०९७

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या᳓ ओ᳓षधीः पू᳓र्वा जाता᳓
देवे᳓भ्यस् त्रियुग᳓म् पुरा᳓
म᳓नै नु᳓ बभ्रू᳓णाम् अहं᳓
शतं᳓ धा᳓मानि सप्त᳓ च

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
jātā́ḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pū́rvāḥ ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

purā́ ← purā́ (invariable)

triyugám ← triyugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

babhrū́ṇām ← babhrú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

mánai ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

nú ← nú (invariable)

ca ← ca (invariable)

dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

याः । ओष॑धीः । पूर्वाः॑ । जा॒ताः । दे॒वेभ्यः॑ । त्रि॒ऽयु॒गम् । पु॒रा ।
मनै॑ । नु । ब॒भ्रूणा॑म् । अ॒हम् । श॒तम् । धामा॑नि । स॒प्त । च॒ ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• pūrvā ← pūrvāḥ ← pūrva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• jātā ← jātāḥ ← jan
• [verb noun], nominative, plural
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• devebhyas ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], ablative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• triyugam ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• triyugam ← yugam ← yuga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• manai ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• babhrūṇām ← babhru
• [noun], genitive, plural, feminine
• “tawny; brown.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• dhāmāni ← dhāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

याः ओषधीः ओषधयः पूर्वाः पुरातन्यः जाताः उत्पन्नाः । केभ्यः सकाशात् । देवेभ्यः जगन्निर्मातृभ्यः । यद्वा । देवा द्योतमाना ऋतवः । तेभ्यः। कस्मिन् काले। त्रियुगं त्रिषु युगेषु । विशेषेण प्रादुर्भावापेक्षया कृतादियुगत्रयमुक्तं कलौ त्वत्यन्ताल्पत्वादुपेक्षितम् ।.अथवा त्रिषु युगेषु वसन्ते प्रावृषि शरदि चेत्यर्थः । अहं बभ्रूणां बभ्रुवर्णानां सोमाद्योषधीनां शतं सप्त च धामानि अनुलेपमार्जनाभिषेकादिरूपेणाश्रयभूतानि स्थानानि नु क्षिप्रं मनै मन्ये । संभावयामीत्यर्थः । अत्र वाजसनेयकं-’या औषधीः पूर्व जाता देवेभ्यस्त्रियुगं पुरेत्यृतवो वै देवास्तेभ्य एतास्त्रिः पुरा जायन्ते वसन्ते प्रावृषि शरद मनै नु बभ्रूणामहमिति सोमो वै बभ्रुः सोम्या ओषधय औषधः पुरुषः शतं धामानीति यदिदं शतायुः शतार्घः शतवीर्य एतानि हास्य तानि’ शतं धामानि सप्त चेति । य एवेमे सप्त शीर्षन्प्राणास्तानेतदाह’ (श. ब्रा. ७. २. ४. ३६ ) इति । अत्र निरुक्तं च–’ या औषधयः पूर्व जाता देवेभ्यस्त्रीणि युगानि पुरा मन्ये नु तद्बभ्रूणामहं बभ्रुवर्णानां भरणानां हरणानामिति वा शतं धामानि सप्त चेति । धामानि त्रयाणि भवन्ति स्थानानि नामानि जन्मानीति । जन्मान्यत्राभिप्रेतानि सप्तशतानि सप्त शतं पुरुषस्य मर्मणां तेष्वेना दधति’ (निरु. ९.२८) इति॥

English translation:

“I think of the hundred and seven applications of the brown-tinted plural nts, which are ancient, beinggenerated for the gods before the three ages.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ages: dhāmāni = plural ces to which herbs may be applied by wayof unction, friction, sprinkling etc.; Nirukta, 9.28: either plural ces, names, or births;

Devebhyaḥ = the shiningseasons;

Triyugam = the three seasons, spring, the rains and autumn

The plants that were born earlier, the third generation before the gods— I shall now call to mind the one hundred and seven forms of those
brown (plants).

HERBS that sprang up in time of old, three ages earlier than the Gods,-
Of these, whose hue is brown, will I declare the hundred powers and seven.

Der Kräuter, die zuerst entstanden sind, drei Zeitalter vor den Göttern, der Bräunlichen hundert und sieben Arten will ich nun gedenken.

Vom Kraut, das aus der Urzeit stammt, – drei Alter vor den Göttern selbst – In hundertsiebenfacher Art, vom grünenden will dichten ich.

(Те) растения, что родились сначала,
На три поколения раньше богов,
Сто и семь видов (этих) коричневатых
Я хочу сейчас вспомнить.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त में ओषधियाँ सूर्य आदि की शक्ति को लेकर उत्पन्न होती हैं, सब रोगों को नष्ट करती हैं, शरीर में पुष्टि लाती हैं, मानसिक रोग को दूर करती हैं, इत्यादि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (याः)जो (पूर्वाः) श्रेष्ठ (ओषधीः) ओषधियाँ (पुरा) पूर्वकाल से-आरम्भ सृष्टि से आज तक (त्रियुगम्) तीनों युगों-वसन्त, वर्षा, शरद् ऋतुओं में (देवेभ्यः) भौतिक देवों से-भौतिक देवों की शक्ति लेकर (जाताः) उत्पन्न हुईं, उन (बभ्रूणाम्) बभ्रु वर्णवालियोंके (शत सप्त च) सौ और सात-एक सौ सात (धामानि) धामों-जन्मों या प्राणिशरीरों के मर्मों प्रयोगस्थानों को (नु) अवश्य (मनै) मैं भिषक्-वैद्य जानता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि के आरम्भ से लेकर भौतिक देवों-सूर्य चन्द्र आदि की शक्ति को लेकर उत्पन्न ओषधियों के उत्पत्तिक्रम स्थानों, उनके प्राणिशरीरों में प्रयोगस्थानों को वैद्य जाने, किस स्थान के रोग को दूर करती हैं, किसअङ्ग को पुष्ट करती हैं ॥१॥

अत्र सूक्ते खल्वोषधयः सूर्यादिदेवानां शक्तिमादायोत्पन्नाः श्रेष्ठवैद्येन प्रयुक्ताः सर्वरोगहराः सन्ति शरीरे पुष्टिप्रदाः मानसिकरोग-विनाशिकाश्चेत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (याः पूर्वाः ओषधीः) याः श्रेष्ठा ओषधयः “विभक्तिव्यत्ययेन जसः स्थाने शस्” (पुरा त्रियुगम्) पुराकालात्-आरभ्य सृष्टितोऽद्ययावत् त्रीणि-युगानि “अत्यन्तसंयोगे द्वितीया” “त्रियुगं त्रीणि युगानि” [निरु० ९।२८] त्रियुगेषु-वसन्ते प्रावृषि शरदि (देवेभ्यः-जाताः) भौतिकदेवेभ्यः-भौतिकदेवानां शक्तिमादायोत्पन्नाः (बभ्रूणाम्) बभ्रुवर्णानां यद्वा रोगहरणानां पोषयित्रीणाम् “बभ्रूणां बभ्रुवर्णानां हरणानां भरणानामिति वा” [निरु० ९।२९] (शतं सप्त च धामानि) सप्ताधिकं शतं यासां जन्मानि यद्वा प्राणिशरीरस्य मर्माणि प्रयोगस्थानानि (नु मनै) अवश्यं मन्येऽहं भिषक् ॥१॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

शतं᳓ वो अम्ब धा᳓मानि
सह᳓स्रम् उत᳓ वो रु᳓हः
अ᳓धा शतक्रत्वो यूय᳓म्
इम᳓म् मे अगदं᳓ कृत

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
amba ← amba (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rúhaḥ ← rúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sahásram ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ádha ← ádha (invariable)

śatakratvaḥ ← śatákratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

agadám ← agadá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ta ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

श॒तम् । वः॒ । अ॒म्ब॒ । धामा॑नि । स॒हस्र॑म् । उ॒त । वः॒ । रुहः॑ ।
अध॑ । श॒त॒ऽक्र॒त्वः॒ । यू॒यम् । इ॒मम् । मे॒ । अ॒ग॒दम् । कृ॒त॒ ॥

• śataṃ ← śatam ← śata
• [noun], nominative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• amba ← ambā
• [noun], vocative, singular
• “mother; Devi; Ambā; ambā [word]; Ambā.”

• dhāmāni ← dhāman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• sahasram ← sahasra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• ruhaḥ ← ruh
• [noun], nominative, plural, feminine

• adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• śatakratvo ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatakratvo ← kratvaḥ ← kratu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• agadaṃ ← agadam ← agada
• [noun], accusative, singular, masculine
• “healthy.”

• kṛta ← kṛ
• [verb], plural, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे अम्ब मातर ओषधयः वः युष्माकं धामानि स्थानानि जन्मानि वा शतम् अपरिमितानि । उत अपि च वः युष्माकं रुहः प्ररोहः प्रोद्गमः सहस्रम् अपरिमितः। अध अपि च हे शतक्रत्वः शतकर्माणः यूयमिमं मे मां मदीयं वा जनमामयग्रस्तम् अगदम् । गदो रोगः । तद्रहितं कृत कुरुत ॥

English translation:

“Mothers (of mankind) a hundred are your applications, a thousandfold is your growth; do you who fulfila hundred functions, make this my (people) free from disease.”

One hundred are the forms of you all, o mother, and a thousand are your shoots.
So then, o you all who possess a hundred strategies, make this (man) here to be free of disease for me.

Ye, Mothers, have a hundred homes, yea, and a thousand are your growths.
Do ye who have a thousand powers free this my patient from disease.

Hundert, o Mütterchen, zählen eure Arten und tausend eure Gewächse. So machet ihr, hundertfachen Rat wissend, mir diesen Mann gesund!

Ja hundertfach ist eure Art und tausendfach ist euer Wuchs; Mit hundert Kräften wohlbegabt, macht diesen Kranken mir gesund.

Сотни видов вас, матушка,
А также тысяча ваших побегов.
Так вы, стоумные,
Сделайте мне этого (человека) здоровым!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अम्ब) हे माता के समान निर्माण करनेवाली सेवन करने योग्य आश्रयरूपओषधियो ! (वः) तुम्हारे (शतम्) बहुत (धामानि) प्रयोगस्थान हैं (उत) और (वः) तुम्हारे (सहस्रम्) बहुत से (रुहः) रोहण-उत्पत्तिक्रम हैं (अध) और (यूयम्) तुम (शतक्रत्वः) बहुत कर्मवाली बहुत उपयोगवाली हो (मे) मेरे (इमम्) इस रोगी को (अगदम्) रोगरहित (कृत) करो ॥२॥

भावार्थभाषाः - ओषधियाँ जीवन का निर्माण करनेवाली होती हैं, इनके उत्पत्तिस्थानों तथा उगने के प्रकारों को जानकर रोगी को स्वस्थ करना चाहिये ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अम्ब वः शतं धामानि) हे मातृवत् सम्भजनीया आश्रयणीयाः ! युष्माकं शतं बहूनि प्रयोगस्थानानि (उत) अपि (वः सहस्रं रुहः) युष्माकं बहवः प्रादुर्भावाः-उद्गमभेदा वा (अध) अथ च (यूयं शतक्रत्वः) यूयं बहुकर्माणो बहूपयोग्याः (मे-इमम्-अगदं कृत) मम खल्वेतं रुग्णं जनं रोगरहितं कुरुत ॥२॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ओ᳓षधीः प्र᳓ति मोदध्वम्
पु᳓ष्पवतीः प्रसू᳓वरीः
अ᳓श्वा इव सजि᳓त्वरीर्
वीरु᳓धः पारयिष्णु᳓वः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
modadhvam ← √mud- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

práti ← práti (invariable)

prasū́varīḥ ← prasū́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

púṣpavatīḥ ← púṣpavant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

áśvāḥ ← áśvā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

iva ← iva (invariable)

sajítvarīḥ ← sajítvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pārayiṣṇvàḥ ← pārayiṣṇú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vīrúdhaḥ ← vīrúdh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ओष॑धीः । प्रति॑ । मो॒द॒ध्व॒म् । पुष्प॑ऽवतीः । प्र॒ऽसूव॑रीः ।
अश्वाः॑ऽइव । स॒ऽजित्व॑रीः । वी॒रुधः॑ । पा॒र॒यि॒ष्ण्वः॑ ॥

• oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], vocative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• modadhvam ← mud
• [verb], plural, Present imperative
• “rejoice; delight; revel.”

• puṣpavatīḥ ← puṣpavat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “menstruating; blooming; flowering.”

• prasūvarīḥ ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• aśvā ← aśvāḥ ← aśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• sajitvarīr ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sajitvarīr ← jitvarīḥ ← jitvan
• [noun], nominative, plural, feminine
• “victorious.”

• vīrudhaḥ ← vīrudh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “plant; shrub.”

