०७७

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अभ्रप्रु꣡षो न꣡ वाचा꣡ प्रुषा व꣡सु
हवि꣡ष्मन्तो न꣡ यज्ञा꣡ विजानु꣡षः
सुमा꣡रुतं न꣡ ब्रह्मा꣡णम् अर्ह꣡से
गण꣡म् अस्तोषि एषां न꣡ शोभ꣡से

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.

Morph
abhraprúṣaḥ ← abhraprúṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

pruṣā ← √pruṣⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vācā́ ← vā́c- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

vijānúṣaḥ ← √jñā- (root)
{}

yajñā́ḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arháse ← √arh- (root)
{case:DAT, number:SG}

brahmā́ṇam ← brahmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

sumā́rutam ← sumā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

astoṣi ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gaṇám ← gaṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

śobháse ← √śubh- (root)
{case:DAT, number:SG}

अ॒भ्र॒ऽप्रुषः॑ । न । वा॒चा । प्रु॒ष॒ । वसु॑ । ह॒विष्म॑न्तः । न । य॒ज्ञाः । वि॒ऽजा॒नुषः॑ ।
सु॒ऽमारु॑तम् । न । ब्र॒ह्माण॑म् । अ॒र्हसे॑ । ग॒णम् । अ॒स्तो॒षि॒ । ए॒षा॒म् । न । शो॒भसे॑ ॥

• abhrapruṣo ← abhrapruṣaḥ ← abhrapruṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “rain.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vācā ← vāc
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• pruṣā ← pruṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sprinkle; wet.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “good; good; benign; vasu [word].”

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yajñā ← yajñāḥ ← yajña
• [noun], nominative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• jānuṣaḥ ← jñā
• [verb noun], genitive, singular
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• sumārutaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wind; vāta; Vayu; Marut; prāṇa (coll.); breath; air; fart; air.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• brahmāṇam ← brahman
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• arhase ← arh
• [verb noun]
• “should; may; rate; can; can; equal; necessitate.”

• gaṇam ← gaṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “group; varga; troop; troop; battalion; flock; herd; gaṇa [word]; corporation; gaṇa; herd; sect; swarm; set; party; gaṇa; series; Ganesa; flight.”

• astoṣy ← astoṣi ← stu
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “laud; praise; declare; stu.”

• eṣāṃ ← eṣām ← idam
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śobhase ← śubh
• [verb noun]
• “look; shine; beautify.”

अभ्रप्रुषो न मेघान्निर्गच्छन्त उदकबिन्दव इव वाचा स्तुत्या प्रीता मरुतः वसु धनं प्रुष सिञ्चन्ति । व्यत्ययेन बहुवचनम्। किंच हविष्मन्तो न यज्ञाः हविर्भिर्युक्ता यागा इव विजानुषः जगतो विजनयितारौ भवन्ति । अथ समुदायेनाह। तेषाम् एषां सुमारुतं शोभनानां मरुतां ब्रह्माणं महान्तं गणम् अर्हसे पूजार्थं न अस्तोषि नास्तौषम् । न स्तुतवानस्मीतः पूर्वम् । तथा शोभसे शोभार्थमपि मारुतं गणं न अस्तोषि। अत इदानीं नूतनेन स्तोत्रेण स्तौमीत्यर्थः ॥

English translation:

“(The Maruts), plural ased with our praise like water-drops sent down by clouds, shower wealth; they arethe genitive rators (of the world) like sacrifices abounding with oblations; I have not praised the mighty band ofMaruts (adequately) for their honour or of their glory.”

Like (the Maruts) showering (rain) from a cloud with their speech [=thunder], I will shower goods with my speech. The sacrifices of a discerning one [=poet] are like [=just as good as] those provided with oblations.
I have praised the flock of them as if praising the Formulator [=Indra?], who is well provided with Maruts—have praised them for their worthiness (of soma), as if for their beauty.

As with their voice from cloud they sprinkle treasure so are the wise man’s liberal sacrifices.
I praise their Company that merits worship as the good Martits’ priest to pay them honour.

Wie die Wolkenschauer den Regen will ich mit meiner Rede Gutes sprühen. Die Gebetsworte des Sachkundigen sind wie die von Opferspenden begleiteten. Wie um den Beschwörer aufzuwiegen, der schönes Marutwetter beschwört, habe ich auf ihre Schar ein Loblied angestimmt, um sie gleichsam schön zu machen.

Wie Ergüsse der Regenwolke will ich mit meiner Stimme Gutes ergiessen, wie trankreiche Opfer des kundigen; um werth zu halten wie einen Priester das Volk der Maruts (?), habe ich nun ihre Schar zu rühmen unternommen wie zu ihrer Verherrlichung.

Речью я хочу кропить добро, подобно брызгам из туч.
(Словесные) почитания разбирающегося (в этом) подобны сопровождаемым возлиянием (обрядам).
Чтобы быть достойным прекрасного содружества Марутов, как брахмана,
Я восхвалил их толпу – как бы для блеска.

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में जीवन्मुक्त विद्वानों से ज्ञान ग्रहण करके मनुष्य सांसारिक सुख और मोक्षानन्द के अधिकारी बनते हैं इत्यादि विषय कहा है।

पदार्थान्वयभाषाः - (अभ्रप्रुषः-न) मेघ से सींचे जाते हुए जलबिन्दु जैसे प्राप्त होते हैं, वैसे (वाचा) स्तुति से प्रसन्न हुए जीवन्मुक्त विद्वान् (वसुप्रुष) ज्ञान-धनों से सींचते हैं (हविष्मन्तः) आहुतिवाले (यज्ञाः) यजमान लोग (न विजानुषः) सुख के विशेषरूप से उत्पन्न करनेवाले लोगों के लिए जैसे होते हैं, वैसे तुम सुख देओ (एषाम्) इन जीवन्मुक्तों को (ब्रह्माणम्) महान् (सुमारुतम्) व्यवस्थित (गणम्) मण्डल की (न अर्हसे) सम्प्रति प्रशंसा कर, उनके सत्कार के लिए (न शोभसे) सम्प्रति भाषण के लिए (अस्तोषि) प्रशंसा कर ॥१॥

