०८८

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

’ हविष्पान्तम् ’ इत्येकोनविंशत्यृचं चतुर्थं सूक्तं त्रैष्टुभम् । मूर्धन्वानृषिः । स चाङ्गिरसो वामदेव्यो वा । सूर्यो वैश्वानरगुणकोऽग्निश्च समुदितो देवता । तथा चानुक्रान्तं-’ हविरेकोनाङ्गिरसो मूर्धन्वान्वामदेव्यो वा सौर्यवैश्वानरीयम् ’ इति । व्यूढस्य दशरात्रस्य पञ्चमेऽहन्याग्निमारुत एतद्वैश्वानरीयनिविद्धानम् । सूत्रितं च-’ हविष्पान्तमग्निर्होता गृहपतिः स राजा ’ ( आश्व. श्रौ. ८.८) इति ।।

Jamison Brereton

88 (914)
Sūrya and Vaiśvānara
Mūrdhanvant Āṅgirasa or Vāmadevya
19 verses: triṣṭubh
Two simultaneous superimpositions structure this hymn. On the one hand, the present-day sacrifice involving the establishment of the ritual fire and the pouring of oblations into it is contrasted with the primal production of the sacrificial fire by the gods. The present-day sacrifice begins (vs. 1ab) and ends (vs. 19) the hymn, and periodically surfaces throughout (vss. 3, 5, 14). However, the dominant strain is the primordial one, which begins in the second half of verse 1; the role of the gods in creating the original sacrifice and “begetting” the sacrificial fire is especially emphasized in verses 4 and the long sequence of 7–13, where the phrase “the gods begot” appears four times (vss. 8–10, 13), alongside similar expressions. This the matic strain is especially striking because the gods are also regularly identified as “worthy of the sacrifice” (vss. 3, 6, 11, 13; see also 5, where Agni is so called), that is, worthy of receiving the sacrifice, while they are in fact performing the sacrifice.
The other theme of superimposition is the identification of Agni, especially under the epithet Vaiśvānara “belonging to all men,” with the sun. At first the sun’s dependence on and complementarity with Agni is mentioned (vss. 1b, 2, 6): the sun only becomes visible and begins to shine when Agni is also visible. But the cosmos-filling radiance and heat of Agni (see vss. 3, 5, 7, 9) leads gradually to the premise that the gods created Agni as the sun, expressed clearly in verses 10–13. The poet then acknowledges Agni as the sun (vs. 14) and in enigmatic language describes the two paths between heaven and earth along which the sun / cosmic fire moves (vss. 15–16).
The last three verses (17–19) seem to provide a simultaneous transition from the cosmic and primordial elements in the superimposed structures to the present-day everyday—by way of a dialogue between two unnamed participants. Most interpreters (e.g., Geldner and Renou) identify the speakers as two priests, probably the Brahman and Hotar who are explicitly mentioned in the last pāda of the last verse (19d). But the words that introduce the speakers in verse 17, ávara and pára, are ambiguous. They can mean “nearer” and “farther” (referring to the positions of the priests on the sacrificial ground), but they can also mean “lower” and “upper” / “below” and “above,” as derivatives of these words do in verse 14. In verse 17 they can therefore refer to cosmic elements. It is our view that in verse 17 the dialogue is first presented as a debate between Earth and Heaven (which appear at the end of vs. 15 as the defining poles of the cosmos) about their roles in sacrifice, but the dialogue participants unobtrusively become transformed into present-day priests.
The final verse anchors us firmly in the here-and-now of the sacrifice, but also asserts that as long as the morning fire will be kindled and the dawns will dawn, the sacrifice as we know it will be performed. This assertion may involve a bit of propa ganda. The term brāhmaṇá as the technical designation of a priest appears in this verse; this term was only introduced in the late R̥gveda (as opposed to the earlier brahmán “formulator”), presumably as part of a codification and partial reorgani zation of the sacrificial system. The poet may then be claiming a long future for the new system, and implicitly suggesting its long history, stretching back to the origins of the world—cloaking a religious innovation in a garment of imagined tradition, as so often.