• pārayiṣṇvaḥ ← pārayiṣṇu
• [noun], nominative, plural, feminine

हे ओषधीः ओषधयः प्रति मोदध्वं इमं रुग्णं प्रति मुदिता हृष्टा भवत । कीदृश्यो यूयम् । पुष्पवतीः पुष्पवत्यः प्रसूवरीः । प्रकर्षेण सूयन्त उपभोगायेति प्रसवाः फलानि तद्वत्यः । किंच अश्वाइव अश्नुवाना हया इव सजित्वरीः सह रोगं जयन्त्यः वीरुधः विरोहन्त्यः पारयिष्ण्वः रुग्णं पुरुषं पारयन्त्यो रोगात् ॥

English translation:

“Rejoice, plural nts, bearing abundant flowers and fruit, triumphing together (over disease) like (victorious)horses, sprouting forth, bearing (men safe) beyond (disease).”

Rejoice, o plants, since you are blooming and fruitful.
Like victorious mares, the sprouts deliver.

Be glad and joyful in the Plants, both blossoming and bearing fruit,
Plants that will lead us to success like mares who conquer in the race.

Frohlocket, ihr Kräuter, die blühenden und die fruchttragendenden! Wie gemeinsam siegende Stuten bringen die Pflanzen ans Ziel.

So gehet lustig mir zur Hand sei’s mit der Blüte, mit der Frucht! Der Stute gleich, die Preis gewinnt, geleite uns das Kraut zum Sieg.

Ликуйте, о растения,
Приносящие цветы (и) приносящие плоды!
Как победоносные кобылицы,
Растения перевозят на другую сторону.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधीः) हे ओषधियो ! (पुष्पवतीः) फूलवाली (प्रसूवरीः) बीजवाली-अर्थात् धान्यवाली और फलवाली (अश्वाः-इव) मार्गों को व्याप्त होनेवाले घोड़ों के समान (वीरुधः) बढ़नेवाली (सजित्वरीः) प्रयोग के साथ ही तुरन्त रोग को जीतनेवाली (पारयिष्ण्वः) रोगों के पार, स्वास्थ्य को प्राप्त कराने की गुणवाली (प्रतिमोदध्वम्) तथा फूलती-फलती हुई विकसित रहो ॥३॥

भावार्थभाषाः - खाद्याधिकारी, वैद्य एवं वनविभाग के अधिकारी ऐसा यत्न निरन्तर करते रहें, जिससे औषधियाँ, वनस्पतियाँ अन्न फल देनेवाली, रोगनिवृत्त करनेवाली, सदा फलती-फूलती रहें ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधीः-पुष्पवतीः प्रसूवरीः) हे ओषधयः ! यूयं पुष्पवत्यः प्रसूयन्ते येभ्यस्तानि बीजानि फलानि तद्वत्यः फलबीजवत्यः (वीरुधः-अश्वाः-इव-सजित्वरीः) हे ओषधयः ! यूयं मार्गं व्याप्नुवन्तोऽश्वा इव सहैव प्रयोगेण सद्यो रोगं जयन्त्यः (पारयिष्ण्वः) रोगिणं रोगात् पारकरणगुणवत्यः सत्यः (प्रतिमोदध्वम्) विकसिता भवत ॥३॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ओ᳓षधीर् इ᳓ति मातरस्
त᳓द् वो देवीर् उ᳓प ब्रुवे
सने᳓यम् अ᳓श्वं गां᳓ वा᳓स
आत्मा᳓नं त᳓व पूरुष

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
íti ← íti (invariable)

mātaraḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

bruve ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

devīḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

áśvam ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gā́m ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sanéyam ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

vā́saḥ ← vā́sas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ātmā́nam ← ātmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūruṣa ← pū́ruṣa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

ओष॑धीः । इति॑ । मा॒त॒रः॒ । तत् । वः॒ । दे॒वीः॒ । उप॑ । ब्रु॒वे॒ ।
स॒नेय॑म् । अश्व॑म् । गाम् । वासः॑ । आ॒त्मान॑म् । तव॑ । पु॒रु॒ष॒ ॥

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• mātaras ← mātaraḥ ← mātṛ
• [noun], vocative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], vocative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruve ← brū
• [verb], singular, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• saneyam ← san
• [verb], singular, Aorist optative
• “win; get; gain.”

• aśvaṃ ← aśvam ← aśva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• gāṃ ← gām ← go
• [noun], accusative, singular
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vāsa ← vāsaḥ ← vāsas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• ātmānaṃ ← ātmānam ← ātman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūruṣa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa.”

हे ओषधीः ओषधयः देवीः देव्यो द्योतनादिगुणका हे मातरः जनानां मातृभूताः । मातृवद्धितकारित्वान्मातृत्वोपचारः। अथवा मातर आरोग्यनिर्मात्र्यः वः युष्माकं संबन्धिनं भिषजं तत् वक्ष्यमाणम् इति इत्थम् उप ब्रुवे उप ब्रवीमि । किं तदिति चेत् उच्यते । ओषध्यर्थमहम् अश्वं गां वासः अंशुकं किं बहुना आत्मानम् अपि हे पुरुष चिकित्सक तव तुभ्यं सनेयं ददामि ॥

English translation:

““plural nts!” thus I hail you, the divine mothers (of mankind). I will give to you, oḥ physician, a horse, acow, a garment– yes, even myself.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I will give to you: saneyam = dadāmi; or, saṃbhajeyam, may I possess;

Puruṣa = yajña puruṣa, you whopreside over the sacrifice: Yajus. 12.78

O mothers, called “plants,” o goddesses, I implore you in this way: “Might I gain a horse, a cow, a garment, (in gaining [=curing]) your
very self, o man.”

Plants, by this name I speak to you, Mothers, to you the Goddesses:
Steed, cow, and garment may I win, win back thy very self, O man.

Ihr Mütter, Kräuter genannt, ihr Göttinnen, darum spreche ich euch an: Ich möchte Roß, Rind, ein Kleid gewinnen und deinen Lebensgeist, o Mann.

Ihr Mütterchen, ihr himmlischen, ihr Kräuter all, ich sag’ es euch: Ross, Rind und Rock muss haben ich – sammt deinem Leben, lieber Mann!

Вы, матери, называемые растениями!
Вот что, богини, я вам говорю:
Я хочу добыть коня, корову, одежду –
(И) твой жизненный дух, о человек!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधीः) हे ओषधियों ! (मातरः) देह का निर्माण करनेवाली (वः) तुम्हें (देवीः-इति) दिव्य गुणवाली हो, ऐसा (उप ब्रुवे) मैं वैद्य प्रशंसित करता हूँ (पुरुष) हे भिषक् यावैद्य(अश्वम्) घोड़े को (गाम्) गौ को (वासः) घर को (आत्मानम्) अपने को(तव)तेरे लाभ के लिए तेरी सेवा के लिए (सनेयम्) तुझे समर्पित करता हूँ, मुझे स्वस्थ कर दे ॥४॥

भावार्थभाषाः - ओषधियों को तथा औषधियों से बने हुए वटी-आदि योगों को वैद्य ऐसे तैयार करें, जिससे उनमें दिव्य गुण और शरीर को निर्माण करने की शक्तियाँ आजावें तथा वैद्य चिकित्सा करने में ऐसे कुशल हों, जो रोगी को स्वस्थ बना सकें, रोगी भी अपने रोग को दूर कराने में वैद्य के समर्पित बहुमूल्य-पदार्थ को दे, कुछ न होने पर उसकी सेवा के लिए अपने को अर्पित कर दे ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधीः-मातरः) हे ओषधयो ! देहनिर्मात्र्यः (वः) युष्मान् (देवीः-इति-उप ब्रुवे) दिव्यः स्थ दिव्यगुणवत्यः स्थेति खल्वहं प्रशंसामि (पुरुष) हे भिषक् ! (अश्वं गां वासः-आत्मानं तव सनेयम्) अश्वं गां निवासं स्वात्मानमपि सेवार्थं तुभ्यं समर्पयामि मां चिकित्सय-स्वस्थं कुरु ॥४॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अश्वत्थे᳓ वो निष᳓दनम्
पर्णे᳓ वो वसति᳓ष् कृता᳓
गोभा᳓ज इ᳓त् कि᳓लासथ
य᳓त् सन᳓वथ पू᳓रुषम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
aśvatthé ← aśvatthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

niṣádanam ← niṣádana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

kr̥tā́ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, non-finite:PPP}

parṇé ← parṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vasatíḥ ← vasatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asatha ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

gobhā́jaḥ ← gobhā́j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ít ← ít (invariable)

kíla ← kíla (invariable)

pū́ruṣam ← pū́ruṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sanávatha ← √sanⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒श्व॒त्थे । वः॒ । नि॒ऽसद॑नम् । प॒र्णे । वः॒ । व॒स॒तिः । कृ॒ता ।
गो॒ऽभाजः॑ । इत् । किल॑ । अ॒स॒थ॒ । यत् । स॒नव॑थ । पुरु॑षम् ॥

• aśvatthe ← aśvattha
• [noun], locative, singular, masculine
• “pipal; aśvattha [word].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• niṣadanam ← niṣadana
• [noun], nominative, singular, neuter

• parṇe ← parṇa
• [noun], locative, singular, masculine

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• vasatiṣ ← vasatiḥ ← vasati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “residency; dwelling; nest; stay; vasati [word]; vas; mansion; sojourn.”

• kṛtā ← kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• gobhāja ← go
• [noun]
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• gobhāja ← bhājaḥ ← bhāj
• [noun], nominative, plural, feminine
• “enjoying; consisting of.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• kilāsatha ← kila
• [adverb]
• “assuredly; indeed; kila [indecl.].”

• kilāsatha ← asatha ← as
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• sanavatha ← san
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “win; get; gain.”

• pūruṣam ← pūruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa.”

हे ओषधिदेवताः वः युष्माकम् अश्वत्थे निषदनं नितरां वर्तनम् । तथा वः युष्माकं पर्णे पलाशे वसतिः निवासः कृता । तृतीयस्यामितो दिवि सोम आसीत्तं गायत्र्याहरत्तस्य पर्णमच्छिद्यत तत्पर्णोऽभवत् तत्पर्णस्य पर्णत्वम् ’ ( तै. ब्रा. १. १. ३. १०) इति ब्राह्मणात्पलाशस्य पर्णत्वप्रसिद्धिः । अश्वत्थपलाशयोर्यज्ञयोग्यत्वप्राधान्यापेक्षयोपादानम् । किंच गोभाज इत्किल गवां भाजयित्र्य एव असथ भवथ खलु । यत् यदि सनवथ संभजध्वे पुरुषं तर्ह्येवं भवथेति । ‘वन षण संभक्तौ । लेट्यडागमः । व्यत्ययेनोप्रत्ययः । यद्वा । औत्सर्गिकः शप्चेति द्विविकरणता ॥ ॥ ८ ॥

English translation:

“Your abode is in the Aśvattha, your dwelling is established in the Palāśa, you are assuredly thedistributer of cattle, inasmuch as you bestow them on the physician.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aśvattha and Palāśa: the trees bear achief part in sacrifices and are, therefore, said to be the abode of plural nts. The vessels in which the offerings arepresented are made of the wood of these two trees (Yajus. 12.79). Aśvattha = ficus religiosa;

Palāśa = buteafrondosa; distributers of cattle: gobhājaḥ = gavām bhājayitryaḥ; or, go = Āditya, you are partakers of thesun, i.e., plural nts offered to fire or the offering thrown into the fire approaches the sun

Your seat is in the aśvattha-tree; your nest is made in the parṇa-tree: you will surely get a share in the cow when you will gain [=cure]
the man.

The Holy Fig tree is your home, your mansion is the Parna tree:
Winners of cattle shali ye be if ye regain for me this man.

Am Asvatthabaum ist euer Sitz, am Parnabaum euer Nest bereitet. Ihr werdet gewiß eine Kuh verdienen, wenn ihr den Mann gewinnen werdet.

Von Feigenholz ist euer Bett, das Nestchen ist vom Bohnenbaum; Ihr wäret mir viel Geldes werth, wenn ihr mir rettetet den Mann.