भावार्थभाषाः - जीवन्मुक्त महानुभावों की प्रशंसा करनी चाहिए, वे अपने अमृतभाषण को बरसाते हैं, जैसे मेघ जल बरसाते हैं ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते जीवन्मुक्तेभ्यो ज्ञानं गृहीत्वा जनाः सांसारिकसुखस्य मोक्षानन्दस्य च अधिकारिणो भवन्तीत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - अभ्रप्रुषः-न) (यथा मेघात् सिच्यमाना जलबिन्दवः “प्रुषायत् सिञ्चत्” [ऋ० १।१२१।२ दयानन्दः] प्राप्यन्ते तथा (वाचा) स्तुत्या प्रसन्नाः सन्तो जीवन्मुक्ता विद्वांसः (वसुप्रुष) वसूनि ज्ञानधनानि सिञ्चन्ति ‘व्यत्ययेन बहुवचने-एकवचनम्’ (हविष्मन्तः-यज्ञाः न-विजानुषः) आहुतिमन्तो यजमानाः “यज्ञो वै यजमानः” [जै० १।२५९] सुखस्य विशेषेण जनयितारो लोकेभ्यो भवन्ति तथा यूयं सुखयत (ब्रह्माणं सुमारुतं गणं न-अर्हसे) एतेषां जीवन्मुक्तानां महान्तं व्यवस्थितं गणं “मरुतो ह वै-देवविशः” (कौ० ७।८) सम्प्रति “नकारः सम्प्रत्यर्थे” [निरुक्त ६।८] तेषां सत्काराय (न शोभसे) तथा च भाषणाय “शुभ भाषणे” [भ्वादि०] (अस्तोषि) प्रशंसय “स्तुहि प्रशंसय” [ऋ० १।२२।६ दयानन्दः] ॥१॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

श्रिये꣡ म꣡र्यासो अञ्जीँ꣡र् अकृण्वत
सुमा꣡रुतं न꣡ पूर्वी꣡र् अ꣡ति क्ष꣡पः
दिव꣡स् पुत्रा꣡स ए꣡ता न꣡ येतिर
आदित्या꣡सस् ते꣡ अक्रा꣡ न꣡ वावृधुः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX

Morph
akr̥ṇvata ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

añjī́n ← añjí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

máryāsaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śriyé ← śrī́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

áti ← áti (invariable)
{}

kṣápaḥ ← kṣáp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sumā́rutam ← sumā́ruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

étāḥ ← éta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

putrā́saḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yetire ← √yat- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ādityā́saḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akrā́ḥ ← akrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vāvr̥dhuḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

श्रि॒ये । मर्या॑सः । अ॒ञ्जीन् । अ॒कृ॒ण्व॒त॒ । सु॒ऽमारु॑तम् । न । पू॒र्वीः । अति॑ । क्षपः॑ ।
दि॒वः । पु॒त्रासः॑ । एताः॑ । न । ये॒ति॒रे॒ । आ॒दि॒त्यासः॑ । ते । अ॒क्राः । न । व॒वृ॒धुः॒ ॥

• śriye ← śrī
• [noun], dative, singular, feminine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• maryāso ← maryāsaḥ ← marya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• añjīṃr ← añji
• [noun], accusative, plural, masculine
• “color; ointment; adornment.”

• akṛṇvata ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sumārutaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumārutaṃ ← mārutam ← māruta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wind; vāta; Vayu; Marut; prāṇa (coll.); breath; air; fart; air.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← pūrva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• kṣapaḥ ← kṣap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “night.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• putrāsa ← putrāsaḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• etā ← etāḥ ← eta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eta [word]; antelope.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yetira ← yetire ← yat
• [verb], plural, Perfect indicative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• ādityāsas ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• akrā ← akrāḥ ← akra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “banner.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vāvṛdhuḥ ← vṛdh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

श्रिये शोभार्थं मर्यासः मारका मनुष्यरूपा वा मरुतः । पूर्वं मनुष्याः सन्तः पश्चात्सुकृतविशेषेण ह्यमरा आसन् । ते अञ्जीन् अञ्जकान्याभरणानि अकृण्वत कुर्वन्ति । किमर्थम् । श्रिये स्वशरीरशोभनार्थम् । सुमारुतं शोभनानां मरुतां गणं पूर्वी: बह्व्यः क्षपः क्षपयित्र्यः सेनाः न अति न पराभावयन्तीति शेषः । किंच दिवः द्युदेवतायाः पुत्रासः पुत्राः एताः गन्तारः न येतिरे निर्गच्छन्ति । ते आदित्यासः अदितेः पुत्राः अक्राः आक्रमणशीला मरुतः न वावृधुः न वर्धन्ते । यतोऽस्माभिर्न स्तुता अत इति भावः ॥

English translation:

“The destructive (Maruts) made ornaments for their decoration many hostile hosts cannot overcomethe band of Maruts; the moving sons of heaven do not issue forth, the swift-going sons of Aditi do not increase (inglory).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Destructive: or, human; the Maruts were at first men, but through their good works obtained immortality;do not increase in glory: because, they are not praised by us

For their splendor the young bloods have provided themselves with ornaments across the many nights, just as they have made (the
Formulator) well provided with Maruts.
The sons of heaven have taken their places like antelopes; (as) Ādityas they have grown strong like foals [?].

The youths have wrought their ornaments for glory through many nights,-this noble band of Maruts.
Like stags the Sons of Dyatis have striven onward, the Sons of Aditi grown strong like pillars.

Zur Schönheit legten die Jünglinge ihre Zierrate an, wie ihr schönes Marutwetter über viele Nächte. Des Himmels Söhne haben sich wie Antilopen zusammengeschlossen; die Söhne der Aditi sind wie Elefanten groß geworden.

Zum Schmucke haben die jugendlichen Männer sich ihr Geschmeide angelegt als schönes Marutvolk viele Nächte hindurch; die Söhne des Himmels gingen wie Hirsche gereiht, sie, die Aditja’s, wuchsen wie Heeresbanner empor.

Для красоты надели (свои) украшения юные мужи
Как прекрасное содружество Марутов, (сверкая) сквозь многие ночи.
Сыновья неба сомкнули свои ряды, как антилопы.
Эти Адитьи выросли, как слоны (?).

