०७०

• देवता - इध्मः समिद्धोग्निर्वा
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमा᳓म् मे अग्ने समि᳓धं जुषस्व
इळ᳓स् पदे᳓ प्र᳓ति हर्या घृता᳓चीम्
व᳓र्ष्मन् पृथिव्याः᳓ सुदिनत्वे᳓ अ᳓ह्नाम्
ऊर्ध्वो᳓ भव सुक्रतो देवयज्या᳓

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

imā́m ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

juṣasva ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

samídham ← samídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ghr̥tā́cīm ← ghr̥tā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

harya ← √hr̥- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

iḷáḥ ← íḍ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

padé ← padá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

práti ← práti (invariable)

áhnām ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

sudinatvé ← sudinatvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

várṣman ← várṣman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

bhava ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devayajyā́ ← devayajyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sukrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इ॒माम् । मे॒ । अ॒ग्ने॒ । स॒म्ऽइध॑म् । जु॒ष॒स्व॒ । इ॒ळः । प॒दे । प्रति॑ । ह॒र्य॒ । घृ॒ताची॑म् ।
वर्ष्म॑न् । पृ॒थि॒व्याः । सु॒दिन॒ऽत्वे । अह्ना॑म् । ऊ॒र्ध्वः । भ॒व॒ । सु॒क्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो । दे॒व॒ऽय॒ज्या ॥

• imām ← idam
• [noun], accusative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samidhaṃ ← samidham ← samidh
• [noun], accusative, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• juṣasveḍas ← juṣasva ← juṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• juṣasveḍas ← iḍaḥ ← iḍ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “refreshment; libation.”

• pade ← pada
• [noun], locative, singular, masculine
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• haryā ← harya ← hary
• [verb], singular, Present imperative
• “delight.”

• ghṛtācīm ← ghṛtāñc
• [noun], accusative, singular, feminine

• varṣman
• [noun], locative, singular, neuter
• “height; peak; enormousness.”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• sudinatve ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudinatve ← dina
• [noun], masculine
• “day; day; day of the week; one.”

• sudinatve ← tve ← tvad
• [noun], locative, singular
• “you.”

• ahnām ← ahar
• [noun], genitive, plural
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• bhava ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sukrato ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• devayajyā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayajyā ← yajyā ← yajya
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “sacrifice; yajña.”

हे अग्ने इळस्पदे इळायास्पदे । एतद्वा इळायास्पदं यदुत्तरवेदीनाभिः’ (ऐ. ब्रा. १. २८ ) इति ब्राह्मणम् । उत्तरवेद्याम् इमां मे मदीयां समिधं जुषस्व सेवस्व । तथा घृताचीं घृतमञ्चन्तीं स्रुचं प्रति हर्य प्रतिकामयस्व । किंच हे सुक्रतो सुप्रज्ञ पृथिव्याः वर्ष्मन् वर्ष्मणि समुच्रिस्ते पूर्वोक्ते देशे अह्नां सुदिनत्वे तन्निमित्तं देवयज्या देवयागेन हेतुना ऊर्ध्वः ज्वालाभिरुन्नतः भव ।

English translation:

“Graciously accept, Agni, this my fuel (plural ced) on the plural ce of libation (the altar); delight in thebutter-laden (spoon); most wise, rise up upon the lofty plural ce of the earth for the propitiousness of the daysthrough the worship of the gods.”

Take pleasure in this kindling wood of mine, o Agni; delight in the ghee-covered (ladle) in the footprint of refreshment.
On the height of the earth, on the brightest day of days, become upright, o very resolute one, together with our sacrifice to the gods.

ENJOY, O Agni, this my Fuel, welcome the oil-filled ladle where we pour libation.
Rise up for worship of the Gods, wise Agni, on the earth’s height, while days are bright with beauty.

An diesem Brennholz von mir hab Gefallen, o Agni; an der Stätte der Opferspende freue dich auf die Schmalzkelle! Auf der Erhöhung der Erde richte dich auf an dem glücklichen der Tage, du Einsichtsvoller, zur Götterverehrung!

Lass dies mein Flammholz, Agni, dir gefallen, am Labungsort nimm an den Butterlöffel, Am Grund der Erde in des Festes Tagen steig herrlich wirkend auf durch Götteropfer.

Наслаждайся сегодня моими
дровами,
о Агни!
На месте жертвенного питья с радостью прими обмазанную жиром (жертвенную ложку)!
Ввысь устремись на вершине земли в счастливейший из дней,
О (бог) с прекрасной силой духа, для почитания богов!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

यहाँ विद्यासूर्य, विद्वान् की विद्या उसकी सहयोगिनी, विद्वान् से विद्या ग्रहण करना, परमात्मा की स्तुति प्रार्थना उपासना उसे मैत्री करानेवाली होती है, वे मनबुद्धिचित्त अहङ्कार द्वारा साधनीय हैं आदि वर्णन है।

पदार्थान्वयभाषाः - (इडस्पदे) स्तुति के पद-स्थान हृदय में वर्तमान, या विद्यास्थान में वर्तमान, (अग्ने) हे अग्रणायक परमात्मन् या विद्वन् ! (मे) मेरी (इमां समिधं जुषस्व) इस सम्यक् इन्धनीय-दीपनीय आत्मा को अपने गुणों से प्रकाशनार्थ सेवा में ले अथवा शिष्यभाव से समर्पित तुच्छ उपहाररूप समिधा को सेवन कर-स्वीकार कर (घृताचीम्) अज्ञान रात्रि को (प्रतिहर्य) दूर कर-हटा (सुक्रतो) हे अच्छे कर्मवाले, अच्छे प्रज्ञानवान् ! (देवयज्या) तुझ उपास्य देव की संगति हो, वैसी स्तुति के द्वारा अथवा तुझ विद्वान् देव जैसा मैं हो जाऊँ, ऐसी संगति से (पृथिव्याः-वर्ष्मन्) शरीर के प्राणवर्षण प्राणप्रेरक स्थान हृदय में ध्यान से वर्तमान हो अथवा ज्ञान से हृदय में वर्तमान हो (सुदिनत्वे) मेरे अच्छे दिन के निमित्त (अह्नाम्-ऊर्ध्वः-भव) मेरे समस्त जीवनदिवसों के ऊपर अधिष्ठाता हो ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की आत्मभाव से प्रार्थना करनी चाहिए कि हे मेरे स्तुत्य देव ! तू मेरे हृदय में विराजमान हो। आन्तरिक अन्धकार को दूर करके मेरे आत्मा को अपने प्रकाश से प्रकाशित कर। मुझे अपनी सङ्गति से मेरे जीवन के दिनों के ऊपर संरक्षक बनकर उत्कृष्ट बना। एवं विद्वान् के पास जाकर के प्रार्थना करनी चाहिए कि हे विद्वन् ! शिष्यभाव से प्राप्त मैं अपने को तेरे समर्पित करता हूँ। मेरे आत्मा को अपने ज्ञान से प्रकाशमान बना, अज्ञानान्धकार को दूर कर, अपने जैसा विद्वान् मुझे बना, मेरे हृदय के अन्दर तेरा ज्ञानमय स्वरूप निहित हो जाये। मेरे जीवन के दिनों को ऊँचा बनाने के लिए मेरा संरक्षक बन ॥१॥

अत्र विद्यासूर्यविदुषो विद्या तत्सहायकरी भवति, विदुषो विद्या ग्राह्या, परमात्मनः स्तुतिप्रार्थनोपासनास्तेन सह मैत्रीं सम्पादयन्ति ताश्च मनबुद्धिचित्ताहङ्कारैः साधनीयाः, इति वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इडस्पदे) स्तुत्याः पदे स्तुतिस्थाने हृदये वर्तमान ! यद्वा ज्ञानप्रकाशस्य स्थाने विद्यास्थाने वर्तमान ! “ईडे स्तुतिकर्मणः, इन्धतेर्वा” [निरु० ८।८] (अग्ने) अग्रणायक परमात्मन् ! यद्वा विद्वन् ! (मे) मम (इमां समिधं जुषस्व) एतां समिन्धनीयां सम्यक् प्रकाशन्यामात्मसमिधं स्वगुणैः प्रकाशनार्थं सेवायां नय यद्वा शिष्यभावनया समर्पितां समिधं तुच्छोपहारभूतां सेवस्व-स्वीकुरु “समित्पाणिः श्रोत्रियं गुरुमभिगच्छ ब्रह्मनिष्ठम्” [मुण्डक उप० १।२] (घृताचीम्) अज्ञानरात्रिम् “घृताची रात्रिनाम” [निघ० १।७] (प्रतिहर्य) प्रतिगमय दूरं कुरु “हर्यति गतिकर्मा” [निघ० २।१४] (सुक्रतो) हे सुकर्म सुप्रज्ञान ! (देवयज्या) उपास्यदेवस्य तव सङ्गतिर्यथा स्यात् तथाभूतया भवत्सङ्गत्याः (पृथिव्याः-वर्ष्मन्) शरीरस्य “यच्छरीरं सा पृथिवी” [ऐ० आ० २।३।३] प्राणवर्षणस्थाने प्राणप्रेरकस्थाने हृदये वर्तमानो भव ध्यानेन ज्ञानेन वा हृदये स्थानं प्राप्नुहि (सुदिनत्वे) मम शोभनदिननिमित्तं (अह्नाम्-ऊर्ध्वः-भव) मम समस्तजीवनदिवसानामुपरि-अधिष्ठाता भव ॥१॥