У (дерева) ашваттха место вашего обитания,
У (дерева) парна сделано ваше гнездо.
Конечно же, вы получите (вашу) долю – корову,
Когда вы добудете (этого) человека.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) ओषधियों ! तुम्हारा (निषदनम्) तुम्हारा-नियोजन-उपयोग का स्थान (अश्वत्थे) देह के अन्दर है (वः) तुम्हारे (वसतिः) वासना (पर्णे) पर्णवत्-पत्ते के समान चञ्चल मन में (कृता) नियत की है (गोभाजः) तुम वैद्य की वाणी को भजनेवाली-वैद्य के अनुसार लाभ पहुँचानेवाली रोगी को अच्छा करनेवाली (इत्) अवश्य (किल-असथ) निस्सन्देह हो (यत्) जिससे कि (पुरुषम्) रोगी पुरुष को (सनवथ) सम्यक् सेवन करती हो-स्वस्थ करती हो ॥५॥

भावार्थभाषाः - वैद्य के कथनानुसार औषधियाँ रोगों को दूर करनेवाली सिद्ध होनी चाहिये,उनका देह में जिस स्थान पर रोग हो, प्रयोग किया जावे, जब स्वस्थ हो जावे तो उनका प्रभाव मन में बस जावे ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे ओषधयः ! युष्माकं (निषदनम्-अश्वत्थे) नियोजनं देहे “अश्वत्थे श्वः”-न स्थाता-इद्देशे-देहे [यजु० १२।७९ दयानन्दः] (वः-वसतिः पर्णे कृता) युष्माकं वसतिर्वासना प्रभावस्थितिः पर्णवच्चञ्चले मनसिकृता भिषजा-वैद्येन (गोभाजः-इत् किल-असथ) यूयं गां वाचं भिषजो वाचं यथा भिषक् कथयति यदस्य रोगस्यैषा खल्वोषधिस्तथा तद्वाचं भजन्ते, तथाभूता हि खलु यूयं भवथ (यत्) यतो हि (पुरुषं-सनवथ) यूयं रोगिणं पुरुषं सम्भजथ स्वस्थं कुरुथ ॥५॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓त्रउ᳓षधीः सम᳓ग्मत
रा᳓जानः स᳓मिताव् इव
वि᳓प्रः स᳓ उच्यते भिष᳓ग्
रक्षोहा᳓मीवचा᳓तनः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samágmata ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)

iva ← iva (invariable)

rā́jānaḥ ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sámitau ← sámiti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

bhiṣák ← bhiṣáj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ucyate ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amīvacā́tanaḥ ← amīvacā́tana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rakṣohā́ ← rakṣohán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यत्र॑ । ओष॑धीः । स॒म्ऽअग्म॑त । राजा॑नः । समि॑तौऽइव ।
विप्रः॑ । सः । उ॒च्य॒ते॒ । भि॒षक् । र॒क्षः॒ऽहा । अ॒मी॒व॒ऽचात॑नः ॥

• yatrauṣadhīḥ ← yatrā ← yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• yatrauṣadhīḥ ← oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• samagmata ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• samagmata ← agmata ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• rājānaḥ ← rājan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• samitāv ← samitau ← samiti
• [noun], locative, singular, feminine
• “battle; council; assembly; meeting.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ucyate ← vac
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• bhiṣag ← bhiṣaj
• [noun], nominative, singular, masculine
• “doctor; alchemist; therapist; medicine.”

• rakṣohāmīvacātanaḥ ← rakṣohā ← rakṣohan
• [noun], nominative, singular, masculine

• rakṣohāmīvacātanaḥ ← amīva
• [noun], neuter
• “disease.”

• rakṣohāmīvacātanaḥ ← cātanaḥ ← cātana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “removing.”

यत्र यस्मिन् देशे ओषधीः ओषधयः समग्मत संगच्छन्ते । राजानः समिताविव संग्रामे यथा संगता भवन्ति तद्वत् । तासां नानाविधानामोषधीनां संगमनं यस्मिन् देशेऽस्ति तत्र विप्रः प्राज्ञः ब्राह्मणः सः भिषक् उच्यते रक्षोहा रक्षोहन्ता । अमीवचातनः। अमीवा व्याधिः । तस्य चातनश्चातयिता नाशयिता च भवति तदानीम् ॥

English translation:

“Where, plural nts, you are congregated like princes (assembled) in battle, there the sage is designated aphysician, the destroyer of evil spirits, the extirpator of disease.”

When the plants have come together, like kings at an assembly,
that inspired poet is said to be a healer who smites the demons and
banishes affliction.

He who hath store of Herbs at hand like Kings amid a crowd of men,-
Physician/Vaidya is that Bipra/sage’s name, fiend-slayer, chaser of disease.

Bei wem die Kräuter sich versammelt haben wie die Könige in der Ratsversammlung, der Redekundige Brahmane heißt Arzt, Unholdtöter, Krankheitsbanner.

Bei wem der Kräuter Schar sich trifft, wie Fürst und Häupter in dem Rath, Den nennt man den geschickten Arzt Unhold- und Suchten-Bändiger.

У кого сошлись растения,
Словно цари в собрании,
Тот, вдохновенный, называется целителем,
Убийцей ракшасов, изгоняющим болезнь.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) जिसके आश्रय में (ओषधीः) ओषधियाँ (समग्मत) सङ्गत होती हैं (समितौ) सभा में (राजानः-इव) जैसे राजकर्मचारी तथा राजसभासद् वैसे (सः-विप्रः) वह विद्वान् (रक्षोहा) रोगनाशक (अमीवचातनः) कृमिनाशक-भिषक् (उच्यते) कहा जाता है,जिसके आश्रय में ओषधियाँ चिकित्सार्थ मिलती हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - राजा को आश्रय बनाकर राजसभासद् सभा में मिलकर जैसे कार्य करते हैं, ऐसे ही ओषधियाँ रोगी जन में वैद्य को आश्रय बनाकर अपने गुणों का प्रकाश करती हैं, इसलिए वैद्य को ओषधियों का गुणज्ञ और रोगों का निदानवेत्ता होना चाहिये ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्र) यस्मिन् यमाश्रित्य (ओषधीः) ओषधयः (समग्मत) सङ्गच्छन्ते प्राप्नुवन्ति (राजानः-समितौ-इव) यथा राजानो राजकर्मचारिणः सभासदः सभायां राजनि तथा (सः-विप्रः-रक्षोहा-अमीवचातनः-भिषक्-उच्यते) स विद्वान् राक्षसनाशको-रोगनाशको भिषक् कथ्यते यमाश्रित्य-ओषधयः उपयुक्ता भवन्ति ॥६॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अश्वावतीं᳓ सोमावती᳓म्
ऊर्ज᳓यन्तीम् उ᳓दोजसम्
आ᳓वित्सि स᳓र्वा ओ᳓षधीर्
अस्मा᳓ अरिष्ट᳓तातये

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
aśvāvatī́m ← áśvāvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

somāvatī́m ← somāvánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

údojasam ← údojas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ūrjáyantīm ← √ūrjay- (root)
{case:ACC, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

avitsi ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sárvāḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ariṣṭátātaye ← ariṣṭátāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

asmaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अ॒श्व॒ऽव॒तीम् । सो॒म॒ऽव॒तीम् । ऊ॒र्जय॑न्तीम् । उत्ऽओ॑जसम् ।
आ । अ॒वि॒त्सि॒ । सर्वाः॑ । ओष॑धीः । अ॒स्मै । अ॒रि॒ष्टऽता॑तये ॥

• aśvāvatīṃ ← aśvāvatīm ← aśvāvat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rich in horses.”

• somāvatīm ← somāvat
• [noun], accusative, singular, feminine

• ūrjayantīm ← ūrjay
• [verb noun], accusative, singular
• “strengthen.”

• udojasam ← udojas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “powerful.”

• āvitsi ← vid
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• sarvā ← sarvāḥ ← sarva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ariṣṭatātaye ← ariṣṭatāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “safeness.”

अश्वावत्यादयः प्रधानभूता ओषधयश्चतस्रः। ताः सर्वा ओषधीः आवित्सि आजाने । स्तौमीत्यर्थः । अस्मा अरिष्टतातये । अमुं रोग विनाशयितुमित्यर्थः ॥

English translation:

“The Aśvāvatī, the Somāvatī, the Urjayantī, the Udojasā)– all these plural nts I praise for thepurpose of overcoming this disease.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aśvāvatī… : these are the four principal plural nts, or, the plural nts, the giver ofhorses (ofr of wealth), the yielder of Soma, the giver of strength (or life), the restorer of vigour; the termsurjayantī, udojasā = tonic and stimulant; for the purpose of overcoming this disease: liṭ, for this person n for thispreservation

The “horse possessor,” the “soma-possessor,” the “strengthener,” the “overpowering one”—
all these plants have I acquired for this (man) here not to be harmed.

Herbs rich in Soma, rich in steeds, in nourishments, in strengthening power,-
All these have I provided here, that this man may be whole again.

Das Rosseeinbringende, Somasaftliefernde, Stärkende, Krafterhöhende, alle diese Kräuter habe ich angetroffen für diesen zur Genesung.

Das wäss’rige, das milchige, das nährende, das kräftige – Beisammen sind sie alle hier, zu machen seinen Schaden heil.

Приносящее коней, приносящее сому,
Подкрепляющее, увеличивающее силу –
Я нашел все (эти) растения,
Чтобы он был невредим!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वावतीम्) अश्व-घोड़े की शक्तिवाली अश्वगन्धा आदि ओषधी को (सोमावतीम्) सोम्यरसवाली ओषधी को (ऊर्जयन्तीम्) बलकारिणी ओषधी को (उदोजसम्) उत्साहवर्धक ओषधी को तथा (सर्वाः) सारी (ओषधीः) ओषधियों को (अस्मै) इस (अरिष्टतातये) रोगरहित-रोगमुक्त हो जाने के लिए (आवित्सि) मैं वैद्य जानता हूँ या उपयोग करता हूँ ॥७॥

भावार्थभाषाः - कुछ ओषधियाँ मानसिक रोग को दूर करनेवाली, कुछ शरीर में रस रक्त का सञ्चार करनेवाली और कुछ प्राणशक्ति देनेवाली और कुछ वीर्यप्रद वाजीकरण ओषधियाँ होती हैं, उन सबका ज्ञान और उपयोग करना वैद्य को आना चाहिये ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अश्वावतीम्) अश्ववच्छक्तिमतीमश्वगन्धादिकां (सोमावतीम्) सोम्यरसवतीम् (ऊर्जयन्तीम्) बलकारिणीम् (उदोजसाम्) उत्साहवतीम्-तथा (सर्वाः-ओषधीः) सर्वाः खल्वोषधीः (अस्मै-अरिष्टतातये) एतस्मै रोगिणे जनाय अरिष्टकरणाय रोगविमुक्तये (आवित्सि) अहं भिषग्जानामि यद्वोपयुञ्जे ॥७॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

उ᳓च् छु᳓ष्मा ओ᳓षधीनां᳐
गा᳓वो गोष्ठा᳓द् इवेरत्
ध᳓नं सनिष्य᳓न्तीना᳐म्
आत्मा᳓नं त᳓व पूरुष

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292);; repeated line

Morph
óṣadhīnām ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

śúṣmāḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

út ← út (invariable)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

goṣṭhā́t ← goṣṭhá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

dhánam ← dhána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saniṣyántīnām ← √sanⁱ- (root)
{case:GEN, gender:F, number:PL, tense:FUT, voice:ACT}

ātmā́nam ← ātmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūruṣa ← pū́ruṣa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

उत् । शुष्माः॑ । ओष॑धीनाम् । गावः॑ । गो॒स्थात्ऽइ॑व । ई॒र॒ते॒ ।
धन॑म् । स॒नि॒ष्यन्ती॑नाम् । आ॒त्मान॑म् । तव॑ । पु॒रु॒ष॒ ॥

• ucchuṣmā ← ud
• [adverb]
• “up.”

• ucchuṣmā ← śuṣmāḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• oṣadhīnāṃ ← oṣadhīnām ← oṣadhī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• goṣṭhād ← goṣṭhāt ← goṣṭha
• [noun], ablative, singular, masculine
• “cowbarn; dwelling; pen; forum.”

• iverate ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• iverate ← īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• dhanaṃ ← dhanam ← dhana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• saniṣyantīnām ← san
• [verb noun], genitive, plural
• “win; get; gain.”

• ātmānaṃ ← ātmānam ← ātman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pūruṣa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa.”

ओषधीनां शुष्माः बलानि उत् ईरते उद्गच्छन्ति । रुग्णे स्ववीर्यं प्रोद्गमयन्तीत्यर्थः । गावो गोष्ठादिव । ता यथा ततः सकाशादुदीरते तद्वत् । कीदृशीनामोषधीनाम्। उच्यते । धनं स्वसामर्थ्यलक्षणं सनिष्यन्तीनां दातुमिच्छन्तीनाम् । किं प्रतीति उच्यते । हे पूरुष पुरुष रोगग्रस्त तव आत्मानं शरीरं प्रति । यद्वा । प्ररोहन्तीरोषधीर्दृष्ट्वा वदति । हे पुरुष प्रियङ्वाद्योषधिस्वामिन् तवात्मानं वर्धयितुं धनं सनिष्यन्तीनां व्रीह्याद्योषधीनां शुष्मा उदीरते ॥

English translation:

“The virtues of the plural nts which are desirous of bestowing wealth issue from them, man, (towards) yourbody like cattle from the pen.”

The unbridled forces of the plants rise up like cows from the cowpen as they seek to gain the stake and your very self, o man.

The healing virtues of the Plants stream forth like cattle from the stall,-
Plants that shall win me store of wealth, and save thy vital breath, O man.

Die Kräfte der Kräuter strömen aus wie die Kühe aus dem Kuhstand, die Kräuter, die Reichtum gewinnen sollen und dein Leben, o Mann.

Der Kräuter Düfte strömen aus, wie aus dem Stall die Heerde dringt, Um zu gewinnen werthen Preis – und auch dein Leben, lieber Mann.