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (मर्यासः) मनुष्य (श्रिये) भद्र कल्याण के लिए (अञ्जीन् अकृण्वत) उन जीवन्मुक्तों को प्रसिद्ध करते हैं (सुमारुतम्) जिनका सुव्यवस्थित विद्वन्मण्डल है (पूर्वीः-अति-क्षिपः) प्राचीन प्रेरणा करनेवाली प्रवृत्तियों को हम आगे-आगे प्राप्त करें (दिवः-पुत्रासः) वे प्रकाशमान परमात्मा के पुत्र जीवन्मुक्त (एताः-न येतिरे) इन सुप्रवृत्तियों को नष्ट नहीं करते हैं (ते-आदित्यासः) वे अदिति-पृथिवी पर होनेवाले या शरीरस्थ (अक्राः) आक्रमणकारी दोष (न वावृधुः) न बढ़ें ॥२॥

भावार्थभाषाः - जीवन्मुक्त महानुभावों को आदर देना चाहिए, इनके द्वारा प्राप्त प्रवृत्तियाँ या प्रेरणाएँ मनुष्य को आगे ले जाती हैं, उनसे पार्थिव एवं शारीरिक दोष नहीं बढ़ते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मर्यासः) मनुष्याः (श्रिये-अञ्जीन्-अकृण्वत) भद्राय “श्रीर्वै भद्रम्” [जै० ३।१७२] तान् जीवन्मुक्तान् व्यक्तान् कुर्वन्ति (सुमारुतम्) व्यवस्थितं मरुद्गणं विद्वन्मण्डलं यथा (पूर्वीः-अतिक्षपः) पुरातनीः क्षेपयित्रीः प्रेरयित्रीः प्रवृत्तीरतीत्याग्रे गच्छेम (दिवः-पुत्रासः) प्रकाशमानस्य परमात्मनः पुत्रा जीवन्मुक्ताः (एताः-न येतिरे) एताः सुप्रवृत्तीः खलु न यातयन्ति नाशयन्ति (ते-आदित्यासः-अक्राः-न वावृधुः) ते साधारणाः पृथिव्यां भवा शरीरस्था वा आक्रमणकारिणो दोषा न वर्धेरन् ॥२॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ ये꣡ दिवः꣡ पृथिव्या꣡ न꣡ बर्ह꣡णा
त्म꣡ना रिरिच्रे꣡ अभ्रा꣡न् न꣡ सू꣡रियः
पा꣡जस्वन्तो न꣡ वीराः꣡ पनस्य꣡वो
रिशा꣡दसो न꣡ म꣡र्या अभि꣡द्यवः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX

Morph
barháṇā ← barháṇā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

abhrā́t ← abhrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

riricré ← √ric- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sū́ryaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tmánā ← tmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

pā́jasvantaḥ ← pā́jasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

panasyávaḥ ← panasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vīrā́ḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhídyavaḥ ← abhídyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

máryāḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

riśā́dasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

प्र । ये । दि॒वः । पृ॒थि॒व्याः । न । ब॒र्हणा॑ । त्मना॑ । रि॒रि॒च्रे । अ॒भ्रात् । न । सूर्यः॑ ।
पाज॑स्वन्तः । न । वी॒राः । प॒न॒स्यवः॑ । रि॒शाद॑सः । न । मर्याः॑ । अ॒भिऽद्य॑वः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], ablative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• barhaṇā ← barhaṇa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vigorous.”

• tmanā ← tman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “self.”

• riricre ← ric
• [verb], plural, Perfect indicative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• abhrān ← abhrāt ← abhra
• [noun], ablative, singular, neuter
• “abhra; cloud; sky; abhra [word]; cumulonimbus; mica; air; cloudiness.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sūryaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• pājasvanto ← pājasvantaḥ ← pājasvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “strong.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• panasyavo ← panasyavaḥ ← panasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “brilliant.”

• riśādaso ← riśādasaḥ ← riśādas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “superior; superior; proud.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• maryā ← maryāḥ ← marya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• abhidyavaḥ ← abhidyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “celestial; brilliant.”

ये मरुतः दिवः पृथिव्या न पृथिव्याश्च । नेति चार्थे । बर्हणा महत्त्वेन त्मना आत्मनैव रिरिच्रे रिरिचिरे अतिरिक्ता अभवन् स्वशरीरेण अभ्रान्न अभ्रादिव सूर्यः । किंच पाजस्वन्तो न वीराः बलवन्तो वीरा इव पनस्यवः स्तुतिकामा भवन्ति । किंच रिशादसो न मर्याः रिशतामसितारो मनुष्या इव अभिद्यवः अभिगतदीप्तयो भवन्ति ॥

English translation:

“(The Maruts), who through the might of heaven and earth have emerged from their own person ns asthe sun emerges from the cloud, (are) desirous of praise like powerful heroes, and radiant like men whooverpower their enemies.”

Those who by themselves project beyond heaven as beyond earth mightily, like the sun beyond the clouds,
inviting admiration like heroes of (great) dimension, heaven-bound like young bloods who care for the stranger.

They who extend beyond the earth and heaven, by their own mass, as from the cloud spreads Surya;
Like mighty Heroes covetous of glory, like heavenly gallants who destroy the wicked.

Die in ihrem Eifer von selbst über den Himmel wie über die Erde hinausreichen, wie die Sonne über das Gewölk, wie ansehnliche Helden Lob wünschend, wie die Freier, die über Nebenbuhler triumphieren, die Himmlischen.

Die mit ihrer Macht über Himmel und Erde emporragen, gleich wie die Sonne über das Gewölk, bewundernswerth gleich funkelnden Helden, die himmlischen, wie feindvertilgende Männer.

(Те,) что мощно выступили словно за пределы неба (и) земли,
Сами по себе, как солнце из тучи,
Вызывающие восхищение, как герои могучего сложения,
Как юные мужи, заботящиеся о чужом (?), обращенные к небу:

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो जीवन्मुक्त विद्वान् (बर्हणा) प्रवृद्ध (त्मना) आत्मबल से (दिवः) द्युलोक-ज्ञान से (पृथिव्याः) पृथिवीलोक-ज्ञान से (अभ्रात्) मेघवाले अन्तरिक्ष-ज्ञान से (न प्ररिरिच्रे) नहीं परिवर्जित हैं, किन्तु (सूर्यः-न) सूर्य के समान, जैसे सूर्य द्युलोक से, पृथिवीलोक से और अन्तरिक्षलोक से वियुक्त नहीं है (पाजस्वन्तः) बलवाले (वीराः-न) वीरों के समान ज्ञानवाले (पनस्यवः) अपनी प्रशंसा के योग्य (रिशादसः-न) हिंसा भाव से दूर करनेवालों के समान (अभिद्यवः) ज्ञान से द्योतमान (मर्याः) मनुष्य हैं, उनकी सङ्गति करनी चाहिए ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो जीवन्मुक्त महानुभाव भारी आत्मबल से युक्त हों, तीनों लोकों के ज्ञान से युक्त हों, वे प्रशंसा के योग्य हैं, उनकी सङ्गति अपने कल्याण के लिए मनुष्य करें ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये बर्हणा त्मना) ये जीवन्मुक्ता विद्वांसः खलु प्रवृद्धेनात्मबलेन (दिवः-पृथिव्याः) द्युलोकात्-द्युलोकज्ञानात् पृथिवीलोकात्-पृथिवीलोकज्ञानात् (अभ्रात्-न) अभ्रादभ्रवतोऽन्तरिक्षलोकज्ञानात् “अभ्रशब्दादकारो मत्वर्थीयश्छान्दसः” (न प्र रिरिच्रे) नहि प्ररिक्ताः परिवर्जिताः सन्ति, किन्तु (सूर्यः-न) सूर्य इव सन्ति, यथा सूर्यो द्युलोकेन पृथिव्या-अभ्रमयेनान्तरिक्षेण सह च न वियुक्तोऽस्ति (पाजस्वन्तः-वीराः न पनस्यवः) बलवन्तो वीरा इव ज्ञानवन्तः स्वप्रशंसायोग्याः (रिशादसः-न) हिंसाभावप्रक्षेप्तार इव (अभिद्यवः-मर्याः) ज्ञानेनाभिद्योतमाना मनुष्याः सन्ति तेषां सङ्गतिः कार्येति शेषः ॥३॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युष्मा꣡कम् बुध्ने꣡ अपां꣡ न꣡ या꣡मनि
विथुर्य꣡ति न꣡ मही꣡ श्रथर्य꣡ति
विश्व꣡प्सुर् यज्ञो꣡ अर्वा꣡ग् अयं꣡ सु꣡ वः
प्र꣡यस्वन्तो न꣡ सत्रा꣡च आ꣡ गत

