• patha ← pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• ṛtuśo ← ṛtuśas
• [adverb]

• devayānān ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayānān ← yānān ← yāna
• [noun], accusative, plural, masculine
• “leading; leading to heaven.”

• apy ← api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• aulānaṃ ← aulānam ← aulāna
• [noun], accusative, singular, masculine

• divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे अग्ने गवाम् एतानि नवतिं सहस्रा सहस्राणि च वृष्णे वर्षित्रे इन्द्राय भागं सं प्र यच्छ । तत्प्रीत्यर्थमृत्विग्भ्यो देहि । किंच देवयानान् पथः देवयानान् मार्गान् विद्वान् त्वम् ऋतुशः काले काले औलानम् अपि कुरुकुलजातमपि शान्तनवं देवेषु मध्ये धेहि निधेहि स्थापय ॥

English translation:

“Give, Agni, these ninety thousands to the showerer, Indra, as his share; knowing the paths traversedby the gods in due season plural ce the Aulāna (Śantanu), in heaven among the gods.”

These ninety thousand, o Agni—present them to the bull Indra as his share.
Knowing the paths leading to the gods in proper order, set Aulāna
among the gods in heaven.

Give thou these ninety thousand loads, O Agni, to Indra, to the Bull, to be his portion.
Knowing the paths which Deities duly travel, set mid the Gods in heaven Aulana also.

Diese neunundneunzig Tausend übergib dem Bullen Indra als Anteil, o Agni! Weil du die von den Göttern befahrenen Wege genau kennst, so bring auch den Aulana in den Himmel unter die Götter!

O Agni, diese neunzigtausend Lasten reich dar als seinen Theil dem Stiere Indra; Den Göttern bring zum Himmel hin die Gabe, die gottbetretnen Pfade richtig kennend.

Эти, о Агни, девяносто тысяч
Передай быку Индре как (его) долю!
Знаток путей, исхоженных богами в положенное время,
Помести на небо Аулану среди богов!

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (एतानि) ये (नवतिं सहस्रा) नव-नवति निन्यानवे असंख्य अनन्त मोक्षसंबन्धी वर्षों को (वृष्णे) सुखवृष्टि के चाहनेवाले पात्र (इन्द्राय) आत्मा के लिए (भागं सं प्र यच्छ) प्राप्तव्य भाग के रूप में प्रदान कर, विद्वान् तू जानता हुआ (ऋतुशः) समय अनुसार (देवयानान् पथः) मुमुक्षु विद्वान् जिनसे जाते हैं, उन मार्गों के प्रति (अपि) और (दिवि) मोक्षधाम में (देवेषु) मुक्तों की श्रेणी में आनेवाले (औलानम्) तुझे संवरण करनेवाले उपासक को धारण करा, पहुँचा ॥११॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा मोक्ष के अधिकारी अपने संवरण करनेवाले उपासक को मोक्षधाम में पहुँचाता है, जिन मार्गों से मुक्त आत्माएँ जाते हैं-जाया करते हैं ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् ! (एतानि-नवनवतिं-सहस्रा) इमानि पूर्वोक्तानि नवनवतिं सहस्राणि मोक्षसम्बन्धीनि वर्षाणि (वृष्णे-इन्द्राय) सुखवृष्टेः पात्राय-आत्मने-मुक्तात्मने (भागं सं प्र यच्छ) भागरूपं देहि (विद्वान्) जानन् सन् (ऋतुशः) यथासमयं (देवयानान् पथः) देवाः-मुमुक्षवः यान्ति यैस्तान् मार्गान् प्रति (अपि) अथापि (दिवि देवेषु) मोक्षधामनि मुक्तेषु (औलानं धेहि) संवरयितारमुपासकात्मानं “वल संवरणे” [भ्वादि०] ततः-आनक् प्रत्ययो बाहुलकादौणादिकः सम्प्रसारणञ्च, उलानः स्वार्थे अण् छान्दसः औलानस्तमौलानं (धेहि) धारय-प्रापय ॥११॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - देवापिरार्ष्टिषेणः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ग्ने बा᳓धस्व वि᳓ मृ᳓धो वि᳓ दुर्ग᳓हा
अ᳓पा᳓मीवाम् अ᳓प र᳓क्षांसि सेध
अस्मा᳓त् समुद्रा᳓द् बृहतो᳓ दिवो᳓ नो
अपा᳓म् भूमा᳓नम् उ᳓प नः सृजेह᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ágne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bā́dhasva ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

durgáhā ← durgáha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

mŕ̥dhaḥ ← mŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

ví ← ví (invariable)

ámīvām ← ámīvā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ápa ← ápa (invariable)