01 हविष्पान्तमजरं स्वर्विदि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

हवि᳓ष् पा᳐᳓न्तम् अज᳓रं सुवर्वि᳓दि
दिविस्पृ᳓शि आ᳓हुतं जु᳓ष्टम् अग्नउ᳓
त᳓स्य भ᳓र्मणे भु᳓वनाय देवा᳓
ध᳓र्मणे कं᳓ स्वध᳓या पप्रथन्त

02 गीर्णं भुवनम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

गीर्ण᳓म् भु᳓वनं त᳓मसा᳓पगूळ्हम्
आविः᳓ सु᳓वर् अभवज् जाते᳓ अग्नउ᳓
त᳓स्य देवाः᳓ पृथिवी᳓ द्यउ᳓र् उता᳓पो
अ᳓रणयन्न् ओ᳓षधीः सख्ये᳓ अस्य

03 देवेभिर्न्विषितो यज्ञियेभिरग्निम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

देवे᳓भिर् नु᳓ इषितो᳓ यज्ञि᳓येभिर्
अग्निं᳓ स्तोषाणि अज᳓रम् बृह᳓न्तम्
यो᳓ भानु᳓ना पृथिवीं᳓ द्या᳓म् उते᳓मा᳓म्
आतता᳓न रो᳓दसी अन्त᳓रिक्षम्

04 यो होतासीत्प्रथमो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ हो᳓ता᳓सीत् प्रथमो᳓ देव᳓जुष्टो
यं᳓ समा᳓ञ्जन्न् आ᳓जियेना वृणानाः᳓
स᳓ पतत्रि᳓ इत्वरं᳓ स्था᳓ ज᳓गद् य᳓च्
छ्वात्र᳓म् अग्नि᳓र् अकृणोज् जात᳓वेदाः

05 यज्जातवेदो भुवनस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓ज् जातवेदो भु᳓वनस्य मूर्ध᳓न्न्
अ᳓तिष्ठो अग्ने सह᳓ रोचने᳓न
तं᳓ त्वाहेम मति᳓भिर् गीर्भि᳓र् उक्थइः᳓
स᳓ यज्ञि᳓यो अभवो रोदसिप्राः᳓

06 मूर्धा भुवो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मूर्धा᳓ भुवो᳓ भवति न᳓क्तम् अग्नि᳓स्
त᳓तः सू᳓र्यो जायते प्रात᳓र् उद्य᳓न्
माया᳓म् ऊ तु᳓ यज्ञि᳓यानाम् एता᳓म्
अ᳓पो य᳓त् तू᳓र्णिश् च᳓रति प्रजान᳓न्

07 दृशेन्यो यो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दृशे᳓नियो यो᳓ महिना᳓ स᳓मिद्धो
अ᳓रोचत दिवि᳓योनिर् विभा᳓वा
त᳓स्मिन्न् अग्नउ᳓ सूक्तवाके᳓न देवा᳓
हवि᳓र् वि᳓श्व आ᳓जुहवुस् तनूपाः᳓

08 सूक्तवाकं प्रथममादिदग्निमादिद्धविरजनयन्त - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सूक्तवाक᳓म् प्रथम᳓म् आ᳓द् इ᳓द् अग्नि᳓म्
आ᳓द् इ᳓द् धवि᳓र् अजनयन्त देवाः᳓
स᳓ एषां यज्ञो᳓ अभवत् तनूपा᳓स्
तं᳓ द्यउ᳓र् वेद त᳓म् पृथिवी᳓ त᳓म् आ᳓पः

09 यं देवासोऽजनयन्ताग्निम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यं᳓ देवा᳓सो अ᳓जनयन्त अग्निं᳓
य᳓स्मिन्न् आ᳓जुहवुर् भु᳓वनानि वि᳓श्वा
सो᳓ अर्चि᳓षा पृथिवीं᳓ द्या᳓म् उते᳓मा᳓म्
ऋजूय᳓मानो अतपन् महित्वा᳓