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX

Morph
apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

budhné ← budhná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

yā́mani ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yuṣmā́kam ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

mahī́ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

śratharyáti ← √śrathary- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vithuryáti ← √vithury- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)
{}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

viśvápsuḥ ← viśvápsu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

gata ← √gam- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

práyasvantaḥ ← práyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

satrā́caḥ ← satrā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यु॒ष्माक॑म् । बु॒ध्ने । अ॒पाम् । न । याम॑नि । वि॒थु॒र्यति॑ । न । म॒ही । श्र॒थ॒र्यति॑ ।
वि॒श्वऽप्सुः॑ । य॒ज्ञः । अ॒र्वाक् । अ॒यम् । सु । वः॒ । प्रय॑स्वन्तः । न । स॒त्राचः॑ । आ । ग॒त॒ ॥

• yuṣmākam ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• budhne ← budhna
• [noun], locative, singular, masculine
• “bottom; bottom; base.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yāmani ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• vithuryati ← vithury
• [verb], singular, Present indikative
• “tremor.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mahī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; floor; Earth; land; real property; heaven and earth; space; Mahī; soil; earth; estate; area.”

• śratharyati ← śrathary
• [verb], singular, Present indikative

• viśvapsur ← viśvapsuḥ ← viśvapsu
• [noun], nominative, singular, masculine

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• prayasvanto ← prayasvantaḥ ← prayasvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “offering.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• satrāca ← satrācaḥ ← satrāc
• [noun], nominative, plural, masculine
• “focused; attentive.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gata ← gam
• [verb], plural, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे मरुतः युष्माकं बुध्ने परस्परसंघाते अपां न यामनि प्रवृद्धानामुदकानां गमन इव मही महती भूः न विथुर्यति न व्यथते । नापि श्रथर्यति न विशीर्णा भवति । शीघ्रगतयोऽपि यूयमेनां न पीडयध्वमित्यर्थः । विश्वप्सुः विश्वरूपः अयं यज्ञः यागसाधनं हविः वः युष्माकम् अर्वाक् अभिमुखं सु सुष्ठु गच्छति । प्रयस्वन्तो न अन्नवन्तः परिष्कर्तार इव सुखप्रदाः सन्तः सत्राचः सहाञ्चनाः आ गत आगच्छत । संघाकारेणागच्छतेत्यर्थः । ‘ सप्तगणा वै मरुतः । (तै. सं. २. २. ५. ७ ) इति श्रुतेः ॥

English translation:

“In your collision, as in the transit of waters, the earth is not shaken, is not shattered; this manifoldsacrifice comes towards you; approach united as if laden with food.”

At your journey—as if (resting) on a base of waters, as if going with faltering step, the great (earth) becomes slack.
There is a sacrifice consisting of all good things close by. It is for you. Like dispensers of ritual delight, come here to those who are concentrated (on you).

When ye come nigh, as in the depth of waters, the earth is loosened, as it were, and shaken.
This your all-feedin sacrifice approaches: come all united, fraught, as ’twere with viands.

Bei eurem Kommen, wie bei dem des Hochwassers, schwankt unter euch gleichsam die Erde, gibt sie nach. Dieses allfarbige Opfer wendet sich fein euch zu; kommet wie die, welche Opfergaben haben, zu den darauf Gespannten her!

Wenn ihr wandert wie auf dem Boden der Wolkenwasser, dann wankt gleichsam die Erde und lockert sich; dies mannichfach gestaltete Opfer hat sich euch zugewandt, Labung empfangend kommt allesammt hierher.

При вашем походе, как на дне вод,
Земля словно колеблется, расступается.
Жертва, состоящая вся из дыхания, исходящая от нас, вот она – для вас!
Приходите к нам все вместе как несущие жертвенную усладу!

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (युष्माकम्) हे जीवन्मुक्त विद्वानों ! तुम्हारे (बुध्ने) बोधन करानेवाले वेदज्ञान में (अपां न) जलों के जैसे (यामनि मही) गमन में युक्त पृथिवी (न विथुर्यति) व्यथा को प्राप्त नहीं होती-हिंसित नहीं होती है, वैसे हमारी अन्तःस्थली व्यथित नहीं होती है (वः) तुम्हारा (अयं यज्ञः) यह ज्ञानयज्ञ (विश्वप्सुः-अर्वाक्) विश्वव्यापी या विविधरूप भलीभाँति हमारे अभिमुख हो-हमें प्राप्त हो (प्रयस्वन्तः-न) प्रशस्तज्ञानवालों के समान (सत्राचः-आगत) सत्य को प्राप्त होनेवाले आवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - जीवन्मुक्त विद्वानों के द्वारा उनका ज्ञानबोधनप्रवाह हमें प्राप्त होवे, जैसे जलों के प्रवाह से पृथिवी को कोई हानि नहीं होती, ऐसे ही हमारी अन्तःस्थली की कोई हानि नहीं होती। वह तो निर्मल होती चली जाती है। वह विश्वव्यापी ज्ञानयज्ञ हमें प्राप्त होता रहे, एतदर्थ तुम भी प्राप्त होते रहो ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युष्माकं बुध्ने) हे जीवन्मुक्ता विद्वांसः ! युष्माकं बोधने वेदज्ञाने “बुध्नः-यो बोधयति सर्वान् पदार्थान्” [ऋ० १।९६।६ दयानन्दः] (अपां न यामनि मही न विथुर्यति न श्रथर्यति) यथा जलानां गमने पृथिवी न व्यथां गच्छति “विथुराव्यथनानि” [ऋ० ६।२५।३ दयानन्दः] न हिंसिता भवति “व्यथ वधकर्मसु” [निघ० २।१९] तथाऽस्माकमन्तःस्थली न व्यथेते हिंस्यते (वः-अयम्-यज्ञः-विश्वप्सुः-अर्वाक्) एष युष्माकं विश्वव्यापी विविधरूपो वा “विश्वप्सु विविधरूपम्” [ऋ० ६।२५।३ दयानन्दः] ज्ञानयज्ञोऽस्मदभिमुखं सुष्ठु भवतु (प्रयस्वन्तः सत्राचः-आगत) प्रशस्तज्ञानवन्तः “प्रयस्वन्तः प्रशस्तानि प्रयांसि प्रज्ञानानि विद्यन्ते येषां ते” [ऋ० १।६०।३ दयानन्दः] “सत्रा सत्यनाम” [निघ० ३।१०] सत्यमञ्चन्ति प्राप्नुवन्ति च सत्यं ब्रह्म प्राप्ता आगच्छत ॥४॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - जगती