• देवता - नराशंसः
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ देवा᳓नाम् अग्रया᳓वेह᳓ यातु
न᳓राशं᳓सो विश्व᳓रूपेभिर् अ᳓श्वैः
ऋत᳓स्य पथा᳓ न᳓मसा मिये᳓धो
देवे᳓भियो देव᳓तमः सुषूदत्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agrayā́vā ← agrayā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

yātu ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

nárāśáṁsaḥ ← nárāśáṁsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvárūpebhiḥ ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

miyédhaḥ ← miyédha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pathā́ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devátamaḥ ← devátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

suṣūdat ← √sūd- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

आ । दे॒वाना॑म् । अ॒ग्र॒ऽयावा॑ । इ॒ह । या॒तु॒ । नरा॒शंसः॑ । वि॒श्वऽरू॑पेभिः । अश्वैः॑ ।
ऋ॒तस्य॑ । प॒था । नम॑सा । मि॒येधः॑ । दे॒वेभ्यः॑ । दे॒वऽत॑मः । सु॒सू॒द॒त् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• agrayāveha ← agra
• [noun], neuter
• “tip; beginning; peak; end; front; top; beginning; battlefront; agra [word]; acme; fingertip; top; best; optimum; climax; matter; glans.”

• agrayāveha ← yāvā ← yāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “traveler.”

• agrayāveha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• yātu ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• narāśaṃso ← narāśaṃsaḥ ← narāśaṃsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Agni.”

• viśvarūpebhir ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpebhir ← rūpebhiḥ ← rūpa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• pathā ← pathin
• [noun], instrumental, singular
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• namasā ← namas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• miyedho ← miyedhaḥ ← miyedhas
• [noun], accusative, singular, neuter

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devatamaḥ ← devatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• suṣūdat ← sūd
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “sweeten; prepare.”

देवानामग्रयावा अग्रे गन्ता नराशंसः । ’ उभे वनस्पत्यादिषु युगपत् ’ इति पूर्वोत्तरपदयोः युगपत्प्रकृतिस्वरत्वम् । नरैः शंसनीय एतन्नामकोऽग्निः विश्वरूपेभिः नानारूपैः अश्वैः रोहिदाख्यैः सह इह अस्मिन् यज्ञे आ यातु । आगत्य च मियेधः मेध्यो यज्ञहितः स्तुतियोग्यो वा देवतमः देवानां मुख्यः सोऽग्निः हविर्नयनयोग्येन ऋतस्य यज्ञस्य पथा मार्गेण नमसा स्तोत्रेण सह देवेभ्यः इन्द्रादिभ्यः सुषूदत् हविः प्रेरयतु ॥

English translation:

“May Narāśaṃsa, the preceder of the gods, come here with his horses of various forms; deserving ofadoration, chief of the gods, may he effuse (oblations) to the gods by the path of the sacrifice with praise.”

As the lead driver of the gods, let Narāśaṃsa drive here with horses of every form along the path of truth; with reverence the foremost of the gods will sweeten the ritual meal for the gods.

May he who goes before the Gods come hither with steeds whose shapes are varied, Narasarhsa.
May he, most Godlike, speed our offered viands with homage God-ward on the path of Order.

Als der Götter Anführer soll Narasamsa mit den allfarbigen Rossen hierher kommen. Auf dem rechten Wege unter Verbeugung soll der Göttlichste das Opfermahl für die Götter zubereiten.

Er komme her nun an der Götter Spitze, der Männerpreis mit allgestalt’gen Rossen, Auf rechtem Pfade andachtsvoll verschönre der beste Gott das Opfermahl den Göttern.

Как едущий впереди богов пусть приедет сюда
Нарашанса
на конях разного цвета!
Пусть на пути закона лучший из богов
Сделает жертвенное блюдо вкусным для богов благодаря поклонению!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्-अग्रयावा) जीवन्मुक्तों को मोक्ष में प्रेरित करनेवाला परमात्मा अथवा विद्या की कामना करनेवालों को आगे-ऊँचे ज्ञान में प्रेरित करनेवाला विद्वान् (नराशंसः) मनुष्यों से प्रशंसनीय परमात्मा या विद्वान् (विश्वरूपेभिः-अश्वैः) समस्त निरूपणीय तथा व्यापन गुणों के साथ (आयातु) मेरे हृदय में भलीभाँति प्राप्त हो (ऋतस्य पथा) अध्यात्मयज्ञ या ज्ञानयज्ञ के मार्ग से (मनसा-मियेधः) मन से-मनन आदि से वासना हटानेवाले पात्र को प्रदीप्त करनेवाला (देवेभ्यः-देवतमः सुषूदत्) दिव्यगुणों में अत्यन्त दिव्यगुणवाला ज्ञान को अच्छी प्रकार प्रेरित करे ॥२॥

भावार्थभाषाः - जीवन्मुक्तों को मोक्ष में प्रेरित करनेवाला और उनसे प्रशंसित विशेष गुणों से व्याप्त, अध्यात्मयज्ञ के मार्ग से मनन आदि के द्वारा निर्मल तथा प्रकाशमान करनेवाला, समस्त दिव्यगुण पदार्थों में उत्तम दिव्यगुणवाला, परमात्मा आनद रस को हृदय में निर्झरित करता है। एवं विद्या चाहनेवालों को आगे प्रेरित करनेवाला विद्वान्, उनके द्वारा प्रशंसनीय ज्ञानमार्ग से तथा विचार से अज्ञान को दूर करनेवाला, ज्ञानप्रकाश को देनेवाला ऊँचा गुणवान् होकर अन्तःकरण में ज्ञान को भरता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवानाम्-अग्रयावा) जीवन्मुक्तानामग्रे मोक्षे प्रेरयिता परमात्मा यद्वा विद्याकामानामग्रे प्रेरयिता विद्वान् (नराशंसः) नरैः शंसनीयः परमात्मा विद्वान् वा (विश्वरूपेभिः-अश्वैः) समस्तनिरूपणीयै-र्व्यापनगुणैः (आयातु) मम हृदये स्थाने वा समन्तात् प्राप्तो भवतु (ऋतस्य पथा) अध्यात्मयज्ञस्य ज्ञानस्य वा मार्गेण (मनसा-मियेधः) मनसा मननादिना वासनाप्रक्षेपणकर्त्तुः पात्रस्य दीपयिता “मिञ् प्रक्षेपणे” [स्वादिः] ‘ततः कश्छान्दसः पुनः-इन्धी दीप्तौ ततश्चापि कः प्रत्ययः’ (देवेभ्यः-देवतमः सुषूदत्) दिव्यगुणेषु विशिष्टदिव्यगुणवान् स्वानन्दं ज्ञानं सुष्ठु क्षारयतु ॥२॥

• देवता - इळः
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शश्वत्तम᳓म् ईळते दूति᳓याय
हवि᳓ष्मन्तो मनुषि᳓यासो अग्नि᳓म्
व᳓हिष्ठैर् अ᳓श्वैः सुवृ᳓ता र᳓थेन
आ᳓ देवा᳓न् वक्षि नि᳓ षदेह᳓ हो᳓ता

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dūtyā̀ya ← dūtyà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

īḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śaśvattamám ← śaśvattamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

manuṣyā̀saḥ ← manuṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ráthena ← rátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

suvŕ̥tā ← suvŕ̥t- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

váhiṣṭhaiḥ ← váhiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihá ← ihá (invariable)

ní ← ní (invariable)

sada ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

श॒श्व॒त्ऽत॒मम् । ई॒ळ॒ते॒ । दू॒त्या॑य । ह॒विष्म॑न्तः । म॒नु॒ष्या॑सः । अ॒ग्निम् ।
वहि॑ष्ठैः । अश्वैः॑ । सु॒ऽवृता॑ । रथे॑न । आ । दे॒वान् । व॒क्षि॒ । नि । स॒द॒ । इ॒ह । होता॑ ॥

• śaśvattamam ← śaśvattama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “frequent.”

• īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• dūtyāya ← dūtya
• [noun], dative, singular, neuter

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• manuṣyāso ← manuṣyāsaḥ ← manuṣya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; people; man; manuṣya [word].”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vahiṣṭhair ← vahiṣṭhaiḥ ← vahiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine

• aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• suvṛtā ← suvṛt
• [noun], instrumental, singular, masculine

• rathenā ← rathena ← ratha
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣadeha ← sada ← sad
• [verb], singular, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ṣadeha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

शश्वत्तमम् अत्यन्तं नित्यम् अग्निं हविष्मन्तः संभृतहविष्काः मनुष्यासः मनुष्याः यजमानाः दूत्याय। ‘दूतस्य भागकर्मणी ’ इति यत्प्रत्ययः । दूतकर्मणे हविर्वहनलक्षणाय तन्निमित्तम् ईळते स्तुवन्ति । स त्वमेवं स्तुतः वहिष्ठैः वोढृतमैः अश्वैः सुवृता सुवर्तनेन रथेन च सह देवान् इन्द्रादीन आ वक्षि अस्मदीयं यज्ञं प्रत्यावह प्रापय । ततस्त्वं होता भवन् इह अस्मिन् यज्ञे नि षद निषीद ॥

English translation:

“Men offering oblations adore the eternal Agni to (induce him to perform) the duty of messenger (to thegods); do you with your stalwart draught horses and your well-turning chariots bear (our offering) to the gods,and sit down here as the ministrant priest.”

The sons of Manu, offering oblations, time and again solemnly invoke Agni to act as messenger:
“With the best-conveying horses and with a smoothly rolling chariot, convey the gods here. Sit down here as our Hotar.”

Men with oblations laud most constant Agni, and pray him to perform an envoy’s duty.
With lightly-rolling car and best draught-horses, bring the Gods hither and sit down as Hotar.

So oft als möglich berufen die opfernden Menschen Agni zum Botenamt. Mit den besten Zugpferden fahr auf leichtem Wagen die Götter her; nimm hier als Hotri Platz!

Den Agni flehn die Menschen an zur Botschaft, ihn stets aufs Neue Opfertränke bringend, Mit schnellsten Rossen und auf raschem Wagen fahr her die Götter, setz dich hier als Priester.

Люди, имеющие жертву, постоянно
Призывают
Агни к службе вестника.
На конях, возящих лучше всех, на прекрасно катящейся колеснице,
Привози богов (и) усаживайся здесь хотаром!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (हविष्मन्तः-मनुष्यासः) मनस्वी या मननशील मनुष्य (शश्वत्तमम्-अग्निं-दूत्याय-ईळते) अति सदातन महान् परमात्मा को अपने आनन्द या ज्ञान के द्रावण करने के लिए प्रेरित करने के लिए स्तुति करते हैं (वहिष्ठैः-अश्वैः) संसारवहनकर्त्ता व्यापक गुणों से, तथा (सुवृता रथेन) उत्तम वर्तने योग्य या रमणीय मोक्ष के द्वारा (देवान्-वक्षि) जीवन्मुक्तों को तू वहन करता है (होता-इह-निषद) मेरा स्वीकार करनेवाला होकर यहाँ हृदय में विराज ॥३॥

भावार्थभाषाः - मनस्वी या मननशील परमात्मा के आनन्दरस या ज्ञानरस को ग्रहण कर सकता है। जो परमात्मा की उपासना में निरत रहता है, वह मोक्ष का भागी बनता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हविष्मन्तः-मनुष्यासः) मनस्विनो मननशीला वा “मनो हविः” [तै० आ० ३।६।१] मनुष्याः (शश्वत्तमम्-अग्निं दूत्याय-ईळते) सदातनं महान्तं परमात्मानं स्वानन्दस्य ज्ञानस्य वा द्रावणाय “दूतो जवतेर्वा द्रवतेर्वा” [निरु० ५।१] स्तुवन्ति (वहिष्ठैः-अश्वैः) संसारवहनकर्त्तृभिर्व्यापकगुणैः, तथा (सुवृता रथेन) सुवर्तनेन रमणीयमोक्षेण (देवान् वक्षि) जीवन्मुक्तान् वहसि (होता-इह निषद) मम स्वीकर्त्ताऽत्र हृदये विराजस्व ॥३॥

• देवता - बर्हिः
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓ प्रथतां देव᳓जुष्टं तिरश्चा᳓
दीर्घं᳓ द्राघ्मा᳓ सुरभि᳓ भूतु अस्मे᳓
अ᳓हेळता म᳓नसा देव बर्हिर्
इ᳓न्द्रज्येष्ठाँ उशतो᳓ यक्षि देवा᳓न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devájuṣṭam ← devájuṣṭa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:N, number:SG}

prathatām ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

tiraścā́ ← tiraścā́ (invariable)

ví ← ví (invariable)

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhūtu ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:N, number:SG}

drāghmā́ ← drāghmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

surabhí ← surabhí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áheḷatā ← áheḷant- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

barhiḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:VOC, gender:N, number:SG}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

índrajyeṣṭhān ← índrajyeṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

uśatáḥ ← √vaś- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

वि । प्र॒थ॒ता॒म् । दे॒वऽजु॑ष्टम् । ति॒र॒श्चा । दी॒र्घम् । द्रा॒घ्मा । सु॒र॒भि । भू॒तु॒ । अ॒स्मे इति॑ ।
अहे॑ळता । मन॑सा । दे॒व॒ । ब॒र्हिः॒ । इन्द्र॑ऽज्येष्ठान् । उ॒श॒तः । य॒क्षि॒ । दे॒वान् ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• prathatāṃ ← prathatām ← prath
• [verb], singular, Present imperative
• “be known; expand; expand; boom.”

• devajuṣṭaṃ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devajuṣṭaṃ ← juṣṭam ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• tiraścā ← tiryañc
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “horizontal; animal; tiryañc [word]; oblique; cross(a).”

• dīrghaṃ ← dīrgham ← dīrgha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• drāghmā ← drāghman
• [noun], instrumental, singular, masculine

• surabhi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “fragrant; perfumed; surabhi [word].”

• bhūtv ← bhūtu ← bhū
• [verb], singular, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• asme ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• aheḍatā ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• aheḍatā ← heḍatā ← hīḍ
• [verb noun], instrumental, singular
• “anger; stew.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• indrajyeṣṭhāṃ ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrajyeṣṭhāṃ ← jyeṣṭhāṃ ← jyeṣṭha
• [noun], accusative, plural, masculine
• “firstborn; best; first; excellent; highest; jyeṣṭha [word].”

• uśato ← uśataḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

हे बर्हिर्नामकाग्ने देवजुष्टं देवैः सेवितं तिरश्चा तिरश्चीनं तिर्यगञ्चनमिदं बर्हिः वि प्रथतां विशेषेण विस्तृतं भवतु । तथा दीर्घं चेदं द्राघ्मा द्वाघिम्ना । दीर्घशब्दस्येमनिचि ‘प्रियस्थिर इत्यादिना द्राघिरादेशः । अकारस्येकारो वर्णव्यापत्त्या । पश्चादल्लोपः । द्राघिम्ना युक्तं भवतु । अस्मे अस्मदीयं बर्हिः सुरभि सोमादिहविर्निधानेन सुगन्धं भूतु भवतु । हे देव द्योतमान हे बर्हिः एतन्नामकाग्ने अहेळता । हेल इति क्रोधनाम । अक्रुध्यता मनसा उशतः हवींषि कामयमानान् इन्द्रज्येष्ठान् इन्द्रप्रधानान् देवान् यक्षि यज पूजय ॥

English translation:

“May our (sacred grass) acceptable to the gods, twining crookedly be stretched out, may it be long,lengthy, and fragrant; with mind free from wrath, divine Barhis, offer worship to the gods desiring (the sacrifice),of whom Indra is the chief.”