Силы растений
Выходят, как коровы из хлева,
(Растений,) что будут добывать богатство –
(И) твой жизненный дух, о человек.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (सनिष्यन्तीनाम्) सम्भजनीय सेवन करने योग्य (ओषधीनाम्) ओषधियों के (शुष्माः) बलवान्-बलप्रदरस (गोष्ठात्-इव) गोस्थान से जैसे (गावः) गौवें (उत् ईरते) उछलती हुई निकलती हैं, वैसे (पुरुष) हे रोगी जन ! (तव) तेरे (आत्मानम्) आत्मा के प्रति (धनम्) तृप्त करनेवाला रस उछलता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - समस्त सेवन करने योग्य ओषधियों के प्रत्यग्र बलवान् रस रोगी को देने चाहिएँ, उससे रोगी के शिथिल रक्त आदि धातु बढ़कर उसके आत्मा मन शरीर को तृप्त व तेजस्वी बना देते हैं ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सनिष्यन्तीनाम्-ओषधीनाम्) सनिष्यमाणानां सम्भज्यमानानां सेव्यमानानामोषधीनां (शुष्माः) बलवन्तो रसाः (गोष्ठात्-इव गावः-उत् ईरते) यथा गोस्थानात्-खलु गाव उद्गच्छन्ति तद्वदुत्प्लुत्य गच्छन्ति (पुरुष) हे रोगग्रस्त ! (तव-आत्मानम्-धनम्) तवात्मानं प्रति प्रीणनकरं रसमुत्स्रावयन्ति ॥८॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इ᳓ष्कृतिर् ना᳓म वो माता᳓
अ᳓थो यूयं᳓ स्थ नि᳓ष्कृतीः
सीराः᳓ पतत्रि᳓णी स्थन
य᳓द् आम᳓यति नि᳓ष् कृथ

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
íṣkr̥tiḥ ← íṣkr̥ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

átha ← átha (invariable)

níṣkr̥tīḥ ← níṣkr̥ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

stha ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

u ← u (invariable)

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

patatríṇīḥ ← patatrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sīrā́ḥ ← sīrā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sthana ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

āmáyati ← √amⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥tha ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

nís ← nís (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इष्कृ॑तिः । नाम॑ । वः॒ । मा॒ता । अथो॒ इति॑ । यू॒यम् । स्थ॒ । निःऽकृ॑तीः ।
सी॒राः । प॒त॒त्रिणीः॑ । स्थ॒न॒ । यत् । आ॒मय॑ति । निः । कृ॒थ॒ ॥

• iṣkṛtir ← iṣkṛtiḥ ← iṣkṛti
• [noun], nominative, singular, feminine

• nāma
• [adverb]
• “by name; indeed; however; indeed.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mātātho ← mātā ← mātṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• mātātho ← atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• stha ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• niṣkṛtīḥ ← niṣkṛti
• [noun], nominative, plural, feminine
• “expiation; atonement; recompense; removal.”

• sīrāḥ ← sīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sīra [word]; plow.”

• patatriṇī ← patatrin
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flying; winged.”

• sthana ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• āmayati ← āmay
• [verb], singular, Present indikative

• niṣ ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• kṛtha ← kṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे ओषधयः वो माता जननी इष्कृतिर्नाम् । सर्वेषां रुग्णानां निष्कर्त्रीति प्रसिद्धा । यस्मात्सा रुग्णं निष्करोति । अथ अतो यूयम् अपि निष्कृतीः निष्कृतयः स्थ भवथ। किंच यूयं सीराः सरणशीलाः पतत्रिणीः पतनवत्यश्च स्थन भवथ। ‘तप्तनप्’ इति तनादेशः । किंच पुरुषः यत् यदि आमयति व्याधितो भवति तं निष्कृथ संस्कुरुथ ॥

English translation:

“Verily Iṣkṛti is your mother, therefore are you (also) Niṣkṛtis; you are flying streams; if (a man) is illyou cure him.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Iṣkṛti and Niṣkṛtis: both are synonyms, the unmaker or remedier of disease

Your mother is the “Restorer” by name, and you all are “Expellers.” You are streambeds [=stalks] with wings [=leaves]. You expel what
causes affliction.

Reliever is your mother’s name, and hence Restorers are ye called.
Rivers are ye with wings that fly: keep far whatever brings disease.

Eure Mutter heißt Heilmachung, und ihr seid die Heilungen. Ihr seid beflügelte …… . Was schmerzt, das heilet ihr.

Wie eure Mutter Heilerecht, heisst ihr die Töchter Macheheil; Ihr seid beschwingten Strömen gleich, was schadhaft ist, das macht ihr heil.

Исцеление по имени ваша мать,
А вы (сами) – излечения.
Вы потоки, летящие на крыльях.
Что болит, (то) вы излечиваете.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) ओषधियो!तुम्हारी (माता) निर्मात्रीशक्ति (इष्कृतिः-नाम) रोग के निराकरण करनेवाली प्रासिद्ध है, सो वह भूमि है (अथ) और (यूयम्) तुम (निष्कृतीः-स्थ) रोग का निराकरण करनेवाली हो। (सीराः) नदियों के समान (पतत्रिणीः स्थ) प्रसरणशील हो, शरीर के रोग को बाहर निकाल देनेवाली हो (यत्-आमयति) जिससे जो रोगी है(निष्कृथ), उसे स्वस्थ करो ॥९॥

भावार्थभाषाः - औषधियों की भूमि परिष्कृत होनी चाहिये, तो औषधियाँ भी निर्दोष उत्पन्न हुई रोगों को शरीर से बाहर निकालनेवाली होती हैं, वे सेवन की हुई नदियों की भाँति शरीर में फैलकर रोगी को निर्दोष-स्वस्थ कर देती हैं ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे ओषधयः ! युष्माकं (माता) निर्मात्रीशक्तिः (इष्कृतिः-नाम) निष्कृतिः “नकारलोपश्छान्दसः” रोगस्य निराकरणकर्त्री (अथ यूयं निष्कृतीः स्थ) अथ च यूयं रोगस्य निराकरणकर्त्र्यः स्थ (सीराः पतत्रिणीः स्थ) नद्य इव प्रसरणशीलाः “सीरा नदीनाम” [निघ० १।१३] शरीराद्बहिर्रोगस्य पातयित्र्यः स्थ (यत्-आमयति निष्कृथ) यो रुजति रोगी भवति तं स्वस्थं कुरुथ ॥९॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ᳓ति वि᳓श्वाः परिष्ठा᳐᳓
स्तेन᳓ ऽव° व्रज᳓म् अक्रमुः
ओ᳓षधीः प्र᳓ अचुच्यवुर्
य᳓त् किं᳓ च तनु᳓वो र᳓पः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
áti ← áti (invariable)

pariṣṭhā́ḥ ← pariṣṭhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

akramuḥ ← √kramⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

stenáḥ ← stená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vrajám ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

acucyavuḥ ← √cyu- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

ca ← ca (invariable)

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rápaḥ ← rápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अति॑ । विश्वाः॑ । प॒रि॒ऽस्थाः । स्ते॒नःऽइ॑व । व्र॒जम् । अ॒क्र॒मुः॒ ।
ओष॑धीः । प्र । अ॒चु॒च्य॒वुः॒ । यत् । किम् । च॒ । त॒न्वः॑ । रपः॑ ॥

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pariṣṭhā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hindrance.”

• stena ← stenaḥ ← stena
• [noun], nominative, singular, masculine
• “thief; stena [word].”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vrajam ← vraja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• akramuḥ ← kram
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• prācucyavur ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prācucyavur ← acucyavuḥ ← cyu
• [verb], plural, Plusquamperfect
• “fall down; issue; shoot; ejaculate; deviate; banish; drop; dislodge; miss; deprive.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• kiṃ ← kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• tanvo ← tanvoḥ ← tanu
• [noun], genitive, dual, feminine
• “body; embodiment; life; life; root; body; form.”

• rapaḥ ← rapas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

विश्वाः व्याप्ताः परिष्ठाः परितः स्थिता ओषधयः अति अक्रमुः व्याधीनतिक्रान्तवत्यः । स्तेनइव व्रजम् । यथा स्तेनो व्रजमत्यक्रमीत् तद्वत् । तथा कृत्वा ओषधीः ओषधयः प्राचुच्यवुः प्रच्यावयन्ति यत्किं च तन्वः रुग्णशरीरस्य रपः पापं व्याधिलक्षणमस्ति तदिति ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“The universal all-pervading plural nts assail (diseases) as a thief (attacks) a cow-shed; they drive outwhatever infirmity of body there may be.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Infirmity: rapaḥ = pāpaḥ, sin; because of the consequence of sin eitherin this or in a previous existence

They have stepped over the fences like a thief over a barricade.
The plants have driven forth whatever malady of the body there is.

Over all fences have they passed, as steals a thief into the fold.
The Plants have driven from the frame whatever malady was there.

Über alle Hindernisse sind sie wie der Dieb über den Zaun gestiegen. Die Kräuter haben jeglichen Leibesschaden entfernt.

Kein Hemmniss hält sie auf, sie sind der Dieb, der durch die Zäune bricht, Die Kräuter werfen alles um, was an dem Leib Gebreste ist.

Вы преодолели все барьеры,
Как вор (, попадающий) в загон (для скота).
Растения удалили любое
Повреждение тела, какое ни на есть.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तेन-इव) चोर जैसे (व्रजम्) गोस्थान को (अति-अक्रमुः) अतिक्रान्त करता है, तोड़ता है, वैसे (विश्वा) सारी (परिष्ठाः) सर्वत्र फैलनेवाली (ओषधीः) औषधियाँ (तन्वः) शरीर का (यत्-किं च रपः) जो कुछ दोष है, (प्र अचुच्यवुः) उसे च्युत करो, निकाल दो ॥१०॥

भावार्थभाषाः - चोर जैसे गौशाला में गुप्त रूप से तोड़-फोड़ कर गौ को बाहर निकाल देते हैं, ऐसे ही ओषधियाँ शरीर में घुसकर रोगस्थानों को खोलकर उनमें से रोगों को बाहर निकाल ले आती हैं,ऐसी प्रभावशाली ओषधियाँ सेवन करने योग्य हैं ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्तेन-इव वज्रम्-अति-अक्रमुः) चोरो यथा गोस्थानमतिक्राम्यति त्रोटयति तथा (विश्वाः-परिष्ठाः-ओषधीः) सर्वाः सर्वतो वर्त्तमाना ओषधयः (तन्वः-यत्-किं च रपः) शरीरस्य यत्किं च रपः शरीरनाशको दोषोऽस्ति (प्र अचुच्यवुः) तं प्रच्युतं कुरुत ॥१०॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓द् इमा᳓ वाज᳓यन्न् अह᳓म्
ओ᳓षधीर् ह᳓स्त आदधे᳓
आत्मा᳓ य᳓क्ष्मस्य नश्यति
पुरा᳓ जीवगृ᳓भो यथा

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vājáyan ← √vājay- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ādadhé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

háste ← hásta- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naśyati ← √naś- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yákṣmasya ← yákṣma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jīvagŕ̥bhaḥ ← jīvagŕ̥bh- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

purā́ ← purā́ (invariable)

yathā ← yathā (invariable)

यत् । इ॒माः । वा॒जय॑न् । अ॒हम् । ओष॑धीः । हस्ते॑ । आ॒ऽद॒धे ।
आ॒त्मा । यक्ष्म॑स्य । न॒श्य॒ति॒ । पु॒रा । जी॒व॒ऽगृभः॑ । य॒था॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vājayann ← vājayan ← vājay ← √vaj
• [verb noun], nominative, singular
• “incite.”

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• oṣadhīr ← oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• hasta ← haste ← hasta
• [noun], locative, singular, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• ādadhe ← ādhā ← √dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; conceive; ignite; keep; effect; fuel; lend; cover; direct.”

• ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• yakṣmasya ← yakṣma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “tuberculosis; disease; pulmonary tuberculosis.”

• naśyati ← naś
• [verb], singular, Present indikative
• “disappear; vanish; gasify; fail; perish; lose; bhasmībhū.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• jīvagṛbho ← jīvagṛbhaḥ ← jīvagṛbh
• [noun], genitive, singular, masculine

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

अहं यत् यदि इमाः ओषधीः हस्त आदधे आधारयामि । किं कुर्वन् । वाजयन् रुग्णं बलिनं कुर्वन् । ततः पुरा यक्ष्मस्य रोगस्य आत्मा नश्यति नष्टो भवति जीवगृभो यथा । जीवानां शकुन्यादीनां ग्राहकाद्व्याधाद्यथा जीवा नश्यन्ति तद्वत् । यद्वा । जीवगृभो मृत्योः सकाशाज्जीवोऽपह्रियते तद्वत् ॥

English translation:

“As soon as I take these plural nts in my hand making (the sick man) strong, the soul of the maladyperishes before (their application) as (life is driven away from the presence) of the seizer of life.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Seizer of life: or,as (lives are destroyed) from the seizing of lives, i.e., from the hunting of birds etc.

When I take these plants in my hand, invigorating them,
the very self of the sickness perishes, as if before being captured alive.

When, bringing back the vanished strength, I hold these herbs within my hand,
The spirit of disease departs ere he can seize upon the life.

Wenn ich nach dem Siegerpreis, dem Gewinn verlangend die Kräuter in die Hand nehme, so entweicht der Lebensgeist der Schwindsucht wie vor dem, der lebendig einfängt.

Wenn ich, ihr Arzeneien, euch in meine Hände drohend fass’, So macht das Siechthum sich davon, es bangt ihm vor des Häschers Griff.