यूयं꣡ धूर्षु꣡ प्रयु꣡जो न꣡ रश्मि꣡भिर्
ज्यो꣡तिष्मन्तो न꣡ भासा꣡ वि꣡उष्टिषु
श्येना꣡सो न꣡ स्व꣡यशसो रिशा꣡दसः
प्रवा꣡सो न꣡ प्र꣡सितासः परिप्रु꣡षः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.
genre M;; bhārgavī; see Arnold (1905) 240–1.

Morph
dhūrṣú ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

prayújaḥ ← prayúj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

raśmíbhiḥ ← raśmí- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

bhāsā́ ← bhā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

jyótiṣmantaḥ ← jyótiṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

vyùṣṭiṣu ← vyùṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

riśā́dasaḥ ← riśā́das- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sváyaśasaḥ ← sváyaśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śyenā́saḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

pariprúṣaḥ ← pariprúṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prásitāsaḥ ← √sā- ~ si- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

pravā́saḥ ← pravá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

यू॒यम् । धूः॒ऽसु । प्र॒ऽयुजः॑ । न । र॒श्मिऽभिः॑ । ज्योति॑ष्मन्तः । न । भा॒सा । विऽउ॑ष्टिषु ।
श्ये॒नासः॑ । न । स्वऽय॑शसः । रि॒शाद॑सः । प्र॒वासः॑ । न । प्रऽसि॑तासः । प॒रि॒ऽप्रुषः॑ ॥

• yūyaṃ ← yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• dhūrṣu ← dhur
• [noun], locative, plural
• “yoke; dhur [word].”

• prayujo ← prayujaḥ ← prayuj
• [noun], nominative, plural, feminine
• “team.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• raśmibhir ← raśmibhiḥ ← raśmi
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “beam; rein; sunbeam; shininess; cord.”

• jyotiṣmanto ← jyotiṣmantaḥ ← jyotiṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “shining.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhāsā ← bhās
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “beam; radiance; bhās [word]; fire.”

• vyuṣṭiṣu ← vyuṣṭi
• [noun], locative, plural, feminine
• “dawn; happiness; consequence.”

• śyenāso ← śyenāsaḥ ← śyena
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• svayaśaso ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayaśaso ← yaśasaḥ ← yaśas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fame; Yaśas.”

• riśādasaḥ ← riśādas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “superior; superior; proud.”

• pravāso ← pravāsaḥ ← prava
• [noun], nominative, plural, masculine
• “floating.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prasitāsaḥ ← prasita
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prasita [word]; attentive.”

• paripruṣaḥ ← paripruṣ
• [noun], nominative, plural, masculine

हे मरुतः यूयं धूर्षु रथसंबन्धिनीषु रश्मिभिः योक्त्रैः प्रयुजः प्रयुक्ता बद्धा अश्वा इव परिप्रुषः परितो गन्तारः स्थ। तथा ज्योतिष्मन्तो न तेजस्वन्त आदित्यादय इव भासा युक्ता भवथ व्युष्टिषु उषःसूदितासु । किंच श्येनासो न श्येना इव स्वयशसः स्वायत्तयशसः ते यथा रिशादसः रिशतामसितारस्तद्वद्रिशादसः स्वायत्तयशसश्च । किंच प्रवासो न प्रवासिन इव पथिका इव प्रसितासः प्रसिद्धयानाः । उक्तरूपा मरुतः परिप्रुषः परितो गन्तारो भवथ ॥ ॥१०॥

English translation:

“You (move along) like horses harnessed to the chariot-poles with reins; at break of day you (areendowed) with radiance like the luminaries (of heaven); you are like hawks, like the destroyers of foes, desirousof renown; you cover the ground like travellers, you move everywhere.”

With your reins [/rays] you are like (horses) hitched up to the chariot-poles—like light-bearing (fires) at the early brightenings with your beam—
self-glorious like falcons, caring for the stranger—when (just) launched, (you are) like water birds, showering (drops) all around.

Ye are like horses fastened to the chariot poles, luminous with your beams, with splendour as at dawn;
Like self-bright falcons, punishers of wicked men, like hovering birds urged forward, scattering rain around.

Ihr seid wie Gespanne in den Jochen mit Zügeln gelenkt, wie Lichtbringer an Glanz bei Tagesanbruch; wie selbstherrliche Adler über die Nebenbuhler triumphierend, wie Schwimmvögel im Fluge um euch spritzend.

Ihr seid wie Rosse, die mit Strängen an die Deichsel geschirrt sind, wie strahlend mit Licht in der Dämmerung, feindverzehrend wie prächtige Adler, rings sprühend wie vorgespannte Flügelrosse.

Вы подобны упряжкам, (привязанным) поводьями к дышлам,
Как носители света со (своим) сверканием при вспышках (утренней зари),
Как орлы, обладающие собственным блеском, заботящиеся о чужом,
Как парящие (птицы), выпущенные (на простор) (и) поднимающие брызги вокруг.