Pleasing to the gods, let it be spread out crosswise; long in length let it be sweet smelling for us.
O divine Ritual Grass, with a mind without anger sacrifice to the gods, having Indra as their chief, who are eager for it.

May the delight of Gods spread out transversely: may it be with us long in length and fragrant.
O Holy Grass divine, with friendly spirit bring thou the willing Gods whose Chief is Indra.

Das gottgefällige Barhis soll sich in die Quere ausbreiten, in die Länge langgestreckt soll es uns duftend sein. Nicht unwilligen Sinnes opfere du, göttliches Barhis, den verlangenden Göttern mit Indra als Oberstem!

Es dehne breit die gottgeliebte Streu sich die langgestreckte sei uns lieblich duftend Mit holdem Sinn, o Göttin Streu, verehre die muntern Götter, welche Indra anführt.

Пусть распространится поперек радующая богов (жертвенная солома)!
Длинная в длину, пусть она будет благоухающей для нас!
С нераздраженным духом, о божественная
жертвенная солома
Почти жаждущих богов с Индрой во главе.

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवजुष्टं बर्हिः) जीवन्मुक्तों के द्वारा सेवित करने योग्य प्रवृद्ध विज्ञान (विप्रथताम्) विस्तृत होवे-होता है (अस्मे) हमारे लिए (तिरश्चा दीर्घं द्राघ्मा सूरभि भूतु) अन्दर रखा हुआ बड़ा और चिरस्थायी सुगन्धरूप होवे, होता है (देव) हे परमात्मदेव ! (अहेळता मनसा) क्रोधरहित दयापूर्ण मन से-अपने ज्ञान से (इन्द्रज्येष्ठान्-उशतः-देवान्) इन्द्र अर्थात् तुझ परमात्मा को ज्येष्ठ अर्थात् अपने से ऊपर जो स्वीकार करते हैं, उनको और तुझे चाहनेवाले विद्वानों को (यक्षि) सङ्गति का अवसर दे-अपने साथ मिला ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा का ज्ञान जीवन्मुक्तों के अन्दर वृद्धि को प्राप्त होता है। वे लोग अपने ऊपर परमात्मा को ही उपास्य समझते हैं। परमात्मा उन्हें अपनी संगति का लाभ देता है, उनके द्वारा अन्य जन परमात्मा के ज्ञान का लाभ लेते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवजुष्टं बर्हिः) जीवन्मुक्तैः सेवितव्यं प्रवृद्धं विज्ञानम् “भूमा वै बर्हिः” [श० १।५।४।४] “बर्हिः-विज्ञानम्” [ऋ० १।८३।६ दयानन्दः] (विप्रथताम्) विस्तृतं भवतु (अस्मे) अस्मभ्यं (तिरश्चा दीर्घं द्राघ्मा सुरभि भूतु) तिरश्चीनमन्तर्गतम् “तिरोऽन्तर्धौ” [अष्टा० १।४।७०] महत्-चिरस्थायि सुगन्धरूपं भवतु (देव) हे परमात्मदेव ! (अहेळता मनसा) क्रोधरहितेन दयापूर्णेन मनसेव स्वज्ञानेन (इन्द्रज्येष्ठान्-उशतः-देवान्) इन्द्रं त्वां परमात्मानं ज्येष्ठं स्वोपरि वर्तमानं ये मन्यन्ते तान्, त्वां ये कामयन्ते तान् “वश कान्तौ” [अदादिः] विदुषः (यक्षि) सङ्गमयसि ॥४॥

• देवता - देवीर्द्वारः
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दिवो᳓ वा सा᳓नु स्पृश᳓ता व᳓रीयः
पृथिव्या᳓ वा मा᳓त्रया वि᳓ श्रयध्वम्
उशती᳓र् द्वारो महिना᳓ मह᳓द्भिर्
देवं᳓ र᳓थं रथयु᳓र् धारयध्वम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

sā́nu ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

spr̥śáta ← √spr̥ś- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā ← vā (invariable)

várīyaḥ ← várīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mā́trayā ← mā́trā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pr̥thivyā́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

śrayadhvam ← √śri- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vā ← vā (invariable)

ví ← ví (invariable)

dvāraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

mahádbhiḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

devám ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhārayadhvam ← √dhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rathayúḥ ← rathayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

दि॒वः । वा॒ । सानु॑ । स्पृ॒शत॑ । वरी॑यः । पृ॒थि॒व्या । वा॒ । मात्र॑या । वि । श्र॒य॒ध्व॒म् ।
उ॒श॒तीः । द्वा॒रः॒ । म॒हि॒ना । म॒हत्ऽभिः॑ । दे॒वम् । रथ॑म् । र॒थ॒ऽयुः । धा॒र॒य॒ध्व॒म् ॥

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• sānu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• spṛśatā ← spṛśata ← spṛś
• [verb], plural, Present imperative
• “touch; enter (a state); reach; touch.”

• varīyaḥ ← varīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; further.”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• mātrayā ← mātrā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “measure; weight; quantity; syllable; mātrā; property; part; particle; mātrā [word]; household effects; morsel; mirror; substance.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śrayadhvam ← śri
• [verb], plural, Present imperative
• “situate; dwell; go; lurk; reach; rear; repose; cling to.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], vocative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• dvāro ← dvāraḥ ← dvār
• [noun], vocative, plural, feminine
• “door; means.”

• mahinā ← mahina
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness; enormousness.”

• mahadbhir ← mahadbhiḥ ← mahat
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• devaṃ ← devam ← deva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “divine.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• rathayur ← rathayuḥ ← rathayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• dhārayadhvam ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], plural, Present imperative
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

हे द्वारः एतन्नामधेया देव्यः यूयं दिवो वा । वाशब्दश्चार्थे । दिवश्च सानु समुच्छ्रितं वरीयः उरुतरं स्थानं स्पृशत उन्नता भवतेत्यर्थः । ‘ चवायोगे प्रथमा ’ इति न निघातः । पृथिव्याः च यावती मात्रास्ति तावत्या मात्रया वि श्रयध्वं विस्तृता भवत । उशतीः देवान् कामयमाना यूयं रथयुः । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति जसः सुः । रथकामाः सत्यः महिना महिम्ना महद्भिः देवैरधिष्ठितम् अत एव देवं द्योतमानं रथं रमणसाधनं धारयध्वं धारयत ॥ ॥२१॥

English translation:

“Be in contact, doors, with the lofty height of heaven, or expand according to the measure of the earth;desiring the gods, desiring a chariot, sustain without might the shining chariot (that is mounted) by the mightygods.”

Touch the wider back of heaven, or gape open along the measure of the earth.
Eagerly, seeking the chariot, o Doors, with your greatness and with the great (gods) hold fast the divine chariot.

Touch ye the far-extending height of heaven or spring apart to suit the wide earth’s measure.
Yearning, ye Doors, with those sublime in greatness, seize eagerly the heavenly Car that cometh.

Rühret an des Himmels Rücken und noch weiter, oder tut euch auf, so weit die Erde sich erstreckt! Ihr Tore, haltet verlangend den göttlichen Wagen mit den Großen fest durch eure Größe, den Wagen erwartend!

Berühret weit des Himmels Gipfel oder eröffnet weit euch nach dem Maass der Erde, O Thore, willig, gross ihr für die grossen, den Götterwagen fasset, Wagen liebend.