Когда я, стремясь к победе,
Беру в руку эти растения,
Жизненный дух чахотки исчезает,
Как перед ловчим живых.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जब (अहम्) मैं (वाजयन्) रोगी के लिये स्वास्थ्यबल को देता हुआ-देने के हेतु (इमाः)इन (ओषधीः) ओषधियों को (हस्ते) हाथ में (आदधे) चिकित्सा के लिए लेता हूँ-ग्रहण करता हूँ, तो (यक्ष्मस्य) रोग का (आत्मा) आत्मा-स्वरूप या मूल्य (पुरा) पूर्व ही (नश्यति) नष्ट हो जाता है (जीवगृभः-यथा) जीवों के ग्रहण करनेवाले पकड़नेवाले के पास से जीव जैसे भाग जाते हैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - वैद्य चिकित्सा करने में ऐसे कुशल हों तथा प्रसिद्ध हों कि जैसे ही ओषधियों को चिकित्सा के लिए प्रयोग करें, रोगी को यह अनुभव हो कि ओषधी सेवन से पहले ही मेरा रोग भाग रहा है तथा वैद्य भी ओषधी देने के साथ-साथ उसे आश्वासन दे कि तेरा रोग तो अब जा रहा है ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्-अहं वाजयन्) यदाऽहं रोगिणे बलं स्वास्थ्यबलं प्रयच्छन् (इमाः-ओषधीः-हस्ते-आदधे) एना ओषधीः स्वहस्ते गृह्णामि (तदा यक्ष्मस्य-आत्मा पुरा नश्यति) रोगस्य स्वरूपं मूलं पूर्वमेव नष्टं भवति (जीवगृभः-यथा) जीवानां ग्रहीतुः सकाशाद् जीवाः पलायन्ते तथा ॥११॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓स्यौषधीः प्रस᳓र्पथ
अ᳓ङ्गम्-अङ्गम् प᳓रुष्-परुः
त᳓तो य᳓क्ष्मं वि᳓ बाधध्व
उग्रो᳓ मध्यमशी᳓र् इव

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
oṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

prasárpatha ← √sr̥p- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

áṅgam-aṅgam ← áṅga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

páruṣ-paruḥ ← párus- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bādhadhve ← √bādhⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tátas ← tátas (invariable)

ví ← ví (invariable)

yákṣmam ← yákṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

madhyamaśī́ḥ ← madhyamaśī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । ओ॒ष॒धीः॒ । प्र॒ऽसर्प॑थ । अङ्ग॑म्ऽअङ्गम् । परुः॑ऽपरुः ।
ततः॑ । यक्ष्म॑म् । वि । बा॒ध॒ध्वे॒ । उ॒ग्रः । म॒ध्य॒म॒शीःऽइ॑व ॥

• yasyauṣadhīḥ ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyauṣadhīḥ ← oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• prasarpathāṅgam ← prasarpatha ← prasṛp ← √sṛp
• [verb], plural, Present indikative

• prasarpathāṅgam ← aṅgam ← aṅga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “body part; body; part; limb; extremity; Vedāṅga; section; root; army unit; aṅga [word]; subsection; aṅgamantra; part; body; ingredient.”

• aṅgam ← aṅga
• [noun], accusative, singular, neuter
• “body part; body; part; limb; extremity; Vedāṅga; section; root; army unit; aṅga [word]; subsection; aṅgamantra; part; body; ingredient.”

• paruṣ ← paruḥ ← parus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “joint.”

• paruḥ ← parus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “joint.”

• tato ← tatas
• [adverb]
• “then; therefore; now; then; from there; subsequently; consequently; then; there; from that; for that reason; alternatively; consequently; furthermore.”

• yakṣmaṃ ← yakṣmam ← yakṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tuberculosis; disease; pulmonary tuberculosis.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bādhadhva ← bādhadhve ← bādh
• [verb], plural, Present indikative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• madhyamaśīr ← madhyamaśīḥ ← madhyamaśī
• [noun], nominative, singular, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

हे ओषधीः ओषधयः यस्य रुग्णस्य अङ्गमङ्गं यद्यदङ्गं परुःपरुः यद्यत्पर्व प्रसर्पथ प्रकर्षेणाश्रयथ ततः अङ्गात्पर्वणश्च यक्ष्मं व्याधिं वि बाधध्वे । उग्रः उद्गूर्णबलः मध्यमशीः मध्यमस्थाने वर्तमानो राजा यथा उपद्रवकारिणः समनन्तरशत्रून् पदे पदे विबाधते तद्वत् ॥

English translation:

“From him, oḥ plural nts, in whom you creep from limb to limb, from joint to joint, you drive away diseaselike a mighty (prince) stationed in the midst of his host.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mighty prince: or, as Rudra pierces the world with thecentral point of his trident (Yajus. 12.86)

Him whose every limb, every joint you slither over,
from him thrust aside the sickness, like a mighty (man) lying in the middle.

He through whose frame, O Plants, ye creep member by member, joint by joint,-
From him ye drive away disease like some strong arbiter of strife.

Bei wem ihr Kräuter Glied um Glied, Gelenk um Gelenk vordringt, von dem vertreibt ihr die Schwindsucht, wie ein Mächtiger, der in der Mitte zwischen zwei Freunden lagert.

Auf eurem Weg von Glied zu Glied, und von Gelenke zu Gelenk Treibt ihr das Siechthum vor euch her, als wär’s durch strengen Richters Spruch.

У кого вы проползаете, о растения,
В каждый член, в каждый сустав,
Из того выгоняете чахотку,
Словно грозный царь, находящийся посредине (воюющих).

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधीः) ओषधियों! (यस्य)जिस रोगी के (अङ्गम्-अङ्गम्) प्रत्येक अङ्ग को (परुः-परुः) प्रत्येकजोड़ के प्रति (प्रसपर्थ) प्राप्त होती हो तथा (ततः) पुनः (यक्ष्मम्) रोग को (वि बाधध्वे) नष्ट करो-रोग को निकलने के लिए विशेषरूप से बाधित करो (उग्रः) तीक्ष्ण (मध्यमशीः-इव) मेघों के मध्य जलों में होनेवाली विद्युत् की भाँति, जैसे विद्युत् मेघजलों को पीड़ित कर बाहर निकाल देती है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - ओषधियों के अन्दर बड़ी भारी शक्ति है, जैसे विद्युत् के अन्दर बड़ी भारी शक्ति होने से मेघ के जलों को बाहर निकाल देती है, ऐसे ही ओषधियाँ अङ्ग-अङ्ग में और जोड़-जोड़ में बैठे रोग को बाहर निकाल देती हैं, वैद्य जन इस रीति और अनुपात से चिकित्सा करें ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधीः) हे ओषधयः ! (यस्य) यस्य रुग्णस्य (अङ्गम्-अङ्गम् परुष्परुः-प्रसपर्थ) प्रत्यवयवं प्रतिपर्व च प्रसपर्थ प्राप्नुथ (ततः) पुनश्च (यक्ष्मं-वि बाधध्वे) रोगं नाशयथ (उग्रः-मध्यमशीः-इव) मेघमध्यजलेषु भवः विद्युदग्निरुग्रो जलानि तद्वन्निःसारयत ॥१२॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

साकं᳓ यक्ष्म प्र᳓ पत
चा᳓षेण किकिदीवि᳓ना
साकं᳓ वा᳓तस्य ध्रा᳓जिया
साकं᳓ नश्य निहा᳓कया

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
pata ← √pat- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

sākám ← sākám (invariable)

yakṣma ← yákṣma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

cā́ṣeṇa ← cā́ṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kikidīvínā ← kikidīví- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

dhrā́jyā ← dhrā́ji- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sākám ← sākám (invariable)

vā́tasya ← vā́ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

naśya ← √naś- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

nihā́kayā ← nihā́kā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sākám ← sākám (invariable)

सा॒कम् । य॒क्ष्म॒ । प्र । प॒त॒ । चाषे॑ण । कि॒कि॒दी॒विना॑ ।
सा॒कम् । वात॑स्य । ध्राज्या॑ । सा॒कम् । न॒श्य॒ । नि॒ऽहाक॑या ॥

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• yakṣma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tuberculosis; disease; pulmonary tuberculosis.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• pata ← pat
• [verb], singular, Present imperative
• “fall down; drop; fly; issue; fall; fall; decay; hang down; banish; throw; lodge; disappear.”

• cāṣeṇa ← cāṣa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “blue jay.”

• kikidīvinā ← kikidīvi
• [noun], instrumental, singular, masculine

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• vātasya ← vāta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• dhrājyā ← dhrāji
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “rush; gust; feeling.”

• sākaṃ ← sākam
• [adverb]
• “together; jointly; simultaneously.”

• naśya ← naś
• [verb], singular, Present imperative
• “disappear; vanish; gasify; fail; perish; lose; bhasmībhū.”

• nihākayā ← nihākā
• [noun], instrumental, singular, feminine

हे अस्मदीयस्य पुरुषस्य शरीराधिष्ठायिन् यक्ष्म व्याधे त्वं साकं सहैव प्र पत प्रकर्षेण शीघ्रं गच्छ। केन साकमिति । उच्यते । चाषेण अतिशीघ्रं पतता चाषाख्येन पक्षिणा सह । तथा किकिदीविना पक्षिणा च सह । तथा वातस्य शीघ्रं गच्छतो वायोः ध्राज्या।‘ध्रज गतौ’ । गत्या वेगेन सह गच्छ। तथा निहाकया गोधिकया साकं नश्य नाशं प्राप्नुहि ॥

English translation:

“Fly forth, sickness, with the jay, with the blue jay, with the velocity of the wind, perish along with theiguana.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Iguana: kikidīvinā: an epithet of cāṣeṇa, making these kiki; perhaps, an allusion to the severaldiseases arising from vitiated bile, phlegm and wind (Yajuṣ)

Fly forth, o sickness, together with the cāṣa-bird and the kikidīví-bird. Perish together with the swoop of the wind and together with the
blizzard [?].

Fly, Spirit of Disease, begone, with the blue jay and kingfisher.
Fly with the wind’s impetuousspeed, vanish together with the storm.

Fliege fort, Schwindsucht, zugleich mit dem Holzhäher, dem Holzschreier; mit des Windes Sausen verschwinde, zusammen mit dem Regenschauer!

So fliege Krankheit, flieg davon, mit Elstern, mit den Hähern flieg, Auf Windes Schwinge fahre hin dahin fahr mit dem Wirbelwind.

Улетай, чахотка, вместе
С сойкой, с синей сойкой!
Исчезни с порывом ветра,
Вместе с бурей!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (यक्ष्म) राजरोग ! (चाषेण साकम्) ओषधियों के भक्षण के साथ-वमनरीति से (प्र पत) शरीर से बाहर गिर-निकल (किकिदीविना) क्या-क्या ऐसे कड़वे स्वादरूप कुरले से बाहर निकल (वातस्य ध्राज्या साकम्) अपानवायु के वेग के साथ (नश्य) नष्ट हो (निहाकया साकम्) खङ्खङ्कार थूकने क्रिया के साथ नष्ट हो ॥१३॥

भावार्थभाषाः - राजयक्ष्मा रोग को नष्ट करने के लिये वमन लानेवाली ओषधि खिलाकर या कड़वी ओषधि खिला-पिलाकर कुरले कराकर या अपानवायु लाकर या खङ्खङ्कार थूकने-लानेवाली ओषधि खिलाकर दूर करना चाहिये ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यक्ष्म) हे राजरोग ! त्वम् (चाषेण साकं प्र पत) ओषधीनां भक्षणेन सहैव “चष भक्षणे” [भ्वादि०] शरीराद् बहिः प्रपतनं कुरु वमनरीत्या (किकिदीविना) किं किमिति कटुकगण्डूषेण सह प्रपतनं कुरु (वातस्य ध्राज्या साकं नश्य) अपानवायोर्वेगेन सह नष्टो भव (निहाकया साकम्) नितरां खङ्खङ्कारष्ठीवनक्रियया सह नष्टो भव ॥१३॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अन्या᳓ वो अन्या᳓म् अवतु
अन्या᳓न्य᳓स्या उ᳓पावत
ताः᳓ स᳓र्वाः संविदाना᳓
इद᳓म् मे प्रा᳓वता व᳓चः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

anyā́m ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

avatu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

anyásyai ← anyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

avata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

saṁvidānā́ḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

sárvāḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

avata ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒न्या । वः॒ । अ॒न्याम् । अ॒व॒तु॒ । अ॒न्या । अ॒न्यस्याः॑ । उप॑ । अ॒व॒त॒ ।
ताः । सर्वाः॑ । स॒म्ऽवि॒दा॒नाः । इ॒दम् । मे॒ । प्र । अ॒व॒त॒ । वचः॑ ॥

• anyā ← anya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• anyām ← anya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• avatv ← avatu ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• anyānyasyā ← anyā ← anya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• anyānyasyā ← anyasyāḥ ← anya
• [noun], genitive, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• upāvata ← upāv ← √av
• [verb], plural, Present imperative
• “help.”

• tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sarvāḥ ← sarva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• saṃvidānā ← saṃvidānāḥ ← saṃvid ← √vid
• [verb noun], nominative, plural
• “agree; know; match; recognize.”

• idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• prāvatā ← prāv ← √av
• [verb], plural, Present imperative
• “help; promote.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

हे ओषधयः वः युष्माकं मध्ये अन्या ओषधिः अन्याम् ओषधिम् अवतु प्राप्नोतु । अवतिरत्र गत्यर्थः । तथा अन्यान्यस्याः समीपम् उपावत उपगच्छत । एवं याः सन्ति क्षित्यामोषधयः ता: सर्वाः संविदानाः परस्परमैकमत्यं प्राप्ताः सत्यः इदं मे मदीयं वचः प्रार्थनालक्षणं वचनं प्रावत प्ररक्षत ॥

English translation:

“Let each of you, plural nts, go to the other, approach the one (to the vicinity) of the other; thus being allmutually joined together, attend to this my speech.”

Let one of you help the other. Give help to one another.
All of you, being in agreement—help this speech of mine.

Help every one the other, lend assistance each of you to each,
All of you be accordant, give furtherance to this speech of mine.

Eins von euch soll dem anderen helfen, stehet eines dem anderen bei! Helfet ihr alle einträchtig diesem Wort von mir zum Erfolg!

Von euch sei eins dem andern hold und jedes helf dem andern aus; Seid eines Sinnes allzumal und folget diesem meinem Wort.

Пусть одно из вас поддерживает другое!
Помогайте друг другу!
Все вы, обьединенные,
Добейтесь успеха этой речи моей!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्यः)एक (अन्याम्) एक दूसरी ओषधि को (अवतु) सुरक्षित करे परस्परगुणयोग से (अन्या) एक ओषधि (अन्यस्याम्) दी हुई एक ओषधि के (उप-अवत) ऊपर रहे (ताः) वे (सर्वाः) सब ओषधियाँ (संविदानाः) सम्मिलित हुई (मे) मेरे (इदं वचः) इस वचन को (प्र अवत) परिपालित करें ॥१४ ॥

भावार्थभाषाः - वैद्य ऐसे युक्ति का विचारकर चिकित्सा करें कि एक दी हुई ओषधि दूसरी दी हुई ओषधि के प्रतिकूल न जावे, अपितु गुणवृद्धि करे तथा एक ओषधि से अधिक गुणकारी हो, सब ओषधियाँ मिलाकर दी जानेवाली रोगी अच्छा करने में वैद्य की प्रसिद्धि का निमित्त बनें ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अन्या-अन्याम्-अवतु) एका खल्वेकामोषधिं रक्षतु परस्परगुणयोगेन (अन्या-अन्यस्याः-उप-अवत) अन्या काचिदो-षधिरन्यस्या दीयमानाया ओषधेरुपरि तिष्ठेत् ‘लकारवचन-व्यत्ययश्छान्दसः’ (ताः सर्वाः संविदानाः) ताः सर्वा ओषधयः सम्मिलिताः (मे-इदं वचः प्र अवत) ममेदं रोगिणं प्रत्युक्तं यत्स्वस्थं करिष्यामि तत्परिपालयत ॥१४॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

याः᳓ फलि᳓नीर् या᳓ अफला᳓
अपुष्पा᳓ या᳓श् च पुष्पि᳓णीः
बृ᳓हस्प᳓तिप्रसूतास्
ता᳓ नो मुञ्चन्तु अं᳓हसः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
aphalā́ḥ ← aphalá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

phalínīḥ ← phalín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

apuṣpā́ḥ ← apuṣpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

puṣpíṇīḥ ← puṣpín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bŕ̥haspátiprasūtāḥ ← bŕ̥haspátiprasūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

muñcantu ← √muc- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

याः । फ॒लिनीः॑ । याः । अ॒फ॒लाः । अ॒पु॒ष्पाः । याः । च॒ । पु॒ष्पिणीः॑ ।
बृह॒स्पति॑ऽप्रसूताः । ताः । नः॒ । मु॒ञ्च॒न्तु॒ । अंह॑सः ॥

• yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• phalinīr ← phalinīḥ ← phalin
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fruiting.”

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• aphalā ← aphalāḥ ← aphala
• [noun], nominative, plural, feminine
• “impotent; bootless.”

• apuṣpā ← apuṣpāḥ ← apuṣpa
• [noun], nominative, plural, feminine

• yāś ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• puṣpiṇīḥ ← puṣpin
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flowering.”

• bṛhaspatiprasūtās ← bṛhaspati
• [noun], masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• bṛhaspatiprasūtās ← prasūtāḥ ← prasū ← √sū
• [verb noun], nominative, plural
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• muñcantv ← muñcantu ← muc
• [verb], plural, Present imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

याः फलिनीः फलवत्यः या अफलाः फलवर्जिताः याः अपुष्पाः पुष्परहिताः याश्च पुष्पिणीः पुष्पवत्यः बृहस्पतिप्रसूताः । बृहस्पतिर्मन्त्राभिमानी देवः । तेनानुज्ञाताः। ता नः अस्मान् अंहसः मुञ्चन्तु मोचयन्तु ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“Whether bearing fruit or barren, whether flowering or flowerless, may they, the progeny of Bṛhaspati,liberate us from sin.”

Those that bear fruit and those without fruit, those without flowers and those that have flowers—
impelled by Br̥haspati, let them release us from distress.1554 X.98

Let fruitful Plants, and fruitless, those that blossom, and the blossomless,
Urged onward by Brhaspati, release us from our pain and grief;

Die Früchte tragen und keine Früchte tragen, die nicht blühen und die blühen, sie sollen auf Geheiß des Brihaspati uns von Not erlösen.

Was Früchte trägt, was ohne Frucht, was blühend ist, was blütelos, Sie mögen von Brihaspati erregt befreien uns von Noth.

Что приносят плоды (и) что бесплодные,
Не цветущие и что цветут, –
Пусть они, воодушевленные Брихаспати,
Освободят нас от мучения!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) जो ओषधियाँ (फलिनीः) गुणकारी फलवाली हैं (याः) जो (अफलाः)फलरहित हैं (अपुष्पाः) जो फूलरहित हैं (याः) जो(पुष्पिणीः) फूलवाली हैं (ताः) वे (बृहस्पतिप्रसूताः) महाविद्वान् वैद्य द्वारा प्रेरित-प्रयुक्त हुई (नः) हमें(अंहसः)रोगदुःख से (मुञ्चन्तु) मुक्त करें ॥१५ ॥

भावार्थभाषाः - फलवाली या फलरहित फूलवाली या फूलरहित अथवा फल फूलरहित केवल पत्तेवाली या मात्र काण्डवाली भी ओषधियाँ हों, वे सब महाविद्वान् वैद्य द्वारा प्रयुक्त की गई रोग से छुड़ा सकती हैं ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) या ओषधयः (फलिनीः) प्रशस्तफलवत्यः (याः-अफलाः) याः फलरहिताः (याः-अपुष्पाः) याः पुष्परहिताः (याः-च पुष्पिणीः) या बहुपुष्पवत्यः (ताः) ताः खलु (बृहस्पतिप्रसूताः) महाविदुषा भिषजा प्रेरिताः प्रयुक्ताः (नः) अस्मान् (अहंसः-मुञ्चन्तु) रोगदुःखात् “अंहसः रोगदुःखात्” [यजु० १२।८९ दयानन्दः] मोचयन्तु ॥१५॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

मुञ्च᳓न्तु मा शपथि᳓याद्
अ᳓थो वरुणि᳓याद् उत᳓
अ᳓थो यम᳓स्य प᳓ड्बीशात्
स᳓र्वस्माद् देवकिल्बिषा᳓त्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

muñcántu ← √muc- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

śapathyā̀t ← śapathyà- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

u ← u (invariable)

utá ← utá (invariable)

varuṇyā̀t ← varuṇyà- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

páḍbīśāt ← páḍbīśa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

yamásya ← yamá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devakilbiṣā́t ← devakilbiṣá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sárvasmāt ← sárva- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

मु॒ञ्चन्तु॑ । मा॒ । श॒प॒थ्या॑त् । अथो॒ इति॑ । व॒रु॒ण्या॑त् । उ॒त ।
अथो॒ इति॑ । य॒मस्य॑ । पड्बी॑शात् । सर्व॑स्मात् । दे॒व॒ऽकि॒ल्बि॒षात् ॥

• muñcantu ← muc
• [verb], plural, Present imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• śapathyād ← śapathyāt ← śapathya
• [noun], ablative, singular, masculine

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• varuṇyād ← varuṇyāt ← varuṇya
• [noun], ablative, singular, masculine

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• atho
• [adverb]
• “now; but; furthermore.”

• yamasya ← yama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• paḍbīśāt ← paḍvīśa
• [noun], ablative, singular, neuter

• sarvasmād ← sarvasmāt ← sarva
• [noun], ablative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• devakilbiṣāt ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devakilbiṣāt ← kilbiṣāt ← kilbiṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sin; fault; misdemeanor.”

मा माम् ओषधयः शपथ्यात् शपथसंजातादेनसः सकाशात् मुञ्चन्तु । अथो अपि च वरुण्यात् वरुणसंभवात् मां मुञ्चन्तु । वरुणोऽपि स्वपाशेन जातमात्रं पुरुषं बध्नाति । उत इति पूरणः । अथो अपि च यमस्य पड्बीशात् पादबन्धनान्निगडान्मुञ्चन्तु । न केवलं वरुणादेः पापात् किंतु सर्वस्मादेवकिल्बिषात् देवैः कृतात्पापान्मुञ्चन्तु ॥

English translation:

“May they liberate me from the sin produced by curse, from the sin caused by Varuṇa, from the fettersO Yama, from all guilt caused by the gods.”

Let them release me from (the shackle) of a curse, and also from (the shackle) of Varuṇa,
and from the shackle of Yama—from every offense against the gods.

Release me from the curse’s plague and woe that comes from Varuna;
Free me from Yama’s fetter, from sin and offence against the Gods.

Sie sollen mich von den Folgen eines Fluches erlösen und von der Schlinge des Varuna und auch von Yama´s Fußfessel und von jeglicher Sünde wider die Götter.

Befreit mich von des Fluches Drang und von dem Strick des Varuna, Von Jama’s Netz, von allem Fehl, den wider Götter wir verübt.

Пусть освободят они меня от действия проклятия,
А также от (петли) Варуны,
А также от колодки Ямы
И от всякого прегрешения перед богами!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (शपथ्यात्) हमारे द्वारा अन्य के प्रति अपशब्दकथन से मानसिक रोग हमारे अन्दर जो हो जावे, उससे (नः) हमें (मुञ्चन्तु) प्रयोग की हुईं ओषधियाँ मुक्त करें (अथ-उ-उत) और भी (वरुण्यात्) वरणीय श्रेष्ठ पुरुषों में किये अपराध से शोकरोग हो जाता है अथवा जलोदर रोग से छुड़ावें (अथ-उ)और भी (यमस्य) वायु के (पड्वीशात्) पादबन्धन गतिस्तम्भरोग सेछुड़ावें (सर्वस्मात्)सब (देवकिल्बिषात्) इन्द्रियों द्वारा किये अपराध अतिविषयसेवन से हुए रोग से छुड़ावें ॥१६॥

भावार्थभाषाः - किसी को अपशब्द कहने, श्रेष्ठों का अपमान करने, वातरोग से उन्माद, इन्द्रियविषयों के अतिसेवन से विकार व्याकुलता आदि मानसिक रोग भी ओषधियों से दूर किये जाने चाहिये ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शपथ्यात्) अन्यं प्रतिक्रोशादस्मासु यो मानसिकरोगो जायते तस्मात् (नः) अस्मान् (मुञ्चन्तु) प्रयुक्ता ओषधयो मोचयन्तु (अथ-उ-उत) अथापि हि (वरुण्यात्) वरुणेषु वरणीयेषु श्रेष्ठेषु कृतापराधाच्छोकरोगो जायते तस्माद् यद्वा जलोदररोगान्मोचयन्तु (अथ-उ) अथापि (यमस्य) वायोः (पड्वीशात्) पादबन्धनाद् गतिस्तम्भनान्मोचयन्तु (सर्वस्माद् देवकिल्बिषात्) सर्वस्मादिन्द्रियकृतापराधादतिविषयसेवनान्मोचयन्तु ॥१६॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अवप᳓तन्तीर् अवदन्
दिव᳓ ओ᳓षधयस् प᳓रि
यं᳓ जीव᳓म् अश्न᳓वामहै
न᳓ स᳓ रिष्याति पू᳓रुषः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
avadan ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

avapátantīḥ ← √pat- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

óṣadhayaḥ ← óṣadhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pári ← pári (invariable)

aśnávāmahai ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

jīvám ← jīvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pū́ruṣaḥ ← pū́ruṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

riṣyāti ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒व॒ऽपत॑न्तीः । अ॒व॒द॒न् । दि॒वः । ओष॑धयः । परि॑ ।
यम् । जी॒वम् । अ॒श्नवा॑महै । न । सः । रि॒ष्या॒ति॒ । पुरु॑षः ॥

• avapatantīr ← avapatantīḥ ← avapat ← √pat
• [verb noun], nominative, plural

• avadan ← vad
• [verb], plural, Imperfect
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• oṣadhayas ← oṣadhayaḥ ← oṣadhi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• jīvam ← jīva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “live; alive(p); amṛta.”