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (यूयम्) हे विद्वानों ! तुम (धूर्षु प्रयुजः) धारणीय ज्ञानप्रबन्धों में प्रकृष्टरूप से नियुक्त करनेवाले होते हुए (रश्मिभिः-न) जैसे लगामों से घोड़ों को नियोजित करते हैं, वैसे हमें नियुक्त करो (भासा ज्योतिष्मन्तः-न) जैसे ज्ञानज्योति ज्ञान का प्रकाश करते हुए (व्युष्टिषु) विशिष्ट ज्ञान-स्थलियों में मनुष्यों के लिए ज्ञानज्योति प्रदान करते हो, उसी भाँति (श्येनासः-न) अथवा प्रशंसनीय (स्वयशसः) स्वाधार यशवाले महात्मा अथवा (रिशादसः-प्रवासः-न) हिंसक दोषों को फेंकनेवाले प्रवास करते हुए अतिथि प्रवक्ता जन (प्रसितासः परिप्रुषः) प्रकृष्ट निर्मल पवित्राचरण अपने उपदेश अमृत से मनुष्यों को सब ओर से सींचते हैं, वैसे हम पर अनुग्रह करें ॥५॥

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन अपनी ज्ञानस्थलियों में हमें नियुक्त करें, ज्ञान से और शुभाचरण से हमें प्रसाधित करें। जैसे वे यशस्वी हैं, वैसे हमें उपदेशामृत देकर निर्दोष बनाएँ ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यूयम्) हे विद्वांसः ! यूयं (धूषु-प्रयुजः) धारणीयेषु ज्ञानप्रबन्धेषु “धूर्वते धूर्धारयतेर्वा-अस्मान्” [निरु० ३।९] प्रयोक्तारः प्रकृष्टेन नियोक्तारः सन्तः (रश्मिभिः-न) यथा प्रग्रहैरश्वान् प्रयोजयन्ति तथाऽस्मान् प्रयोजयितारः सन्तः (भासा-ज्योतिष्मन्तः-न) यथा वा ज्योतिषा ज्ञानज्योतिषा ज्ञानप्रकाशवन्तः (व्युष्टिषु) विशिष्टज्ञानस्थलीषु जनेभ्यो ज्ञानज्योतिः प्रयच्छन्ति, तद्वत्, (श्येनासः-न स्वयशसः) यद्वा यथा शंसनीयाः स्वाधारयशस्विनो महात्मानस्तथा किं वा (रिशादसः प्रवासः-न) हिंसकान् दोषान् क्षेप्तारः प्रवसन्तोऽतिथयः प्रवक्तारः (प्रसितासः परिप्रुषः) प्रकृष्टनिर्मलाः पवित्राचरणा जनान् स्वोपदेशेनामृतेन परितः सिञ्चन्ति ये तथाभूता अस्माननुगृह्णन्तु ॥५॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ य꣡द् व꣡हध्वे मरुतः पराका꣡द्
यूय꣡म् महः꣡ संव꣡रणस्य व꣡स्वः
विदाना꣡सो वसवो रा꣡धियस्य
आरा꣡च् चिद् द्वे꣡षः सनुत꣡र् युयोत

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
marutaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

parākā́t ← parāká- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

váhadhve ← √vah- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

saṁváraṇasya ← saṁváraṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

rā́dhyasya ← rā́dhya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vasavaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vidānā́saḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

ārā́t ← ārā́t (invariable)
{}

cit ← cit (invariable)
{}

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sanutár ← sanutár (invariable)
{}

yuyota ← √yu- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । यत् । वह॑ध्वे । म॒रु॒तः॒ । प॒रा॒कात् । यू॒यम् । म॒हः । स॒म्ऽवर॑णस्य । वस्वः॑ ।
वि॒दा॒नासः॑ । व॒स॒वः॒ । राध्य॑स्य । आ॒रात् । चि॒त् । द्वेषः॑ । स॒नु॒तः । यु॒यो॒त॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vahadhve ← vah
• [verb], plural, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• parākād ← parākāt ← parāka
• [noun], ablative, singular, masculine
• “parāka.”

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• saṃvaraṇasya ← saṃvaraṇa
• [noun], genitive, singular, neuter
• “concealment.”

• vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “good; good; benign; vasu [word].”

• vidānāso ← vidānāsaḥ ← vid
• [verb noun], nominative, plural
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vasavo ← vasavaḥ ← vasu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• rādhyasyārāc ← rādhyasya ← rādhya
• [noun], genitive, singular, neuter

• rādhyasyārāc ← ārāt
• [adverb]
• “far; ārāt [word].”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• sanutar
• [adverb]
• “away.”

• yuyota ← yu
• [verb], plural, Present imperative
• “keep away; separate; ward off.”

हे मरुतः यूयं यत् यदा पराकात् अत्यन्तं दूरदेशात् वहध्वे आगच्छथ तदानीं महः महत् संवरणस्य संवरणीयं राध्यस्य संराधनीयं वस्वः वसु धनं विदानासः प्रयच्छन्तो हे वसवः यूयम् आराच्चित् दूरादेव युयोत पृथक्कुरुत। कानिति उच्यते । द्वेषः द्वेष्टॄन् । कीदृशान् । सनुतः अन्तर्हितान् । निगूढानित्यर्थः । सनुतरित्यन्तर्हितनाम ॥

English translation:

“When, Maruts, you come from a distance, then, Vasus, distributors of abundant, desirable, covetedwealth, do you scatter afar our concealed foes.”

When you drive yourselves forth from afar, Maruts, you (come as) the ones who know of the great enclosure of goods,
of goods to be realized, o good ones. Even from a distance keep hatred far away.

When ye come forth, O Maruts, from the distance, from the great treasury of rich possessions,
Knowing, O Vasus, boons that should be granted, even from afar drive back the men who hate us.

Wenn ihr Marut aus der Ferne gefahren kommet, den großen verschlossenen Ort des Gutes kennend, des zu gewinnenden, ihr Vasu´s, so haltet schon von ferne die Feindschaft abseits!

Wenn ihr, o Maruts, von Ferne her vorwärts fahrt, die ihr, o gute, die grosse Schatzkammer des Gutes kennt, was man gern gewinnt, so treibt auch schon aus der Ferne den Feind hinweg.

Когда вы продвигаетесь, о Маруты, из дальней дали,
Зная великое замкнутое место добра,
Достойного приобретения, о Васу,
Еще издалека отвратите (от нас) прочь враждебность!