Коснись поверхности неба (и) еще дальше,
Или же раскройтесь, насколько простирается земля!
врата
, желающие (этого), задержите (своим) могуществом.
Вместе с могучими (богами) божественную колесницу, стремясь к (этой) колеснице!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (द्वारः) हे द्वार के समान सुशोभित गृहदेवियों-गृहमहिलाओं ! अथवा इन्द्रियद्वारों से निकली हुई शुभवृत्तियों ! (दिवः-वा सानु स्पृशत) मोक्ष-धाम के-स्वर्ग के भजनीय सुख को प्राप्त करो (पृथिव्याः-वा वरीयः) प्रथित सृष्टि के महत्तर सुख को (मात्रया विश्रयध्वम्) आंशिकरूप से सेवन करो (उशतीः) कामना करती हुई (महिना महद्भिः) गुणमहत्त्व से महान् विद्वानों से स्वीकृत तथा अनुमोदित (देवं रथं रथयुः-धारयध्वम्) रमणीय मोक्ष या गृहस्थ के रमण को चाहते हुए धारण करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - घर की महिलाएँ अथवा प्रत्येक मनुष्य की इन्द्रियवृत्तियाँ सृष्टि के भोगों को आंशिकरूप में भोगें। इसी में कल्याण है, अधिक सेवन में नहीं। तथा महान् विद्वानों द्वारा सेवित तथा अनुमोदित विशेषरूप से मोक्षधाम का सुख, साधारणरूप से गृहस्थ का सुख भोगने योग्य है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्वारः) हे द्वार इव सुशोभिता देव्यः ! “द्वारः द्वार इव सुशोभिताः” [ऋ० १।४२।६ दयानन्दः] इन्द्रियद्वारतो निःसृताः शुभो वृत्तयो वा (दिवः-वा सानु स्पृशत) मोक्षधाम्नः स्वर्गस्य भजनीयं सुखं प्राप्नुत (पृथिव्याः-वा वरीयः) प्रथितायाः सृष्टेश्च महत्तरं सुखम् (मात्रया विश्रयध्वम्) आंशिकरूपेण विश्रयत (उशतीः) कामयमानाः सत्यः (महिना महद्भिः-देवं रथं रथयुः-धारयध्वम्) गुणमहत्त्वेन महद्भिर्विद्वद्भिः स्वीकृतमनुमोदितं वा दिव्यं रमणीयं मोक्षं गार्हस्थ्यं वा रमणं कामयमानाः-धारयत ॥५॥

• देवता - उषासानक्ता
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

देवी᳓ दिवो᳓ दुहित᳓रा सुशिल्पे᳓
उषा᳓सान᳓क्ता सदतां नि᳓ यो᳓नौ
आ᳓ वां देवा᳓स उशती उश᳓न्त
उरउ᳓ सीदन्तु सुभगे उप᳓स्थे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

duhitárā ← duhitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

suśilpé ← suśilpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ní ← ní (invariable)

sadatām ← √sad- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

uṣā́sānáktā ← uṣā́sānáktā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uśántaḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

uśatī ← √vaś- (root)
{case:VOC, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

sīdantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

subhage ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:DU}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

uraú ← urú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

दे॒वी इति॑ । दि॒वः । दु॒हि॒तरा॑ । सु॒शि॒ल्पे इति॑ सु॒ऽशि॒ल्पे । उ॒षसा॒नक्ता॑ । स॒द॒ता॒म् । नि । योनौ॑ ।
आ । वा॒म् । दे॒वासः॑ । उ॒श॒ती॒ इति॑ । उ॒शन्तः॑ । उ॒रौ । सी॒द॒न्तु॒ । सु॒भ॒गे॒ इति॑ सुऽभगे । उ॒पऽस्थे॑ ॥

• devī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• duhitarā ← duhitṛ
• [noun], nominative, dual, feminine
• “daughter; duhitṛ [word].”

• suśilpe ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśilpe ← śilpe ← śilpa
• [noun], nominative, dual, feminine
• “art; art.”

• uṣāsānaktā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “dawn; night.”

• sadatāṃ ← sadatām ← sad
• [verb], dual, Aorist imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• devāsa ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• uśatī ← vaś
• [verb noun], vocative, dual
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• uśanta ← uśantaḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• urau ← uru
• [noun], locative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• sīdantu ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• subhage ← subhaga
• [noun], locative, singular, neuter
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

देवी द्योतमाने दिवः द्युलोकस्य दुहितरा दुहितरौ सुशिल्पे शोभनरूपे उषासानक्ता उषाश्च नक्तं चाहोरात्रौ योनौ यज्ञस्य स्थाने नि सदताम् निषीदताम् । हे उशती उशत्यौ कामयमाने है सुभगे शोभनधने हे देव्यौ वां युवयोः उरौ विस्तीर्णे उपस्थे समीपस्थे स्थाने उशन्तः हवींषि कामयमानाः देवासः देवाः आ सीदन्तु उपविशन्तु ॥

English translation:

“Radiant daughters of heaven, Dawn and Night, sit down on the plural ce of sacrifice; O you, who aredesirous and possessed of affluence, may the gods desirous (of oblations) sit down on your spacious lap.”

Let the two goddesses, the handsomely adorned daughters of Heaven, Dawn and Night, sit down in the womb.
Let the eager gods sit here in the wide lap of you two eager ones who possess a good portion.

Here in this shrine may Dawn and Night, the Daughters of Heaven, the skilful Goddesses, be seated.
In your wide lap, auspicious, willing Ladies may the Gods seat them with a willing spirit.

Die beiden Göttinnen Morgen und Nacht, die buntgeschmückten Töchter des Himmels, sollen sich auf ihren Platz setzen. In euren breiten Schoß, ihr Verlangenden, Holden, sollen sich voll Verlangen die Götter setzen.

Des Himmels schöne Töchter, Nacht und Morgen, Göttinnen, mögen auf den Sitz sich setzen, Die Götter mögen liebevoll sich setzen in euren weiten Schooss, liebreiche, sel’ge.

Пусть две божественные дочери неба, хорошо украшенные
Ушас и Ночь
, усядутся на излюбленном месте (Агни)!
Пусть жаждующие боги, о вы, две жаждующие,
Усядутся на вашем широком лоне, о вы, приносящие счастье.

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः-दुहितरा) सूर्य के समान प्रकाशमान ज्ञानसूर्य विद्वान् की दुहिताओं के समान दोहनेवाली (सुशिल्पे देवी) सुकर्म की साधिकाएँ दिव्य सुख देनेवाली (उषासानक्ता) उषा और रात्रि के समान विद्या और स्त्री (योनौ नि सदताम्) सुबुद्धि में-उत्तम बुद्धि में प्रशस्त बुद्धिवाले मुझ मनुष्य में निविष्ट हों (सुभगे उशती) हे सुभाग्य केनिमित्तभूत ! कमनीय ! (उशन्तः-देवासः) कामना करते हुए विद्वान् (वाम्-उरौ) तुम्हारे विस्तृत (उपस्थे-आसीदन्तु) उपयुक्त स्थान-अध्ययनश्रवणस्थान में भलीभाँति प्राप्त होते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - विद्यासूर्य विद्वान् की दोहने योग्य विद्या और योग्य पत्नी अच्छे कर्म की साधिकाएँ बनती हैं, जबकि अच्छे और श्रवण स्थान में उनका उपयोग हो ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः-दुहितरा सुशिल्पे देवी-उषासानक्ता) सूर्यस्येव प्रकाशमानस्य ज्ञानसूर्यस्य विदुषो दुहितराविव दोग्ध्र्यौ सुकर्मसाधिके “शिल्पं कर्मनाम” [निघ० २।१] दिव्यसुखदात्र्यौ-उषोरात्रे इव विद्यायोषे (योनौ निसदताम्) सुबुद्धौ प्रशस्तबुद्धिमति मयि जने “सुधीन् योनीन्” [काठ० १।१२] नितिष्ठतां (सुभगे-उशती) हे सुभाग्यनिमित्तभूते ! कमनीये (उशन्तः-देवासः) कामयमाना विद्वांसः (वाम्-उरौ-उपस्थे-आसीदन्तु) युवयोः-विस्तृते उपयुक्त- स्थानेऽध्ययनश्रवणस्थाने समन्तात् प्राप्नुवन्ति ‘लडर्थे लोट् छान्दसः’ ॥६॥

• देवता - दैव्यौ होतारौ प्रचेतसौ
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ऊर्ध्वो᳓ ग्रा᳓वा बृह᳓द् अग्निः᳓ स᳓मिद्धः
प्रिया᳓ धा᳓मानि अ᳓दितेर् उप᳓स्थे
पुरो᳓हिताव् ऋत्विजा यज्ञे᳓ अस्मि᳓न्
विदु᳓ष्टरा द्र᳓विणम् आ᳓ यजेथाम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

grā́vā ← grā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

dhā́māni ← dhā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

puróhitau ← puróhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

r̥tvijā ← r̥tvíj- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vidúṣṭarā ← vidúṣṭara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

yajethām ← √yaj- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ऊ॒र्ध्वः । ग्रावा॑ । बृ॒हत् । अ॒ग्निः । सम्ऽइ॑द्धः । प्रि॒या । धामा॑नि । अदि॑तेः । उ॒पऽस्थे॑ ।
पु॒रःऽहि॑तौ । ऋ॒त्वि॒जा॒ । य॒ज्ञे । अ॒स्मिन् । वि॒दुःऽत॑रा । द्रवि॑णम् । आ । य॒जे॒था॒म् ॥

• ūrdhvo ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• grāvā ← grāvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “stone; millstone; grindstone; mountain.”