ápa ← ápa (invariable)

rákṣāṁsi ← rákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sedha ← √sidh- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

asmā́t ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

samudrā́t ← samudrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

bhūmā́nam ← bhūmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

अग्ने॑ । बाध॑स्व । वि । मृधः॑ । वि । दुः॒ऽगहा॑ । अप॑ । अमी॑वाम् । अप॑ । रक्षां॑सि । से॒ध॒ ।
अ॒स्मात् । स॒मु॒द्रात् । बृ॒ह॒तः । दि॒वः । नः॒ । अ॒पाम् । भू॒मान॑म् । उप॑ । नः॒ । सृ॒ज॒ । इ॒ह ॥

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• bādhasva ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• mṛdho ← mṛdhaḥ ← mṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “enemy; adversary.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• durgahāpāmīvām ← durgahā ← durgaha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; abyss; wilderness.”

• durgahāpāmīvām ← apa
• [adverb]
• “away.”

• durgahāpāmīvām ← amīvām ← amīvā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “disease; affliction.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• rakṣāṃsi ← rakṣas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Rākṣasa; Rakṣas; rakṣas [word].”

• sedha ← sidh
• [verb], singular, Present imperative
• “chase away; repel.”

• asmāt ← idam
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• samudrād ← samudrāt ← samudra
• [noun], ablative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ‘pām ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• bhūmānam ← bhūman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “abundance; wealth; success; Krishna; plural.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• sṛjeha ← sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• sṛjeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

हे अग्ने दुर्गहा दुर्गहाणि दुःखेन गाहितव्यानि शत्रुपुराणि वि बाधस्व । तथा अमीवां रोगम् अप सेध । तथा रक्षांसि अप सेध अपवारय । अस्मात् समुद्रात् समुद्रवणसाधनात् बृहतः महतः दिवः द्युलोकादन्तरिक्षाद्वा अपाम् उदकानां भूमानं बहुभावं वृष्टिसंस्त्यायम् इह अस्मिल्ँलोके उप सृज प्रयच्छेत्यर्थः ॥ ॥ १३ ॥

English translation:

“Demolish, Agni, our enemies, demolish their strongholds, drive away disease, drive away therākṣasas from this ocean, from vast heaven send own upon us here abundance of rain.”

Agni, thrust away scorners, away difficult depths; ward off affliction, off demonic forces.
From this sea of lofty heaven for us send an abundance of waters
gushing upon us.

O Agni, drive afar our foes, our troubles chase malady away and wicked demons.
From this air-ocean, from the lofty heavens, send down on us a mighty flood of waters.

O Agni, beseitige die Verächter, die schwierigen Wege! Halte die Krankheit fern! Von diesem hohen Meere des Himmels ergieße uns hierher eine Fülle von Wasser!

Zerstreue, Agni, Feinde und Gefahren, die Krankheit tilge, tilge die Gespenster; Dort aus dem Meer des hocherhabnen Himmels ergiesse uns die Fülle der Gewässer.

О Агни, устрани хулителей (и) опасные пути!
Прогони прочь болезнь, прочь ракшасов!
Из этого моря на высоком небе
Вылей нам сюда массу воды!

• देवाः
• देवापिरार्ष्टिषेणः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे परमात्मन् ! (मृधः) हिंसकों को (वि बाधस्व) विशेषरूप से पीड़ित कर (दुर्गहा वि) दुःख से गाहने योग्य कष्टों को विशेषरूप से नष्ट कर (अमीवाम्-अप) रोगों को दूर कर(रक्षांसि-अप सेध) मध्य में आये राक्षसों-बाधकों को दूर कर (अस्मात्-बृहतः-दिवः समुद्रात्) मोक्षरूप आनन्द समुद्र से(नः)हमारे लिए (अपां भूमानम्) आनन्दरसों की बहुलता को(नः)हमारी ओर (इह सृज) यहाँ सृजन कर, प्रदान कर ॥१२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा मुमुक्ष उपासक के पीड़कों गहन कष्टों और बाधकों को नष्ट करता है, मोक्षधाम के आनन्दरसों को उसकी ओर बढ़ाता है, उसे प्रदान करता है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) परमात्मन् ! (मृधः-वि बाधस्व) हिंसकान् विशेषेण पीडय (दुर्गहा वि) दुःखेन गाह्यानि कष्टानि विशेषेण नाशय (अमीवाम्-अप) रोगान् दूरीकुरु (रक्षांसि-अप सेध) राक्षसान् मध्ये बाधकान् दूरी कुरु (अस्मात्-बृहतः-दिवः समुद्रात्) एतस्मान्महतो मोक्षरूपात् समुद्रात् (नः) अस्मभ्यम् (अपां भूमानं नः-इह सृज) आनन्दरसानां बाहुल्यमस्मान्प्रति प्रयच्छ ॥१२॥