• aśnavāmahai ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• riṣyāti ← riṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “suffer; harm.”

• pūruṣaḥ ← pūruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa.”

दिवः द्युलोकात अवपतन्तीः अवपतन्त्यः ओषधयः इत्थं परि अवदन् । किमिति उच्यते । यं जीवं जीवन्तम् अश्नवामहै व्याप्नुमः न सः पूरुषः पुरुषः रिष्याति रिष्यति विनश्यति ॥

English translation:

“The plural nts, falling from heaven, said, “The man, whom living we pervade, will not perish”.”

Flying down from heaven, the plants spoke:
“The man whom we will reach (while he is still) alive, that man will not suffer harm.”

What time, descending from the sky, the Plants flew earthward, thus they spake:
No evil shall befall the man whom while he liveth we pervade,

Vom Himmel herabfliegend sprachen die Kräuter: Wen wir am Leben antreffen werden, der Mann soll nicht zu Schaden kommen.

Als von dem Himmel einst herab die Kräuter flogen, sprachen sie: Wen wir am Leben treffen noch, der Mann soll frei von Schaden sein.

Растения, слетающие
С неба вниз, заговорили:
Кого мы застали еще живым,
Тот не потерпит ущерба.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) आकाश से (अवपतन्तीः) बीजरूप से जल द्वारा नीचे भूमि पर गिरती हुई-आती हुई (ओषधयः) ओषधियाँ (परि-अवदन्) घोषित करती हैं (यम्) जिस (जीवम्) प्राणधारी को (अश्नवाम) व्याप्त होती हैं (सः) वह (पुरुषः) मनुष्य (न रिष्याति) नहीं पीड़ित होता है ॥१७॥

भावार्थभाषाः - ओषधियाँ यद्यपि पृथिवी पर उत्पन्न होती हैं, तब जबकि आकाश से जल पृथ्वी पर गिरता है-बरसता है, एक प्रकार से बीजरूप में आकाश से प्राप्त हुईं ओषधियाँ समझनी चाहिए, आकाश का जल अमृतसमान होता है, उस ऐसे जल से उत्पन्न ओषधियाँ अमृतरूप होकर जिस पुरुष के सेवन में आती हैं, वह पीड़ा से बचा रहता है ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः-अवपतन्तीः-ओषधयः-परि-अवदन्) आकाशात् खलु जलरूपेण नीचैर्भूमौ प्रगच्छन्त्यः-ओषधयः सर्वतोभावेन घोषयन्तीव (यं जीवम्-अश्नवामहै) यं प्राणधारिणं व्याप्नुयामः (सः-पुरुषः-न रिष्याति) स जनो न पुना रोगेण पीडितो भवति ॥१७॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या᳓ ओ᳓षधीः सो᳓मराज्ञीर्
बह्वीः᳓ शत᳓विचक्षणाः
ता᳓सां त्व᳓म् असि उत्तमा᳓
अ᳓रं का᳓माय शं᳓ हृदे᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sómarājñīḥ ← sómarājan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bahvī́ḥ ← bahú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

śatávicakṣaṇāḥ ← śatávicakṣaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tā́sām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

uttamā́ ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

áram ← áram (invariable)

hr̥dé ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

kā́māya ← kā́ma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śám ← śám (invariable)

याः । ओष॑धीः । सोम॑ऽराज्ञीः । ब॒ह्वीः । श॒तऽवि॑चक्षणाः ।
तासा॑म् । त्वम् । अ॒सि॒ । उ॒त्ऽत॒मा । अर॑म् । कामा॑य । शम् । हृ॒दे ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• somarājñīr ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somarājñīr ← rājñīḥ ← rājñī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “queen; rājarīti; indigo.”

• bahvīḥ ← bahu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• śatavicakṣaṇāḥ ← śata
• [noun], neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• śatavicakṣaṇāḥ ← vicakṣaṇāḥ ← vicakṣaṇa
• [noun], nominative, plural, feminine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

• tāsāṃ ← tāsām ← tad
• [noun], genitive, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asy ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• uttamāraṃ ← uttamā ← uttama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• uttamāraṃ ← aram
• [adverb]

• kāmāya ← kāma
• [noun], dative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• śaṃ ← śam
• [adverb]
• “śam [word].”

• hṛde ← hṛd
• [noun], dative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; breast; hṛd [word].”

या ओषधीः ओषधयः सोमराज्ञीः सोमो राजा स्वामी यासां तास्तथोक्ताः बह्वीः असंख्याताः शतविचक्षणाः बहुदर्शना हे सोमाख्ये ओषधे तासाम् ओषधीनां त्वम् उत्तमा असि । यस्मादेवं तस्मात् अरम् अलमत्यर्थं कामाय कान्ताय हृदे हृदयाय शं सुखकरी भवेति शेषः ॥

English translation:

“The which have the Soma for their king, and are numerous and all- seeking of them you (O Soma) arethe best; be very bountiful to the affectionate heart.”

The many plants, having a hundred appearances, whose king
is Soma—
of those you are the highest—sufficient for our desire, weal for our heart.

Of all the many Plants whose King is, Soma, Plants of hundred forms,
Thou art the Plant most excellent, prompt to the wish, sweet to the heart.

Die vielen Kräuter unter König Soma, von hundertfachem Aussehen, deren oberstes bist du, recht nach Wunsch, dem Herzen wohltuend.

Der Kräuter in des Soma Reich, der vielen hundertfach an Art, All dieser bist das beste du, dem Wunsche recht, dem Herzen hold.

Те многочисленные растения,
Кому сома – царь, с сотней обликов –
Ты среди них высшее:
Прямо по желанию (даешь) благо сердцу.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) जो (ओषधीः) ओषधियाँ (सोमराज्ञीः) अमृतधर्म जिनमें राजमान है, ऐसी वे जीवन देनेवाली ओषधियाँ (बह्वीः) बहुतेरी (शतविचक्षणाः) बहुत प्रत्यक्ष-प्रभावशाली (तासाम्) उनमें से (त्वम्) तू (कामाय) तू इस प्रयोग में काम आनेवाली अभीष्ट सिद्धि के लिए (उत्तमा) उत्तम (हृदे)हृदय के लिए(शम्)कल्याणकारी (असि) है ॥१८॥

भावार्थभाषाः - रोग को निवृत्त करके तुरन्त जीवनीय शक्ति लानेवाली रसायन ओषधी है, जो प्रत्यक्ष प्रभाव तुरन्त दिखाती है, हृदय में शान्ति देती है, ऐसी ओषधी को नित्य सेवन करना चाहिये ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (याः-ओषधीः-सोमराज्ञीः) या ओषधयः सोमोऽमृतो राजा राजमानो यासु ताः “अमृतो वै सोमः” [काठ० २१।४।३।४।१२] न मारकगुणोऽपितु जीवनप्रदो गुणो यासु राजते (बह्वीः शतविचक्षणाः) बह्व्यो बहुदृष्टप्रभावाः (तासां-त्वम्-कामाय-उत्तमा हृदे शम्-असि) तासामोषधीनां मध्ये सम्प्रति प्रयुज्यमाने-ओषधे खल्वभीष्टसिद्धये वर्त्तमानरोगनिवारणाय श्रेष्ठा तथा हृदयाय कल्याणकारी ह्यसि ॥१८॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या᳓ ओ᳓षधीः सो᳓मराज्ञीर्
वि᳓ष्ठिताः पृथिवी᳓म् अ᳓नु
बृ᳓हस्प᳓तिप्रसूता
अस्यइ᳓ सं᳓ दत्त वीरि᳓यम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292);; repeated line
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292);; repeated line
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
óṣadhīḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sómarājñīḥ ← sómarājan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víṣṭhitāḥ ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

bŕ̥haspátiprasūtāḥ ← bŕ̥haspátiprasūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asyaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

datta ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

याः । ओष॑धीः । सोम॑ऽराज्ञीः । विऽस्थि॑ताः । पृ॒थि॒वीम् । अनु॑ ।
बृह॒स्पति॑ऽप्रसूताः । अ॒स्यै । सम् । द॒त्त॒ । वी॒र्य॑म् ॥

• yā ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• oṣadhīḥ ← oṣadhī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• somarājñīr ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somarājñīr ← rājñīḥ ← rājñī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “queen; rājarīti; indigo.”

• viṣṭhitāḥ ← viṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], nominative, plural
• “stand; stay; resist.”

• pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• bṛhaspatiprasūtā ← bṛhaspati
• [noun], masculine
• “Brihaspati; Jupiter; Bṛhaspati.”

• bṛhaspatiprasūtā ← prasūtāḥ ← prasū ← √sū
• [verb noun], nominative, plural
• “give birth; be born; originate; impel; propel; grow.”

• asyai ← idam
• [noun], dative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• datta ← dā
• [verb], plural, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

या ओषधीः ओषधयः सोमराज्ञीः पृथिवीमनु विष्ठिताः विविधं स्थिताः दिवः सकाशादागत्य पृथिव्यां नानाभेदेन स्थिताः बृहस्पतिप्रसूताः बृहस्पतिनानुज्ञाताः सत्यो यूयम् अस्यै रुग्णतन्वे वीर्यं सं दत्त संधत्त ॥

English translation:

“plural nts, which have the Soma for your king, who are scattered over the earth, the offspring ofBṛhaspati, give vigour to this (infirm body).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Infirm body: or, to this drug that I have taken (Yajus. 12.93)

You plants whose king is Soma, spread wide along the earth—
impelled by Br̥haspati, jointly give heroic power to this one here
[=medicinal plant].

O all ye various Herbs whose King is Soma, that o’erspread the earth,
Urged onward by Brhaspati, combine your virtue in this Plant.

Die Kräuter unter König Soma, die über die Erde verbreitet sind, vereinigt auf des Brihaspati Geheiß eure Kraft auf dieses Kraut!

Ihr Kräuter in des Soma Reich, verbreitet auf der Erde Grund, Legt auf Brihaspati’s Geheiss in dieses Kraut all eure Kraft.

(Вы,) растения, кому сома – царь,
Распространенные по земле,
Воодушевленные Брихаспати,
Все вместе дайте ему силу!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (याः) जो (ओषधीः) ओषधियाँ (सोमराज्ञीः) अमृत गुणवाली (पृथिवीम्-अनु) पृथिवी को आश्रय करके (विष्ठिताः) विविधरूप से स्थित हैं (बृहस्पतिः-प्रसूताः) वे महाविद्वान् वैद्य के द्वारा प्रेरित-प्रयुक्त की हुईं-दी हुईं (अस्यै) इस रुग्ण देह के लिए (वीर्यम्) रोगनाशक बल को (सं दत्त) संयुक्त करो ॥१९॥

भावार्थभाषाः - अमृत गुणवाली ओषधियाँ, जो पृथिवी पर मिलती हैं, वे सुयोग्य वैद्य के द्वारा रोगनाशक बल रोगी के देह में देती हैं ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (याः-ओषधीः-सोमराज्ञीः) या ओषधयो-अमृतगुणवत्यः (पृथिवीम्-अनु विष्ठिताः) पृथिवीमाश्रित्य-विविधरूपेण स्थिताः (बृहस्पति-प्रसूताः) महाविदुषा वैद्येन प्रेरिताः-प्रयुक्ताः (अस्यै) रुग्णायै तन्वै (वीर्यं सं दत्त) वीर्यं संयुक्तं कुरुत ॥१९॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

मा᳓ वो रिषत् खनिता᳓
य᳓स्मै चाहं᳓ ख᳓नामि वः
द्विप᳓च् च᳓तुष्पद् अस्मा᳓कं
स᳓र्वम् अस्तु अनातुर᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
khanitā́ ← khanitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

riṣat ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ca ← ca (invariable)

khánāmi ← √khanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

cátuṣpat ← cátuṣpad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dvipát ← dvipád- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

anāturám ← anāturá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sárvam ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

मा । वः॒ । रि॒ष॒त् । ख॒नि॒ता । यस्मै॑ । च॒ । अ॒हम् । खना॑मि । वः॒ ।
द्वि॒ऽपत् । चतुः॑ऽपत् । अ॒स्माक॑म् । सर्व॑म् । अ॒स्तु॒ । अ॒ना॒तु॒रम् ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• riṣat ← riṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “suffer; harm.”

• khanitā ← khanitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “digging.”

• yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• cāhaṃ ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāhaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• khanāmi ← khan
• [verb], singular, Present indikative
• “dig; dig out; dig; bury.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• dvipac ← dvipad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “biped.”

• catuṣpad ← catuṣpada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “quadrupedal.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• sarvam ← sarva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• astv ← astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• anāturam ← anātura
• [noun], nominative, singular, neuter
• “well.”

हे ओषधयः वः युष्मान् मा रिषत् मा हिंस्यात् । कः । खनिता भूमेः खननकर्ता । यस्मै रुग्णाय चाहं खनामि वः युष्मान् । किंच अस्माकं संबन्धि द्विपत् पुत्रभृत्यादिकं चतुष्पत् गोमहिष्यादिकं च यदस्ति तत् सर्वम् अनातुरम् अरोगम् अस्तु ।

English translation:

“Let not the digger hurt you, not (the sick person n) for whom I dig you up; may all my bipeds andquadrupeds be free from disease.”