• bṛhad ← bṛhat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• priyā ← priya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• dhāmāny ← dhāmāni ← dhāman
• [noun], nominative, plural, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• aditer ← aditeḥ ← aditi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• purohitāv ← purohitau ← purohita
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Purohita; purohita [word].”

• ṛtvijā ← ṛtvij
• [noun], nominative, dual, masculine
• “ṛtvij; ṛtvij [word].”

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• asmin ← idam
• [noun], locative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viduṣṭarā ← viduṣṭara
• [noun], nominative, dual, masculine

• draviṇam ← draviṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; jewel.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yajethām ← yaj
• [verb], dual, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

ग्रावा सोमाभिषवाय यदा ऊर्ध्वः उन्नतो भवति यदा च बृहत् महान् अग्निः समिद्धः हविर्भिः सम्यग्दीप्तो भवति तथा प्रियाणि देवानां सोमादिहविष्प्रदानेन प्रीणयितॄणि धामानि हविषां धारकाणि यज्ञपात्राणि अदितेः पृथिव्याः उपस्थे यज्ञसदने यदासादितानि भवन्ति तदानीं हे ऋत्विजौ दैव्यौ पुरोहितौ होतारौ पुरतो निहितौ विदुष्टरा। छान्दसं संप्रसारणम् । विद्वत्तमौ युवाम् अस्मिन् यज्ञे द्रविणं धनम् आ यजेथाम् । यजिर्दानार्थः । अस्मभ्यमाभिमुख्येन प्रयच्छतम् ॥

English translation:

“(When) the grinding-stone is uplifted, the mighty Agni kindled, the acceptable vessels (ready) on thelap of earth; (then), most learned priests, who take the foremost plural ce, bestow wealth upon us at this sacrifice.”

The pressing stone is upright; the fire has been loftily kindled: their own dear domains are in the lap of Aditi [=ritual ground?].
You two priests—placed in front at this sacrifice, win material wealth by sacrifice, as the two who know better.

Up stands the stone, high burns the fire enkindled: Aditi’s lap contains the Friendly Natures
Ye Two Chief Priests who serve at this our worship, may ye, more skilled, win for us rich possessions.

Der Preßstein ist aufgerichtet, Agni ist hoch entflammt, die lieben Sachen sind im Schoße der Aditi. Ihr beiden Opferpriester sollt als die Bevollmächtigten, Kundigeren bei diesem Opfer Reichtum erbitten!

Hoch schwebt der Pressstein, hell entflammt ist Agni, lieb sind im Schooss der Aditi die Sitze; Ihr Priester, beide opfernd hier zur Festzeit, ihr weisheitsreichen opfert her uns Schätze.

Высоко вверх (поднят) давильный камень, зажжен огонь.
Приятны установления в лоне Адити.
О два
жреца
, поставленные впереди на этом жертвоприношении,
Знающие больше других, добудьте богатство с помощью жертв.

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्ध्वः-ग्रावा) उत्कृष्ट विद्वान् उपदेष्टा (बृहत्-समिद्धः-अग्निः) महान् ज्ञान से दीप्त अध्यापक (अदितेः-उपस्थे प्रिया धामानि) अखण्डित विद्यावाले विद्वान् के मस्तिष्क या हृदय में प्रिय ज्ञान (अस्मिन् यज्ञे) इस ज्ञानयज्ञ में (पुरोहितौ-ऋत्विजौ) सामने स्थित समय में ज्ञानदाता अध्यापक और उपदेशक (विदुष्टरा) अत्यन्त विद्वान् (द्रविणम्-आयजेथाम्) ज्ञानधन को भलीभाँति प्रदान करें ॥७॥

भावार्थभाषाः - उत्तम विद्यावाले अध्यापक और उपदेशक निरन्तर अपने मस्तिष्क या हृदय में विद्या को उत्तरोत्तर बढ़ाते रहते हैं। वे दूसरों को भी निरन्तर विद्यादान देते रहते हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्ध्वः-ग्रावा) उत्कृष्टो विद्वान्-उपदेष्टा “विद्वांसो हि ग्रावाणः” [श० ३।९।३।१४] (बृहत्-समिद्धः-अग्निः) बृहत् महान् ज्ञानदीप्तोऽव्यापकः (अदितेः-उपस्थे प्रिया धामानि) अखण्डितविद्यावतो विदुषः “अदितिः सर्वे विद्वांसः” [ऋ० १।९८।३ दयानन्दः] उपतिष्ठन्ते विद्या यस्मिन् तस्मिन् मस्तिष्के हृदये वा प्रियाणि ज्ञानानि (अस्मिन् यज्ञे) अस्मिन् ज्ञानयज्ञे (पुरोहितौ-ऋत्विजौ) पुरःस्थितौ समये ज्ञानदातारौ-अध्यापकोपदेशकौ (विदुष्टरा) अत्यन्तविद्वांसौ (द्रविणम्-आयजेथाम्) ज्ञानधनं समन्ताद् दत्तम् ॥७॥

• देवता - तिस्रो देव्यः सरस्वतीळाभारत्यः
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ति᳓स्रो देवीर् बर्हि᳓र् इदं᳓ व᳓रीय
आ᳓ सीदत चकृमा᳓ वः सियोन᳓म्
मनुष्व᳓द् यज्ञं᳓ सु᳓धिता हवीं᳓षि
इ᳓ळा देवी᳓ घृत᳓पदी जुषन्त

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devīḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tísraḥ ← trí- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

várīyaḥ ← várīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

cakr̥má ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sīdata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

syonám ← syoná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

manuṣvát ← manuṣvát (invariable)

súdhitā ← súdhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ghr̥tápadī ← ghr̥tápad- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

íḷā ← íḷā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

juṣanta ← √juṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

तिस्रः॑ । दे॒वीः॒ । ब॒र्हिः । इ॒दम् । वरी॑यः । आ । सी॒द॒त॒ । च॒कृ॒म । वः॒ । स्यो॒नम् ।
म॒नु॒ष्वत् । य॒ज्ञम् । सुऽधि॑ता । ह॒वींषि॑ । इळा॑ । दे॒वी । घृ॒तऽप॑दी । जु॒ष॒न्त॒ ॥

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], vocative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• devīr ← devīḥ ← devī
• [noun], vocative, plural, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• idaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• varīya ← varīyaḥ ← varīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “broad; further.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sīdata ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• syonam ← syona
• [noun], accusative, singular, neuter
• “benevolent; agreeable; pleasant; agreeable.”

• manuṣvad ← manuṣvat
• [adverb]

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• sudhitā ← sudhita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “sudhita [word].”

• havīṃṣīḍā ← havīṃṣi ← havis
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• havīṃṣīḍā ← iḍā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “refreshment; iḍā [word]; comfort; cow.”

• devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• ghṛtapadī
• [noun], nominative, singular, feminine

• juṣanta ← juṣ
• [verb], plural, Present injunctive
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

हे तिस्रो देवीः इळाद्यास्तिस्रो देव्यः वरीयः उरुतरम् इदं बर्हिः आ सीदत । कालाध्वनोः° ’ इति द्वितीया । अत्यन्तं तस्मिन्निषीदत । कुत एतत् तत्राह । वः युष्मदर्थं स्योनं विस्तीर्णमिदं चकृम वयं कृतवन्तः । वाक्यभेदादनिघातः। इळा एतन्नामिका देवी द्योतमाना सरस्वती घृतपदी दीप्तपदोपेता भारती च एताः मनुष्वत् मनोर्यज्ञे यथा हवींष्यसेवन्त तद्वदस्मदीयं यज्ञं सुधिता सुष्ठु निहितानि हवींषि च जुषन्त सेवन्ताम् ।

English translation:

“Sit down, you three goddesses, upon this broad barhis, we have spread it out for you; Iḷā, radiant(Sarasvatī) and bright-footed (bhāratī) accept our sacrifice and well-presented oblations as if they wereManu’s.”

You three goddesses—sit here upon this wider ritual grass: we have made a comfortable place for you.
As in the time of Manu, they—Iḷā, the goddess with feet of ghee, (and the other goddesses)—take pleasure in our sacrifice and our properly placed oblations.