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (वसवः) हे वसानेवाले (मरुतः) विद्वानों ! (यूयम्) तुम (यत्) जब (पराकात्) प्रकृष्ट मोक्षधाम से (महः) महान् (संवरणस्य) सम्यक् वरण करने योग्य (वस्वः-राध्यस्य) आनन्दधन सेवन करने योग्य को (वहध्वे) अपने अध्यात्मप्रवचन से प्राप्त कराते हो, तब (आरात्-चित्) हमारे पास से (सनुतः) अन्तर्हित-अन्दर छिपी हुई (द्वेषः) द्वेषभावनाओं को (युयोत) पृथक् करो, यह आपकी कृपा होगी ॥६॥।

भावार्थभाषाः - विद्वान् जन अपने अध्यात्म उपदेश से मनुष्य को इस योग्य बना देते हैं कि उसके अन्दर की द्वेषभावनाएँ समाप्त हो जाती हैं और वह मोक्षानन्द का अधिकारी बन जाता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वसवः-मरुतः-यूयम्) हे वासयितारो विद्वांसः ! यूयं (यत्) यदा (पराकात्) परात्-प्रकृष्टान्मोक्षधाम्नः (महः संवरणस्य वस्वः राध्यस्य) महत् संवरणीयं ग्रहणीयं वसुमोक्षानन्दधनं “राध्यं संसेव्यम्” द्वितीयास्थाने षष्ठी व्यत्ययेन (वहध्वे) प्रापयत निजाध्यात्मप्रवचनेन, तदा (आरात्-चित्) अन्तःस्थानात्-अस्माकमन्तरात् खलु (सनुतः-द्वेषः-युयोत) अन्तर्हिताः [“सनुतः-निर्णीतान्तर्हितनाम” निघ० ३।२५] द्वेषभावनाः पृथक् कुरुतेति युष्माकं महती कृपा ॥६॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡ उदृ꣡चि · यज्ञे꣡ अध्वरेष्ठा꣡
मरु꣡द्भियो न꣡ मा꣡नुषो द꣡दाशत्
रेव꣡त् स꣡ व꣡यो दधते सुवी꣡रं
स꣡ देवा꣡नाम् अ꣡पि गोपीथे꣡ अस्तु

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvareṣṭhā́ḥ ← adhvareṣṭhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

udŕ̥ci ← udŕ̥c- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dádāśat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

mā́nuṣaḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

marúdbhyaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

dadhate ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

revát ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)
{}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

gopīthé ← gopīthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यः । उ॒त्ऽऋचि॑ । य॒ज्ञे । अ॒ध्व॒रे॒ऽस्थाः । म॒रुत्ऽभ्यः॑ । न । मानु॑षः । ददा॑शत् ।
रे॒वत् । सः । वयः॑ । द॒ध॒ते॒ । सु॒ऽवीर॑म् । सः । दे॒वाना॑म् । अपि॑ । गो॒ऽपी॒थे । अ॒स्तु॒ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• udṛci ← udṛc
• [noun], locative, singular, feminine
• “end; end.”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• adhvareṣṭhā ← adhvareṣṭhāḥ ← adhvareṣṭhā
• [noun], nominative, singular, masculine

• marudbhyo ← marudbhyaḥ ← marut
• [noun], dative, plural
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• mānuṣo ← mānuṣaḥ ← mānuṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man.”

• dadāśat ← dāś
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sacrifice; give.”

• revat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dadhate ← dhā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• suvīraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• gopīthe ← gopītha
• [noun], locative, singular, masculine
• “protection.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

अध्वरेष्ठाः यागे सीदन् मानुषः यः यजमानः यज्ञे उदृचि सति । ऋक्शब्देन स्तोत्रमुपलक्ष्यते । यज्ञे समाप्तस्तुतिके सति संपूर्णे सति मरुद्भ्यो न मरुद्भ्य इवान्येषामध्वर्युभ्य ऋत्विगादिभ्यः ददाशत् दद्यात् । यद्वा यज्ञ उदृच्युपक्रान्त इत्यर्थः । तस्मिन् यज्ञे मरुद्भ्य इवान्यस्मै इन्द्राय ददाशत् ददाति । सः यजमानः रेवत् धनवत् सुवीरं शोभनपुत्राद्युपेतं वयः अन्नं दधते धारयति । व्यत्ययेनैकवचनम् । स देवानाम् इन्द्रादीनाम् अपि गोपीथे सोमपाने अस्तु भवतु ॥

English translation:

“The worshipper who engaged in worship at the sacrifice, accompanied with praise, presentsdonations (to the priests) as if to the Maruts, he enjoys food with riches, and male progeny; may he be present atthe god’s soma-drinking.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Praise: urichi yajñe = when the sacrifice has the praise perfected, i.e., when thesacrifice is complete; or, when the sacrifice is begun

The descendant of Manu who, like (Agni) standing up at the ceremony, will do ritual service to the Maruts at the sacrifice when the chant is raised,
he will acquire rich vitality abounding in good heroes. Let him be in the protection of the gods.

He who, engaged in the rite’s final duty brings, as a man, oblation to the Maruts,
Wins him life’s wealthy fulness, blest with heroes: he shall be present, too, where Gods drink Soma.

Welcher Mensch, wenn das Lied im Opfer ausklingt, bei der heiligen Handlung zugegen, den Sängern wie den Marut spendet, der empfängt reiche Kraft an guten Söhnen, der soll unter dem Schutze der Götter stehen!

Wer beim Opfer fort und fort mit der heiligen Handlung beschäftigt als Mensch den Maruts huldigt, der empfängt reiche Erquickung nebst tapferen Helden; der wird auch stets in der Götter Schutz stehen.

(Если) какой человек, участвующий в обряде,
Почтит (певцов), как если б (это было) для Марутов, когда отзвучит гимн при жертвоприношении,
Он получит жизненную силу, заключенную в прекрасных сыновьях.
Да будет он под покровительством богов!

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (अध्वरेष्ठाः) अध्यात्म मार्गवाले योग में स्थित (मानुषः) मनुष्य तथा (उदृचि) उत्कृष्ट स्तुतिवाले ज्ञानयज्ञ के निमित्त (मरुद्भ्यः) जीवन्मुक्तों के लिए (न) सम्प्रति (ददाशत्) अपने आत्मा को दे देता है, समर्पित करता है, (सः) वह (सुवीरम्) शोभन प्राणों से युक्त (रेवत्) मोक्षैश्वर्यवाले (वयः) जीवन को (दधते) धारण करता है, तथा (सः) वह (गोपीथे) सोमपान-शान्त परमानन्दरसपान के निमित्त (देवानाम्-अस्तु) जीवन्मुक्तों के मध्य में-उनकी श्रेणी में हो जाता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - अध्यात्ममार्गवाले योगाभ्यास तथा परमात्मा की स्तुति के निमित्त मनुष्य जीवन्मुक्त विद्वानों की संगति से मोक्षानन्द पान करने का अधिकारी उत्कृष्ट जीवनवाला बन जाता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः-अध्वरेष्ठाः-मानुषः) योऽध्यात्ममार्गवति योगसमाधौ स्थितो जनः (उदृचि) उत्कृष्टस्तुतिमति यज्ञे-ज्ञानयज्ञे (न ददाशत्) सम्प्रति स्वात्मानं ददाति (मरुद्भ्यः-सुवीरम्-रेवत्-वयः-दधते) स शोभनप्राणयुक्तं मोक्षैश्वर्य्यवज्जीवनं धारयति “दध धारणे” [भ्वादि] तथा (सः-गोपीथे-देवानाम्-अस्तु) स खलु सोमपाने “गोपीथाय सोमपानाय” [निरु० १०।३६] शान्तपरमानन्दरस-पाने जीवन्मुक्तानां मध्ये भवतु ॥७॥