Let your digger not suffer harm, nor him for whom I dig you.
Let our two-footed and four-footed all be free of affliction.

Unharmed be he who digs you up, unharmed the man for whom I dig:
And let no malady attack biped or quadruped of ours.

Nicht soll der Schaden leiden, der euch gräbt, noch der, für den ich euch grabe. Unsere Zweifüßler und Vierfüßler sollen alle gesund sein.

Nicht nehme Schaden wer euch gräbt, noch der, für den ich grabe euch; Was zwei und was vier Füsse hat, das bleibe alles uns gesund.

Да не пострадает от вас копающий (вас)
И кому я вас копаю!
Двуногие (и) четвероногие наши
Да будут все здоровы!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

या᳓श् चेद᳓म् उपशृण्व᳓न्ति
या᳓श् च दूर᳓म् प᳓रागताः
स᳓र्वाः संग᳓त्य वीरुधो
अस्यइ᳓ सं᳓ दत्त वीरि᳓यम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292);; repeated line

Morph
ca ← ca (invariable)

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

upaśr̥ṇvánti ← √śru- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

dūrám ← dūrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

párāgatāḥ ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

saṁgátya ← √gam- (root)
{non-finite:CVB}

sárvāḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

vīrudhaḥ ← vīrúdh- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

asyaí ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

datta ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

vīryàm ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

याः । च॒ । इ॒दम् । उ॒प॒ऽशृ॒ण्वन्ति॑ । याः । च॒ । दू॒रम् । परा॑ऽगताः ।
सर्वाः॑ । स॒म्ऽगत्य॑ । वी॒रु॒धः॒ । अ॒स्यै । सम् । द॒त्त॒ । वी॒र्य॑म् ॥

• yāś ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• cedam ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cedam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• upaśṛṇvanti ← upaśru ← √śru
• [verb], plural, Present indikative
• “listen; come to know; attend; hear.”

• yāś ← yāḥ ← yad
• [noun], nominative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dūram
• [adverb]
• “far.”

• parāgatāḥ ← parāgam ← √gam
• [verb noun], nominative, plural

• sarvāḥ ← sarva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• saṃgatya ← saṃgam ← √gam
• [verb noun]
• “meet; unite; love; connect; exist; land; justify.”

• vīrudho ← vīrudhaḥ ← vīrudh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “plant; shrub.”

• ‘syai ← asyai ← idam
• [noun], dative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• datta ← dā
• [verb], plural, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

याश्च ओषधयः इदं स्तोत्रम् उपशृण्वन्ति याश्च ओषधयः दूरं परागताः सर्वाः वीरुधः संगत्य संगताः सत्यो हे वीरुधः अस्यै रुग्णतन्वे वीर्यं सं दत्त ॥

English translation:

“Both the plural nts that I hear this (prayer), and those which are removed far off, all coming together,give vigour to this (infirm body).”

Both those who hear this nearby and those who have gone far into the distance —
all of you, having coming together, o sprouts—jointly give heroic power to this one here [=medicinal plant].

All Plants that hear this speech, and those that have departed far away,
Come all assembled and confer your healing power upon this Herb.

Die dieser Rede zuhören, und die in die Ferne gegangen sind, ihr Kräuter, vereinigt alle zusammen eure Kraft auf dieses Kraut!

Ihr, die ihr dieses Wort vernehmt, und die ihr in der Ferne seid, Kommt alle Kräuter her und legt in dieses Kraut all eure Kraft.

Кто к этому прислушивается
И кто ушел далеко, –
Все растения, собравшись,
Все вместе дайте ему силу!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (याः च) और जिन ओषधियों को (इदम्-उपशृण्वन्ति) पढ़नेवाले गुरुमुख से इसप्रकार सुनते हैं कि ऐसे गुणवाली ओषधि हैं(च) और (याः) जो ओषधियाँ (दूरं परागताः) दूर देश से प्राप्त होती हैं (सर्वाः-वीरुधः) वे सारी ओषधियाँ (सङ्गत्य) मिलकर (अस्यै) इस रुग्ण देह के लिये (वीर्यम्) अपने बल या सार को (संदत्त) सम्यक् देओ ॥२१॥

भावार्थभाषाः - ओषधियों के गुणधर्म परम्परा से सुने जाते हैं कि इस ओषधि में ये गुण हैं, वह समीप में हो या दूर देश में, उन्हें लाकर सबको यथोचित मिलाकर रोगी को देने से रोगनाशक बल प्राप्त होता है, अतः कई ओषधियों को मिलाकर भी देना चाहिये ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (याः-च-इदम्-उपशृण्वन्ति) याः-ओषधीः-अध्येतारो गुरुमुखात् खलु शृण्वन्ति यदिदं गुणमस्या इति, (याः-च दूरं परागताः) या ओषधयो दूरदेशात् प्राप्ता भवन्ति (सर्वाः-वीरुधः सङ्गत्य) सर्वा ओषधीः सम्यग्मिलित्वा (अस्यै वीर्यं-संदत्त) अस्यै रुग्णतन्वै सारं सम्यक् दत्त ॥२१॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

ओ᳓षधयः सं᳓ वदन्ते
सो᳓मेन सह᳓ रा᳓जञा
य᳓स्मै कृणो᳓ति ब्राह्मण᳓स्
तं᳓ राजन् पारयामसि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
óṣadhayaḥ ← óṣadhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

vadante ← √vadⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

rā́jñā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

sahá ← sahá (invariable)

sómena ← sóma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

brāhmaṇáḥ ← brāhmaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kr̥ṇóti ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yásmai ← yá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pārayāmasi ← √pr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ओष॑धयः । सम् । व॒द॒न्ते॒ । सोमे॑न । स॒ह । राज्ञा॑ ।
यस्मै॑ । कृ॒णोति॑ । ब्रा॒ह्म॒णः । तम् । रा॒ज॒न् । पा॒र॒या॒म॒सि॒ ॥

• oṣadhayaḥ ← oṣadhi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vadante ← vad
• [verb], plural, Present indikative
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• somena ← soma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• saha
• [adverb]
• “together; together; with; jointly; together; saha [word]; along.”

• rājñā ← rājan
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• yasmai ← yad
• [noun], dative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• kṛṇoti ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• brāhmaṇas ← brāhmaṇaḥ ← brāhmaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; Brahmin; brāhmaṇa [word]; Brahma.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• pārayāmasi ← pāray ← √pṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

ओषधयः सर्वाः सोमेन राज्ञा सह सं वदन्ते संवादं कुर्वन्ति । किमिति तदुच्यते । यस्मै रुग्णाय ब्राह्मणः ओषधिसामर्थ्यज्ञो ब्राह्मणो वैद्यः कृणोति करोति चिकित्सां तं रुग्णं हे राजन् पारयामसि पारयामः ॥ इदन्तो मसिः ॥

English translation:

“All the plural nts, together with Soma their king, declare, “We save him, O king, to whom the Brāhmaṇaadministers (us)".”

The plants come to an agreement with King Soma:
“For whom the brahmin acts, him, o king, will we deliver.”

With Soma as their Sovran Lord the Plants hold colloquy and say:
O King, we save from death the man whose cure a Brahman undertakes.

Die Kräuter machen mit ihrem König Soma die Abrede: Wen ein Brahmane behandelt, den bringen wir durch, o König.

Mit Soma, ihrem Könige, besprechen sich die Kräuter so: Für wen uns ein Brahmane braucht, o König, den erretten wir.

Растения ведут беседу
С царей Сомой:
Для кого действует брахман,
Того, о царь, мы перевозим на другую сторону.

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधयः) ओषधियाँ (सोमेन) सोमनामक ओषधिविशेष (राज्ञा सह) नीरोगकरण गुणों से राजमान के साथ (सं वदन्ते) संवाद करती हुई सी-एकाङ्ग होती हुई सी मानों कहती हैं (राजन्) हेनीरोगकरण गुणों से राजमान ! (ब्राह्मणः) विद्वान् वैद्य (यस्मै) जिस रोग के लिए (कृणोति) हमारा प्रयोग करता है, (तम्) उसे (पारयामसि) रोगसमुद्र से पार करती हैं ॥२२॥

भावार्थभाषाः - उत्तम गुणवाली रसायनरूप प्रधान ओषधी के साथ रोगनिवारक ओषधियाँ भी रोगी को रोगरूप दुःखसागर से पार करती हैं ॥२२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधयः सोमेन) ओषधिविशेषेण (राज्ञा) यस्मिन् नीरोगकरण-गुणाः राजन्ते तेन (सह) सं वदन्ते संवादं कुर्वन्तीव (ब्राह्मणः) विद्वान् भिषक् (यस्मै कृणोति) यस्मै रुग्णाय-अस्माकं प्रयोगं करोति (राजन्) हे नीरोगकरणगुणैर्राजमान ओषधिविशेष ! (तं पारयामसि) तं रोगसमुद्रात् पारयामः ॥२२॥

• देवता - ओषधीस्तुतिः
• ऋषिः - भिषगाथर्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

त्व᳓म् उत्तमा᳓सि ओषधे
त᳓व वृक्षा᳓ उ᳓पस्तयः
उ᳓पस्तिर् अस्तु सो᳡ ऽस्मा᳓कं
यो᳓ अस्माँ᳓ अभिदा᳓सति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)
popular;; epic anuṣṭubh (292)

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

oṣadhe ← óṣadhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

uttamā́ ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

úpastayaḥ ← úpasti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥kṣā́ḥ ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpastiḥ ← úpasti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhidā́sati ← √dās- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

त्वम् । उ॒त्ऽत॒मा । अ॒सि॒ । ओ॒ष॒धे॒ । तव॑ । वृ॒क्षाः । उप॑स्तयः ।
उप॑स्तिः । अ॒स्तु॒ । सः । अ॒स्माक॑म् । यः । अ॒स्मान् । अ॒भि॒ऽदास॑ति ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• uttamāsy ← uttamā ← uttama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• uttamāsy ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• oṣadhe ← oṣadhi
• [noun], vocative, singular, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vṛkṣā ← vṛkṣāḥ ← vṛkṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “tree; fruit tree.”

• upastayaḥ ← upasti
• [noun], nominative, plural, masculine

• upastir ← upastiḥ ← upasti
• [noun], nominative, singular, masculine

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ‘smākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• abhidāsati ← abhidās ← √dās
• [verb], singular, Present indikative
• “threaten; endanger.”

हे ओषधे सोमाख्ये त्वम् ओषधीनामन्यासाम्’ उत्तमासि । तव वृक्षाः सर्वे उपस्तयः अधःशायिन एव । तथा सति सः उपस्तिरस्तु अधःशायी भवतु योऽस्मान् अभिदासति अभिहिनस्ति भ्रातृव्य इति ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“You (Soma) are the best of the plural nts, to you (all) trees are prostrate; may he be prostrate to us, whoattacks us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May the trees shelter you, and may he who is our foe become our own servant

You are the highest, o plant. The trees are your subordinates.
Let him be subordinate to us, whoever assails us.

Most excellent of all art thou, O Plant thy vassals are the trees.
Let him be subject to our power, the man who seeks to injure us.

Du Kraut, bist das Oberste, die Bäume sind deine Untergebenen. Der soll unser Untergebener sein, der uns bedroht!

O Kraut, du bist der Oberherr; die Bäume sind dir unterthan; Und so sei uns auch unterthan der, welcher uns zu schaden sucht.

Ты высшее, о растение,
Деревья – твои подданные.
Пусть тот будет нашим подданным,
Кто нам угрожает!

• औषधीस्तुतिः
• भिषगाथर्वणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधे) हे ओषधे ! (त्वम्) तू (उत्तमा-असि) श्रेष्ठ है (वृक्षाः) वृक्ष (तव) तेरे (उपस्तयः) उपाश्रय-सहारारूप हैं (सः) वह विद्वान् भिषक् (अस्माकम्) हमारा (उपस्तिः) आश्रयदातासङ्गी (अस्तु) हो, (यः) जो (अस्मान्)हमें (अभिदासति) सुख देता है ॥२३॥

भावार्थभाषाः - लतारूप ओषधियों के वृक्ष सहारे हैं, जिनके ऊपर लताएँ चढ़ती हैं और फैलती हैं, ऐसे ही रोगियों का सहारा वैद्य होता है, जिसके सहारे वे स्वस्थ होते हैं और पुष्ट होते हैं ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओषधे त्वम्-उत्तमा-असि) हे ओषधे ! त्वं श्रेष्ठाऽसि (वृक्षाः-तव-उपस्तयः) वृक्षाः बृहत्तरवस्तव खलूपाश्रयदातारः “उपपूर्वात् स्त्यै सङ्घाते” [भ्वादि०] “धातोरौणादिकः क्विप् सम्प्रसारणं च” (सः-अस्माकम्-उपस्तिः अस्तु) स विद्वान् भिषक् खल्वस्माकमुपाश्रयदाता सङ्गो भवतु (यः-अस्मान्-अभिदासति) योऽस्मान् स्वास्थ्यसुखमभिददाति “दासति दानकर्मा” [निघ० ३।२०] ॥२३॥