On our wide grass, Three Goddesses be seated: for you have we prepared and made it pleasant.
May Ila, she whose foot drops oil, the Goddess, taste, man-like, sacrifice and well-set presents.

Ihr drei Göttinnen setzet euch auf dieses Barhis so breit als möglich; wir haben es euch bequem gemacht! Wie bei Manu sollen sie und die schmalzspurige Göttin Ila an dem Opfer und den wohlbereiteten Spenden Gefallen finden.

Ihr drei Göttinnen, setzet auf die Streu euch, die weit sich dehnt, wir machten sie euch lieblich; Es schmecke Ida und die segnend wandern nach Menschen Art das Opfer und die Tränke.

О три
богини,
на эту жертвенную солому
Сядьте пошире! Мы сделаем вам (ее) мягкой.
Пусть радуются они – (среди них) Ида – богиня со следами, пропитанных жиром, –
Жертве, как у Мануса, (и) хорошо предложенным возлиянием!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (तिस्रः-देवीः) हे तीन देवियों ! (इदं वरीयः-बर्हिः-आसीदत) अध्यात्मयज्ञ के आसन पर विराजमन होओ (वः स्योनं चकृम) तुम्हारे लिए हम सुखसम्पादन करते हैं (इळा देवी घृतपदी) स्तुति, कामना-प्रार्थना, तेजःस्वरूप उपासना (मनुष्वत्-यज्ञम्) मनुष्यवाले यज्ञ में (सुधिता हवींषि जुषन्त) अच्छे हित करनेवाले मन बुद्धि चित्त अहङ्कारों को सेवन करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - अध्यात्मयज्ञ के साधनेवाली तीन भावनाएँ और धारणाएँ जो कि स्तुति प्रार्थना और उपासना हैं, ये सफल तब हो सकती हैं, जब इनके अनुसार मन, बुद्धि, चित्त और अहङ्कार हों ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तिस्रः-देवीः) हे तिस्रो देव्यः ! (इदं वरीयः बर्हिः-आसीदत) अध्यात्मयज्ञस्यासने विराजध्वं (वः-स्योनं चकृम) युष्मभ्यं सुखं कुर्मः (इळा देवी घृतपदी) स्तुतिः “ईड स्तुतौ” [अदादि०] कामना-प्रार्थना “दिवु क्रीडा-विजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमद-स्वप्नकान्तिगतिषु” [दिवादिः] ‘कान्तिः कामना प्रार्थनाऽत्र गृह्यते’ तेजःस्वरूपा खलूपासना “तेजोऽसि तेजो मयि धेहि” [यजु० १९।९] (मनुष्वद् यज्ञं सुधिता हवींषि जुषन्त) मनुष्यवति यज्ञे ‘विभक्तेर्लुक्, विभक्तिव्यत्ययश्च’ मनुष्यस्यान्तरे वर्तमानेऽध्यात्मयज्ञे सुधितानि-सुहितानि मनांसि मनोबुद्धिचित्ताहङ्कारान् सेवध्वम्-तदनुसरन्त्यो भवत ॥८॥

• देवता - त्वष्टा
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दे᳓व त्वष्टर् य᳓द् ध चारुत्व᳓म् आ᳓नड्
य᳓द् अ᳓ङ्गिरसाम् अ᳓भवः सचाभूः᳓
स᳓ देवा᳓नाम् पा᳓थ उ᳓प प्र᳓ विद्वाँ᳓
उश᳓न् यक्षि द्रविणोदः सुर᳓त्नः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

cārutvám ← cārutvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

déva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)

tvaṣṭar ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ábhavaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

áṅgirasām ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sacābhū́ḥ ← sacābhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

draviṇodaḥ ← draviṇodas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

surátnaḥ ← surátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uśán ← √vaś- (root)
{tense:PRS, voice:ACT}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

देव॑ । त्व॒ष्टः॒ । यत् । ह॒ । चा॒रु॒ऽत्वम् । आन॑ट् । यत् । अङ्गि॑रसाम् । अभ॑वः । स॒चा॒ऽभूः ।
सः । दे॒वाना॑म् । पाथः॑ । उप॑ । प्र । वि॒द्वान् । उ॒शन् । य॒क्षि॒ । द्र॒वि॒णः॒ऽदः॒ । सु॒ऽरत्नः॑ ॥

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tvaṣṭar ← tvaṣṭṛ
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• yaddha ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• yaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• cārutvam ← cāru
• [noun]
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• cārutvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ānaḍ ← ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• aṅgirasām ← aṅgiras
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• abhavaḥ ← bhū
• [verb], singular, Imperfect
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sacābhūḥ ← sacābhū
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ally.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pātha ← pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• uśan ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Present indikative
• “sacrifice; worship; worship.”

• draviṇodaḥ ← draviṇaḥ ← draviṇas
• [noun], neuter
• “property.”

• draviṇodaḥ ← daḥ ← dā
• [noun], vocative, singular, masculine
• “giving.”

• suratnaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suratnaḥ ← ratnaḥ ← ratna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

हे देव त्वष्टः एतनामक त्वं यत् चारुत्वं हविर्भिः कल्याणरूपत्वम् आनट् प्राप्तवानसि ॥ अश्नोतेर्लिटि तप्रत्ययस्य लुक् । यत् च त्वम् अङ्गिरसाम् अस्माकं सचाभूः सहभावी सहायः अभवः । हे द्रविणोदः धनस्य दातः अत एव सुरत्नः सुधनः सः त्वम् उशन् हवींषि कामयमानः सन् विद्वान् अस्येदमस्येदमिति प्रजानन् देवानां पाथः अन्नम् उप यक्षि उपयज । तेभ्यः प्रयच्छ ।

English translation:

“Divine Tvaṣṭā, since you have attained to beauty (through our oblations), and have become theassociate of the Aṅgirasas, do you, the bestower of wealth, possessed of precious treasure, and knowing (towhom each portion belongs), offer the food of the gods (to them).”

God Tvaṣṭar, since you have attained loveliness and since you have come to be in the company of the Aṅgirases,
(convey the sacrificial animal) forth to the fold of the gods, as you
know how; eagerly perform the sacrifice, as one possessing treasure,
o giver of material wealth.

Since thou, God Tvastar, hast made beauty perfect, since hou hast been the Angirases’ Companion,
Willing, most wealthy, Giver of possessions, grant us the Gods’ assembly, thou who knowest.

Gott Tvastri, da du die schöne Form fertig gebracht hast, da du der Gefährte der Angiras´ geworden bist - bring es kundig in die Obhut der Götter, opfere willig, du Reichtumspender, schönen Lohn gewährend!

Gott Tvaschtar, wenn du, was du liebst, erreicht hast, als du einst warst der Angiras Genosse, Dann bring es willig auf den Pfad der Götter, der du’s verstehst, o reicher Schätzespender!

О бог
Тваштар
, поскольку ты достиг привлекательности (формы),
Поскольку ты стал сотоварищем Ангирасов,
При(веди) (это жертвенное животное) в область богов как знаток!
Охотно приноси жертвы, о даритель богатства, (ты,) у кого прекрасные сокровища!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वष्टः-देव) हे जगत् के रचनेवाले परमात्मदेव ! (यत्-ह चारुत्वम्-आनट्) जो तू कल्याणरूपता या श्रेष्ठता प्राप्त किये हुए है (यत्-अङ्गिरसां सचाभूः-अभवः) और जो तुझ परमात्मा को अपना अङ्गी बनाकर रस लेते हैं, उन विद्वानों का सहयोगी होता है-हो (सः) वह तू (द्रविणोदः) हे धन प्रदान करनेवाले (सुरत्नः) सुरमणीय भोगवाला होता हुआ (देवानां पाथः) उन विद्वानों के पथ्य भोग को (विद्वान्-उशन्) जानता हुआ, देने की कामना करता हुआ (उप प्रयक्षि) देता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा जगत् का रचयिता जीवों के ऊपर अपनी दयारूप श्रेष्ठता को प्रकट करता है। जो उपासक तुझे अपना अङ्गी बनाकर आनन्द रस लेते हैं, उन्हें तू निश्चय अपना उपहार देता है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्वष्टः-देव) हे जगद्रचयित देव परमात्मन् ! (यत्-ह चारुत्वम्-आनट्) यत् खलु कल्याणरूपत्वं श्रेष्ठत्वं प्राप्नोषि (यत्-अङ्गिरसां सचाभूः-अभवः) यच्च अङ्गिनं त्वां परमात्मानं स्वस्मिन् रसयन्ति तेषां विदुषाम् “अङ्गिरसो विद्वांसः” [ऋ० ३।३१।१९] सहयोगी भवसि (सः) स त्वं (द्रविणोदः) हे धनदः ! (सुरत्नः) सुरमणीयभोगवान् सन् (देवानां पाथः) तेषां विदुषां पथ्यं भोगं (विद्वान्-उशन्) जानन् तथा च दातुं कामयमाना सन् (उप प्र यक्षि) उपप्रयच्छसि ॥९॥