• देवता - मरुतः
• ऋषिः - स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ते꣡ हि꣡ यज्ञे꣡षु यज्ञि꣡यास ऊ꣡मा
आदितिये꣡न ना꣡म्ना श꣡म्भविष्ठाः
ते꣡ नो अवन्तु रथतू꣡र् मनीषा꣡म्
मह꣡श् च या꣡मन् अध्वरे꣡ चकानाः꣡

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M
genre M
genre M

Morph
hí ← hí (invariable)
{}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ū́māḥ ← ū́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yajñéṣu ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yajñíyāsaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ādityéna ← ādityá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nā́mnā ← nā́man- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śámbhaviṣṭhāḥ ← śámbhaviṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

manīṣā́m ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rathatū́ḥ ← rathatúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)
{}

cakānā́ḥ ← √kā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ते । हि । य॒ज्ञेषु॑ । य॒ज्ञिया॑सः । ऊमाः॑ । आ॒दि॒त्येन॑ । नाम्ना॑ । शम्ऽभ॑विष्ठाः ।
ते । नः॒ । अ॒व॒न्तु॒ । र॒थ॒ऽतूः । म॒नी॒षाम् । म॒हः । च॒ । याम॑न् । अ॒ध्व॒रे । च॒का॒नाः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• yajñeṣu ← yajña
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñiyāsa ← yajñiyāsaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• ūmā ← ūmāḥ ← ūma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “assistant.”

• ādityena ← āditya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “āditya.”

• nāmnā ← nāman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• śambhaviṣṭhāḥ ← śambhaviṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ‘vantu ← avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• rathatūr ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• manīṣām ← manīṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• mahaś ← mahaḥ ← mahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “greatness; festival; glory; reward; gladness.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• cakānāḥ ← kan
• [verb noun], nominative, plural
• “like; delight; desire.”

ते हि ते खलु यज्ञेषु यागेषु यज्ञियासः यज्ञार्हा यष्टव्याः ऊमाः अवितारः आदित्येन नाम्ना आदित्यसंबन्धिनोदकेन शंभविष्ठाः सुखस्य भावयितारः । यद्वा । आदित्याख्येन नाम्नादित्यनामकेन देवेन सह शंभविष्ठाः । ते मरुतः नः अस्मान् अवन्तु । रथतूः रथतुरो रथस्य यशगमनसाधनस्य त्वरयितारः सन्तः मनीषां स्तुतिमवन्तु रक्षन्तु । कीदृशास्ते । अध्वरे यामन् यागगमने महः महद्धविः चकानाः कामयमानाः ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“May those protecting deities who are entitled to be worshipped at sacrifices, who under the name ofĀdityas are the bestowers of felicity, may they (the Maruts) accelerating their chariots, and desirous of theample (oblation), upon their arrival at the sacrificed protect our praise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Under the name of Ādityas: or, by meansof the water connected with Āditya (the sun)

For they are helpers worthy to receive sacrifice at the sacrifices, the best luck-bringers, by the Ādityan name.
Let them aid our inspiration, (like a horse) that outstrips chariots, as they take pleasure in the journey of their great (host) and in the ceremony.

For these are helps adored at sacrifices, bringing good fortune by their name Adityas.
Speeding on cars let them protect our praises, delighting in our sacrifice and worship.

Denn diese bei dem Opfer zu verehrenden Helfer, die heilsamsten mit dem aditischen Namen, die sollen unsere Gebete bevorzugen, die Wagen überholend und bei ihrer großen Ausfahrt am Opfer Gefallen findend.

So mögen denn die ehrwürdigen Genossen bei dem Opfer, die durch der Aditja’s Wesen am meisten Heil bringen, unser Gebet befördern, mit den Wagen herbeieilend, und rechtes Gefallen finden an dem Feste und der Opferfeier.

Ведь эти помощники на жертвоприношениях, достойные жертв,
Самые благотворные из-за (своего) имени Адитьев,
Да помогут они нашей молитве, (их толпа), обгоняющая колесницы,
(Они,) находящие удовольствие в обряде во время (своего) великого выезда!

• मरूतः
• स्यूमरश्मिर्भार्गवः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) वे जीवन्मुक्त विद्वान् (यज्ञेषु) ज्ञानयज्ञों में (यज्ञियासः) पूजा के योग्य-सत्कारयोग्य (ऊमाः) रक्षक (आदित्येन) अखण्ड सुख सम्पत्ति-मुक्ति में होनेवाले आनन्दरस से मनुष्यों के अत्यन्त कल्याणकारक हैं (ते) वे (रथतूः) रमणीय मोक्ष के प्रति प्रेरित करनेवाले (अध्वरे यामन्) अध्यात्मयज्ञरूप मार्ग में वर्तमान हुओं के (नः) हमारी (मनीषाम्) प्रज्ञा को (महः च) और महान् ज्ञान को (चकानाः) कामना करते हुए (अवन्तु) हमें शिष्यभाव से रखें और श्रवण करावें ॥८॥

भावार्थभाषाः - जीवन्मुक्त विद्वान् ज्ञानयज्ञ में सत्कार करने योग्य हैं, वे मोक्षानन्द के लिए मनुष्यों को प्रेरित करते हैं और अपनी शरण में लेकर बुद्धि तथा ज्ञान को बढ़ाते हैं ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते हि) ते मरुता जीवन्मुक्ता विद्वांसः (यज्ञेषु यज्ञियासः-ऊमाः) ज्ञानयज्ञेषु यजनार्हा पूजार्हाः सत्कारयोग्याः पालकाः (आदित्येन नाम्ना शम्भविष्ठाः) अदितिरखण्डसुखं सम्पत्तिरूपमुक्तौ भवेनानन्दरसेन जनानामतिशयितकल्याण-कारकाः सन्ति (ते रथतूः) ते ये रमणीयं मोक्षम्प्रति गमयितारः प्रेरयितारः (अध्वरे यामन्) अध्यात्मयज्ञरूपे मार्गे वर्तमानानां (नः मनीषां महः-च चकानाः) अस्माकं प्रज्ञां यज्ज्ञानं च कामयमानाः (अवन्तु) अस्मान् शिष्यत्वेन रक्षन्तु श्रावयन्तु ॥८॥