10 स्तोमेन हि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स्तो᳓मेन हि᳓ दिवि᳓ देवा᳓सो अग्नि᳓म्
अ᳓जीजनञ् छ᳓क्तिभी रोदसिप्रा᳓म्
त᳓म् ऊ अकृण्वन् त्रे᳐धा᳓ भुवे᳓ कं᳓
स᳓ ओ᳓षधीः पचति विश्व᳓रूपाः

11 यदेदेनमदधुर्यज्ञियासो दिवि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यदे᳓द् एनम् अ᳓दधुर् यज्ञि᳓यासो
दिवि᳓ देवाः᳓ सू᳓रियम् आदितेय᳓म्
यदा᳓ चरिष्णू᳓ मिथुना᳓व् अ᳓भूताम्
आ᳓द् इ᳓त् प्रा᳓पश्यन् भु᳓वनानि वि᳓श्वा

12 विश्वस्मा अग्निम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वि᳓श्वस्मा अग्नि᳓म् भु᳓वनाय देवा᳓
वैश्वानरं᳓ केतु᳓म् अ᳓ह्नाम् अकृण्वन्
आ᳓ य᳓स् तता᳓न उष᳓सो विभाती᳓र्
अ᳓पो ऊर्णोति त᳓मो अर्चि᳓षा य᳓न्

13 वैश्वानरं कवयो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वैश्वानरं᳓ कव᳓यो यज्ञि᳓यासो
अग्निं᳓ देवा᳓ अजनयन्न् अजुर्य᳓म्
न᳓क्षत्रम् प्रत्न᳓म् अ᳓मिनच् चरिष्णु᳓
यक्ष᳓स्या᳓ध्यक्षं तविष᳓म् बृह᳓न्तम्

14 वैश्वानरं विश्वहा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वैश्वानरं᳓ विश्व᳓हा दीदिवां᳓सम्
म᳓न्त्रैर् अग्निं᳓ कवि᳓म् अ᳓छा वदामः
यो᳓ महिम्ना᳓ परिबभू᳓व उर्वी᳓
उता᳓व᳓स्ताद् उत᳓ देवः᳓ पर᳓स्तात्

15 द्वे स्रुती - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दुवे᳓ स्रुती᳓ अशृणवम् पितॄणा᳓म्
अहं᳓ देवा᳓नाम् उत᳓ म᳓र्तियानाम्
ता᳓भ्याम् इदं᳓ वि᳓श्वम् ए᳓जत् स᳓म् एति
य᳓द् अन्तरा᳓ पित᳓रम् मात᳓रं च

16 द्वे समीची - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

दुवे᳓ समीची᳓ बिभृतश् च᳓रन्तं
शीर्षतो᳓ जात᳓म् म᳓नसा वि᳓मृष्टम्
स᳓ प्रत्य᳓ङ् वि᳓श्वा भु᳓वनानि तस्थाव्
अ᳓प्रयुछन् तर᳓णिर् भ्रा᳓जमानः

17 यत्रा वदेते - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓त्रा व᳓देते अ᳓वरः प᳓रश् च
यज्ञनि᳓योः कतरो᳓ नौ वि᳓ वेद
आ᳓ शेकुर् इ᳓त् सधमा᳓दं स᳓खायो
न᳓क्षन्त यज्ञं᳓ क᳓ इदं᳓ वि᳓ वोचत्

18 कत्यग्नयः कति - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

क᳓ति अग्न᳓यः क᳓ति सू᳓रियासः
क᳓ति उषा᳓सः क᳓ति उ स्विद् आ᳓पः
नो᳓पस्पि᳓जं वः पितरो वदामि
पृछा᳓मि वः कवयो विद्म᳓ने क᳓म्

19 यावन्मात्रमुषसो न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यावन्मात्र᳓म् उष᳓सो न᳓ प्र᳓तीकं
सुपर्णि᳓यो व᳓सते मातरिश्वः
ता᳓वद् दधाति उ᳓प यज्ञ᳓म् आय᳓न्
ब्राह्मणो᳓ हो᳓तुर् अ᳓वरो निषी᳓दन्