• देवता - वनस्पतिः
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व᳓नस्पते रशन᳓या नियू᳓या
देवा᳓नाम् पा᳓थ उ᳓प वक्षि विद्वा᳓न्
स्व᳓दाति देवः᳓ कृण᳓वद् धवीं᳓षि
अ᳓वतां द्या᳓वापृथिवी᳓ ह᳓वम् मे

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
niyū́ya ← √yu- 1 (root)
{non-finite:CVB}

raśanáyā ← raśanā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vánaspate ← vánaspáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pā́thaḥ ← pā́thas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

havī́ṁṣi ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥ṇávat ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

svádāti ← √svad- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ávatām ← √avⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyā́vāpr̥thivī́ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

वन॑स्पते । र॒श॒नया॑ । नि॒ऽयूय॑ । दे॒वाना॑म् । पाथः॑ । उप॑ । व॒क्षि॒ । वि॒द्वान् ।
स्वदा॑ति । दे॒वः । कृ॒णव॑त् । ह॒वींषि॑ । अव॑ताम् । द्यावा॑पृथि॒वी इति॑ । हव॑म् । मे॒ ॥

• vanaspate ← vanaspati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “tree; banyan; vanaspati [word]; vanaspativarga; vaṭādi.”

• raśanayā ← raśanā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “rein; bridle; girdle; cord.”

• niyūyā ← niyūya ← niyu ← √yu
• [verb noun]
• “harness.”

• devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pātha ← pāthaḥ ← pāthas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pāthas [word]; water; place.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• svadāti ← svad
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “sweeten.”

• devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• kṛṇavaddhavīṃṣy ← kṛṇavat ← kṛ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kṛṇavaddhavīṃṣy ← havīṃṣi ← havis
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• avatāṃ ← avatām ← av
• [verb], dual, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• dyāvāpṛthivī
• [noun], nominative, dual, feminine
• “heaven and earth; dyāvāpṛthivī [word].”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

हे वनस्पते वनस्पतिविकार यूप विद्वान् जानानस्त्वं रशनया रज्ज्वा नियूय बद्ध्वा परिव्याय पाथः अन्नं देवानाम् इन्द्रादीनाम् उप वक्षि उपवह प्रापय । ततः देवः वनस्पतिः स्वदाति हविष्प्रापणेन स्वदयतु । तथा हवींषि अस्माभिर्दत्तानि कृणवत् देवानां करोतु । तथा मे मदीयं हवं देवविषयाह्वानं द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ अवतां रक्षताम् ॥

English translation:

“Vanaspati, who are intelligent, having fastened it with a rope, convey the food of the gods; may thedivine (Vanaspati) taste it, may he take the oblations (to the gods); may heaven and earth protect my invocatioṇ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vanaspati: the sacrificial post or stake (yūpa)

O Lord of the Forest, harnessing it with a halter, convey it into the fold of the gods, as you know how.
The god will sweeten and prepare the offerings. Let Heaven and Earth aid my call.

Well-knowing, binding with thy cord, bring hither, Lord of the Wood, the Deities’ assembly.
The God prepare and season our oblations may Heaven and Earth be gracious to my calling.

O Baum, mit dem Strick festbindend führe das Tier kundig in die Obhut der Götter! Der Gott mache schmackhaft und bereite die Opferspenden. Himmel und Erde mögen meinen Ruf bevorzugen!

O Opferpfosten, mit dem Strang dich schirrend, fahr kundig her nun zu dem Ort der Götter; Der Gott bereite, mache süss die Tränke, hold seien meinem Rufe Erd’ und Himmel.

лесное дерево
, привязав (жертвенное животное) веревкой,
Приведи (его) в область богов как знаток!
Пусть бог сделает вкусными, пусть приготовит возлияния!
Пусть Небо-и-Земля помогут моему призыву!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

• देवता - स्वाहाकृतयः
• ऋषिः - सुमित्रो वाध्र्यश्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ग्ने वह व᳓रुणम् इष्ट᳓ये न
इ᳓न्द्रं दिवो᳓ मरु᳓तो अन्त᳓रिक्षात्
सी᳓दन्तु बर्हि᳓र् वि᳓श्व आ᳓ य᳓जत्राः
स्वा᳓हा देवा᳓ अमृ᳓ता मादयन्ताम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vaha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

váruṇam ← váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

antárikṣāt ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sī́dantu ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)

yájatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

amŕ̥tāḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mādayantām ← √mad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

svā́hā ← svā́hā (invariable)

आ । अ॒ग्ने॒ । व॒ह॒ । वरु॑णम् । इ॒ष्टये॑ । नः॒ । इन्द्र॑म् । दि॒वः । म॒रुतः॑ । अ॒न्तरि॑क्षात् ।
सीद॑न्तु । ब॒र्हिः । विश्वे॑ । आ । यज॑त्राः । स्वाहा॑ । दे॒वाः । अ॒मृताः॑ । मा॒द॒य॒न्ता॒म् ॥

• āgne ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• varuṇam ← varuṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “yajña; offering; brick.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• antarikṣāt ← antarikṣa
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• sīdantu ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• viśva ← viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yajatrāḥ ← yajatra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “adorable.”

• svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• amṛtā ← amṛtāḥ ← amṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• mādayantām ← māday ← √mad
• [verb], plural, Present imperative
• “delight; enjoy; intoxicate.”

हे अग्ने त्वं नः अस्माकम् इष्टये यागाय इन्द्रं वरुणं च मरुतः च दिवः द्युलोकात् अन्तरिक्षात् च अस्मदीयं यज्ञम् आ वह प्रापय । आगतास्ते यजत्राः यष्टव्याः विश्वे सर्वे देवाः बर्हिः आ सीदन्तु तत्रासन्ना भवन्तु । ततः अमृताः मरणधर्मरहिताः देवाः स्वाहा स्वाहाकारेण दत्तैर्हविर्भिः मादयन्ताम् आत्मानं मादयन्तु ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“Bring, Agni, to our sacrifice Varuṇa and Indra from heaven, and the Maruts from the firmament, maythe adorable universal gods sit down on the sacred grass, and may the immortal deities rejoice in (the oblationpresented with) the svāhā.”

O Agni, convey Varuṇa here to our liking, also Indra from heaven and the Maruts from the midspace.
Let them all, worthy of the sacrifice, sit on the ritual grass. Let the
immortal gods bring themselves to exhilaration at the svāhā-call.

The next two very well-known and often anthologized hymns are attributed to the legendary Br̥haspati Āṅgirasa, with alternative, equally legendary, authorship suggested for X.72. According to the Anukramaṇī, X.71 is dedicated to Jñāna “Wisdom” or “Knowledge,” but it is knowledge in the form of sacred speech (Vāc). (The word jñāna does not occur in the hymn, or indeed in the R̥gveda.) Hymn X.72, dedicated simply to the gods (Devāḥ) according to the Anukramaṇī, is a cosmogony focused on the origin of the divinities.

Agni, bring hither Varuna to help us, Indra from heaven, from air’s mid-realm the Maruts.
On sacred grass all Holy ones be seated and let the Immortal Gods rejoice in Svaha.

Fahr, o Agni, den Varuna mach unserem Wunsche her, den Indra vom Himmel, die Marut aus der Luft! Alle Opfersamen sollen sich auf das Barhis setzen, unter Svaharuf sollen sich die unsterblichen Götter ergötzen.

Fahr, Agni, her den Varuna zum Opfer vom Himmel Indra, aus der Luft die Maruts; Die Götter alle mögen hier sich setzen, mit Heilsruf sich die ewigen ergötzen.

О Агни, приведи Варуну для нашего усиления,
Индру с неба, Марутов из воздушного пространства!
Пусть усядутся на жертвенную солому все достойные жертв!
Свага!
– пусть опьяняются бессмертные боги!

• आप्रियः
• सुमित्रो वाध्र्यश्चः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः