ऋग्वेदे विश्वासटिप्पन्यः

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

सायण-भाष्यम्

पञ्चमेऽनुवाकेऽष्टौ सूक्तानि । तत्र ’ इदमित्था ’ इति सप्तविंशत्यृचं प्रथमं सूक्तं मानवस्य नाभानेदिष्ठस्यार्षं त्रैष्टुभम् । इदमादीनि षट् सूक्तानि वैश्वदेवानि । तथा चानुक्रान्तम्–’ इदमित्था सप्ताधिका नाभानेदिष्ठो मानवो वैश्वदेवं तत् ’ इति । पृष्ठ्यस्य षष्ठेऽहनि वैश्वदेवशस्त्र आभिप्लविकातिदेशप्राप्तस्य उषासानक्ता इत्यस्य स्थाने इदं सूक्तम् । सूत्रितं च-‘उद्धृत्य’ चोत्तमं सूक्तं त्रीणीदमित्था रौद्रमिति ’ ( आ. श्रौ. ८.१.२०) इति । अत्रैतरेयब्राह्मणं-’ नाभानेदिष्ठं वै मानवं ब्रह्मचर्यं वसन्तं भ्रातरो निरभजन्त्सोऽब्रवीदेत्य किं मह्यमभाक्तेत्येतमेव निष्ठावमववदितारमित्यब्रुवन् ’ ( ऐ. ब्रा. ५.१४) इत्यादि । तत्र नाभानेदिष्ठो भ्रातृभिर्भागे निराकृतः पितृसामीप्यमागत्य किं मह्यं भागं च कल्पितवानसीत्यपृच्छत् । स च किमनेन भागेन । अङ्गिरसः स्वर्गार्थं सत्रमासीनाः षष्ठाहःपर्यन्तमनुष्ठाय मुह्यन्ति । तान् ’ इदमित्था ’ इति सूक्ते शंसय ते स्वर्गं यन्तो वसिष्ठा गाः सहस्रसंख्याकान् दास्यन्तीति पित्रा प्रेरितोऽङ्गिरसां समीपमागत्य तेभ्यः सत्रपरिवेषणं गोसहस्रमुत्कोचं परिकल्प्य तानेते सूक्ते षष्ठेऽहन्यशंसयत् । ते च तत्सूक्तसामर्थ्याद्यज्ञं पारं प्रापय्य स्वर्जिगमिषवोऽस्मै गोसहस्रं प्रादुः । तं च तद्गोसहस्रं स्वीकुर्वाणं कश्चन कृष्णशवासी पुरुष उत्तरत उत्थाय ब्राह्मण मदीयं यज्ञशेषभागं मा स्वीकुर्वित्यब्रवीत् । स च मह्यमङ्गिरसः प्रादुरिति प्रत्यब्रवीत् । तर्हि ब्राह्मण तव पितरमेव पृच्छ कस्मै भागः प्राप्नुयादित्युक्तः पितृसमीपमागत्य पित्रा रुद्रायायं न्याय्य इति तेनोक्तस्तवैवायं भाग इति मम पिताब्रवीदिति प्रत्युवाच । ततो यथार्थकथनेन तुष्टः पुरुषो नाभानेदिष्ठायैव स्वं भागं प्रादादित्युक्तम् । तथाध्वर्युब्राह्मणेऽपि ’ मनुः पुत्रेभ्यो दायं व्यभजत् स नाभानेदिष्ठः ’ ( तै. सं. ३.१.९.४) इत्यादिनायमर्थ उक्तः । तत्सर्वमत्रानुसंधेयम् ।।

Jamison Brereton

61 (887)
All Gods
Nābhānediṣṭha Mānava
27 verses: triṣṭubh
The near impenetrability of this hymn with all its poetic tricks and semantic eva sions produces a certain despair in the translator, and it is no wonder that even sensible and thoughtful interpreters have clearly gone astray—as, no doubt, have the present ones. Much of what follows is tentative and provisional, but we have attempted to give an interpretation that is internally consistent and depends as little as possible on outside and post-R̥gvedic materials.
This hymn and the next one are attributed by the Anukramaṇī to Nābhānediṣṭha Mānava. Although the Aitareya Brāhmaṇa contains a story about Nābhānediṣṭha (AiB V.14), it is generally agreed that this later tale has little to do with this hymn and cannot explain its mysteries. We would go further and suggest that the sup
posed poet’s name has simply been extracted from verse 18, where it is, in our view, the name or epithet of a different participant. We are inclined to ascribe the hymn rather to Kakṣīvant, the crafty poet of I.116–126, or a descendant or would-be epigone of his: Kakṣīvant is mentioned in verse 16, and the hymn has certain con
nections with Kakṣīvant’s oeuvre, especially I.121.
The hymn consists of several different sections, but we believe that these are all linked through the dawn sacrifice and the participants therein, particularly Dawn herself, Agni, the Aśvins, and Indra. Two mythological sections treat different myths about Dawn, and these are sandwiched between sections apparently depict
ing and meditating upon an early-morning sacrifice and the dakṣiṇās, or priestly gifts, distributed there.
The first four verses concern a man called Tūrvayāṇa, who in a verbal contest produces a supremely effective verbal formulation, which brings the Aśvins to the sacrifice and which also prompts liberal gifts to himself and which rescues or oth erwise provides help to his parents and priests. His effective speech is contrasted with that of Cyavāna (a client of the Aśvins in other circumstances), who produces1474 X.61
only “sweet dregs” (vs. 2), while Tūrvayāṇa’s speech is likened to gushing semen. His invocation to the Aśvins is given verbatim in verse 4.
The next four verses treat the shocking story of Heaven’s incest with his daughter, Dawn. This is a favorite myth of the middle Vedic period (see Jamison 1991: 294– 96), but nowhere is it as graphically, if fragmentarily, treated as it is here. She finally escapes (vs. 8), but before this happens, some of his semen is spilled on the ground (vs. 7), indeed on the ritual ground (vs. 6). From this semen the ritual fire is fash ioned (vss. 7 and 9). Thus, though the rape of Heaven’s daughter is depicted as brutal, it results in the creation of the central ritual substance—as so often, around the world, in myths of cosmic rape and incest the taboo sexual encounter is primally creative. It seems likely that the comparison of Tūrvayāṇa’s verbal production with semen, in conjunction with the overall theme of dawn sacrifice, prompted the telling of this story in just this place.
Verse 9 and the birth of fire form the transition to the next mythological sec tion, the freeing of Dawn from the Vala cave by the Aṅgirases and Navagvas (vss. 9–13). Verses 9–11 all begin “right away” (makṣū́). As noted, verse 9 treats the newly created fire. In verse 10 (at least in our reading of it) the Navagvas attempt to free Dawn from her “protector,” the Vala cave. In verse 11 the mythic motifs of the Dawn cow and her milk and of Agni, the product of Heaven’s semen, are brought together—the motifs that are sacrificially found together in the dawn sacrifice. The Aṅgiras story is continued in the two following verses (12–13), though the dramatic high point has already been reached.
The subject changes abruptly with the next verses (14–15), back to the ritual fire and the sacrifice to which the Aśvins will come. There then follows a section that has led many commentators (see especially Oldenberg and Geldner) to con struct elaborate family trees and “back-stories” for the poet, who is supposed to be seeking either a new, adoptive father (Geldner) or a new varṇa (Oldenberg). In our view these ingenious constructions are unnecessary and misguided. Instead the poet, perhaps Kakṣīvant (16c), is presenting his patron with what appears at first to be a praśasti, an encomium, but which then gently mocks him for his pretentions and for perceived stinginess. Verse 16 is a fine straightforward piece of praise, attributing grand titles and qualities to the king, in our view the poet’s patron. Verse 17 is more equivocal. The king, the sacrificer, is “of two lin
eages”: this is the term that provoked the family-tree constructions of Oldenberg and Geldner. We think rather that the poet is suggesting that the king is kin to both the human and divine races—or that the king so believes (see the next verse). But the poet also says that the king ought to milk the cow that yields sap but does not give birth—which may be an allusion to the king’s slowness to produce dakṣiṇās for his poet, who points out in the second half of the verse that he him
self is doing his job in producing poetry. Verse 18 seems to us to embody the pretensions of the patron-king. His name or epithet is Nābhānediṣṭha, “nearest to the navel”: “navel” is a standard metaphor for origin and close kinship (especially the point of origin of two disparate groups), as well as for the focal point of the sacrifice or indeed the world itself. (This epithet must be very old, as the same word is found in Younger Avestan nabānazdišta “closely related, next of kin.”) And in the second half of the verse he wonders aloud how high his “navel” is, relative to an unidentified other, then boasts of the unbroken chain of generations that links him to the original navel. He gets his comeuppance in the next verse (19), where the god Agni lays claim to the real navel, the gods, the two births, and the cow and her products.
With the patron put in his place, the hymn now turns to a depiction of the dawn sacrifice, or rather its conclusion, in five verses (20–24), each beginning with the word ádha “(and) now.” The dakṣiṇās are now properly given (see 21ab), and the poet therefore calls on the gods for honor and protection for the patrons (vss. 22–23). In the final verse of this sequence (24) the poet and his colleagues appear to be poised to express their final prayers (24b), prayers found in the final verse (27). In between are two verses (25–26) that ascribe “good lineage” to an unidenti
fied subject, who both takes pleasure in a praise hymn and performs ritual service. The “good lineage” reminds us of the patron’s claims to distinguished kinship earlier in the hymn, which were trumped by the god Agni. In these two verses we believe that the poet deliberately left the subject unidentified and that he meant the verses to be read with both Agni and himself (the poet) as potential subjects, thus associating himself with the fine family and divine relations that the patron craved.
Needless to say, this is a very speculative reading of the poem, and many details remain unaccounted for. It is to be hoped that further progress can be made in its interpretation, within a R̥gvedic context.

01 इदमित्था रौद्रम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इद᳓म् इत्था᳓ रउ᳓दरं गूर्त᳓वचा
ब्र᳓ह्म क्र᳓त्वा श᳓चियाम् अन्त᳓र् आजउ᳓
क्राणा᳓ य᳓द् अस्य पित᳓रा मंहनेष्ठाः᳓
प᳓र्षत् पक्थे᳓ अ᳓हन् आ᳓ सप्त᳓ हो᳓तॄन्

मूलम् ...{Loading}...

इ॒दमि॒त्था रौद्रं॑ गू॒र्तव॑चा॒ ब्रह्म॒ क्रत्वा॒ शच्या॑म॒न्तरा॒जौ ।
क्रा॒णा यद॑स्य पि॒तरा॑ मंहने॒ष्ठाः पर्ष॑त्प॒क्थे अह॒न्ना स॒प्त होतॄ॑न् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; 12 = 5+7, ending LHX
genre M

Morph
gūrtávacāḥ ← gūrtávacas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

itthā́ ← itthā́ (invariable)

raúdram ← raúdra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ājaú ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

śácyām ← śácī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

krāṇā́ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

maṁhaneṣṭhā́ḥ ← maṁhaneṣṭhā́- (nominal stem)

pitárā ← pitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

áhan ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

hótr̥̄n ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pakthé ← pakthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

párṣat ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

पद-पाठः

इ॒दम् । इ॒त्था । रौद्र॑म् । गू॒र्तऽव॑चाः । ब्रह्म॑ । क्रत्वा॑ । शच्या॑म् । अ॒न्तः । आ॒जौ ।
क्रा॒णा । यत् । अ॒स्य॒ । पि॒तरा॑ । मं॒ह॒ने॒ऽस्थाः । पर्ष॑त् । प॒क्थे । अह॑न् । आ । स॒प्त । होतॄ॑न् ॥

Hellwig Grammar

idam
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

itthā
[adverb]
“thus; here.”

raudraṃ ← raudram ← raudra
[noun], accusative, singular, neuter
“terrific; shivaite; intense; violent; fierce; barbarous; barbarian.”

gūrtavacā ← gūrta
[noun]
“gūrta [word]; welcome.”

gūrtavacā ← vacāḥ ← vacas
[noun], nominative, singular, masculine
“statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

brahma ← brahman
[noun], accusative, singular, neuter
“brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

kratvā ← kratu
[noun], instrumental, singular, masculine
“yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

śacyām ← śacī
[noun], locative, singular, feminine
“Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

antar
[adverb]
“inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

ājau ← āji
[noun], locative, singular, masculine
“battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

krāṇā ← krāṇāḥ ← kṛ
[verb noun], nominative, plural
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

yad ← yat ← yad
[noun], accusative, singular, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

pitarā ← pitṛ
[noun], nominative, plural, masculine
“father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

maṃhaneṣṭhāḥ ← maṃhaneṣṭhā
[noun], nominative, plural, masculine

parṣat ← pṛ
[verb], singular, Aorist conj./subj.
“protect; promote; rescue; help.”

pakthe ← paktha
[noun], locative, singular, masculine

ahann ← ahan ← ahar
[noun], locative, singular, neuter
“day; day; ahar [word]; day; day.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

sapta ← saptan
[noun], accusative, plural, masculine
“seven; seventh.”

hotṝn ← hotṛ
[noun], accusative, plural, masculine
“Hotṛ.”

सायण-भाष्यम्

गूर्तवचाः उद्यतवचनो नाभानेदिष्ठः इदं ब्रह्म स्तोत्रं रौद्रं रुद्रप्रणीतम् इत्था इत्थमिदानींक्रियमाणप्रकारं क्रत्वा प्रज्ञानेन निष्पाद्यं स्तोत्रं शच्यामन्तः कर्मणि सत्रमध्ये आजौ अङ्गिरसां संघे करोतीति शेषः । यत् स्तोत्रं क्राणा भागं कुर्वाणा भागं कुर्वाणौ अस्य पितरा पितरावन्ये च मंहनेष्ठाः भागप्रदाने वर्तमाना भ्रातरश्च गोलाभसाधनत्वेनाकल्पयन्निति शेषः । तेन नाभानेदिष्ठः पक्थे पक्तव्ये अहन् अहनि। षष्ठेऽहनीत्यर्थः । ‘ ते षष्ठंषष्ठमेवाहरागत्य मुह्यन्ति तानेते सूक्ते षष्ठेऽहनि शंसय ’ ( ऐ. ब्रा. ५.१४ ) इत्युक्तत्वात् । सप्त होतॄन् होतृप्रशास्तृब्राह्मणाच्छंस्यादिकान् आ पर्षत् सर्वतोऽपूरयत् । इदमित्थेति सूक्ताभ्यां यज्ञं पारं प्रापयामासेत्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“The fierce-voiced (Nābhānediṣṭha repeated) through his intelligence this praise of Rudra, in themidst of the ceremony at the assembly (of the Aṅgirasas), which (praise) his parents, making (the partition) andhis brothers engaged in giving (the shares accomplished); he perfected the seven priests (therewith) on the dayon which the rite was to be matured.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A legend from Aitareya Brāhmaṇa 5.14: The brothers ofNābhānediṣṭha partioned among themselves to his exclusion the whole of the paternal wealth, while he wasengaged in his religious studies. Upon completing the studies, Nābhānediṣṭha applied to his father for hisportion, but there was nothing left, and his brothers refused to give any of their shares. As a compensation, Manurecommended to him to apply to the Aṅgirasas, who were engaged in a sacrifice for obtaining Svarga, buthaving come to the sixth day, were so perplexed by the number of the mantras, that they could go no furtherwithout assistance, Nābhānediṣṭha went to them, and repeated for them this and the following sūkta.Through the efficacy of these two sūktas, they went to heaven, leaving to him the remainder of the sacrifice, athousand head of cattle. As Nābhānediṣṭha was waking off with them, he was stopped by Rudra, seated on ablack corpse, who claimed whatever was left at a sacrifice as his right. Referring to Manu, the patriarch admittedthe law, and Nābhānediṣṭha relinquished the cattle to Rudra who, in reward of his ready acknowledgement ofthe truth, presented the cows to him

Jamison Brereton

Here is a Rudrian formulation right to the point, (which) he whose speech is welcome (produced) with his mental force at a contest
in skill,
(a formulation) that, standing ready for liberality, will effectively guide across his two parents and, on the fifth [?] day, the seven Hotars.

Griffith

THE welcome speaker in the storm of battle uttered with might this prayer to win the Asvins,
When the most liberal God, for Paktha, rescued his parents, and assailed the seven Hotras.

Geldner

Dieses rudrische Geheimwort wird also der, dessen Worte Beifall finden, in dem Wettstreit um das Können mit Bedacht vortragen, das zur Belohnung stehend dessen beide mitwirkende Väter und die sieben Opferpriester am Opfertage bei Paktha herausreißen soll.

Grassmann

Dies an den Rudra gerichtete Gebet [vollbrachte] der angenehm redende mit Weisheit im Eifer während des Wettkampfes, als er geschäftig und freigiebig seine Aeltern beschenkte und beim Paktha die sieben Priester [im Wettkampf] überwand [? áhan als Loc. von áhan gefasst gibt einen noch weniger zusagenden Sinn].

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - विषयः

इस सूक्त में माता-पिता वृद्धों द्वारा स्नातक का स्वागत, ऋत्विजों द्वारा विवाह, पत्नी का अत्याग, अडातन, पुनः वानप्रस्थ होना, वहाँ ‘ओ३म्’ का जाप करना, जन्म-जन्मान्तर में गमन, आदित्य ब्रह्मचारी का मोक्ष होना, इत्यादि विषय हैं।

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (गूर्तवचाः) उद्यमपूर्ण वचन जिसके हैं, ऐसा तेजस्वी वक्ता स्नातक (इदम्-इत्था) इस सत्य (रौद्रं ब्रह्म) रुद्र-परमात्मा उसके उपदिष्ट वेदज्ञान क (क्रत्वा) अध्ययन कर्म से (आजौ-शच्याम्-अन्तः) प्रगतिशील प्रज्ञा में अन्दर धारण करके स्नातक बन गया है (यत्) यतः (अस्य क्राणा पितरा) इसके उत्पन्न करनेवाले तथा योग्य बनानेवाले माता-पिता (मंहनेष्ठाः) मंहनीय-प्रशंसनीय पद पर स्थित उपाध्याय अथवा वृद्धजन (पर्षत्) सभा सम्मलेन में (पक्थे-अहन्) पक्वविद्या वाले-पूर्णविद्या प्राप्त होने के अवसर-दिवस में, वे सब (सप्तहोतॄन्-आ) इसकी पाँच ज्ञानेन्द्रियाँ वाणी और मन-सातों को आशंसित करते हैं-संस्कृत करते हैं या तृप्त करते हैं ॥१॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो वेदज्ञान का अध्ययन करके उद्यमशील तेजस्वी स्नातक बन जाये, उस अवसर पर उसके उपाध्याय माता-पिता तथा वृद्धजन अपने व्यावहारिक अनुभवों से उसके मन ज्ञानेन्द्रिय वाणी को संस्कृत करें, उसके व्यवहारों का ज्ञान प्रदान करें ॥१॥

02 स इद्दानाय - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ इ᳓द् दाना᳓य द᳓भियाय वन्व᳓ञ्
च्य᳓वानः सू᳓दैर् अमिमीत वे᳓दिम्
तू᳓र्वयाणो गूर्त᳓वचस्तमः
क्षो᳓दो न᳓ रे᳓त इत᳓ऊति सिञ्चत्

मूलम् ...{Loading}...

स इद्दा॒नाय॒ दभ्या॑य व॒न्वञ्च्यवा॑नः॒ सूदै॑रमिमीत॒ वेदि॑म् ।
तूर्व॑याणो गू॒र्तव॑चस्तमः॒ क्षोदो॒ न रेत॑ इ॒तऊ॑ति सिञ्चत् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dábhyāya ← dábhya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dānā́ya ← dāná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vanván ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

amimīta ← √mā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

cyávānaḥ ← cyávāna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sū́daiḥ ← sū́da- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

védim ← védi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

gūrtávacastamaḥ ← gūrtávacastama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tū́rvayāṇaḥ ← tū́rvayāṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

itáūti ← itáūti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kṣódaḥ ← kṣódas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

siñcat ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

सः । इत् । दा॒नाय॑ । दभ्या॑य । व॒न्वन् । च्यवा॑नः । सूदैः॑ । अ॒मि॒मी॒त॒ । वेदि॑म् ।
तूर्व॑याणः । गू॒र्तव॑चःऽतमः । क्षोदः॑ । न । रेतः॑ । इ॒तःऽऊ॑ति । सि॒ञ्च॒त् ॥

Hellwig Grammar

sa ← saḥ ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

dānāya ← dāna
[noun], dative, singular, neuter
“giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

dabhyāya ← dabhya
[noun], dative, singular, neuter

vanvañcyavānaḥ ← vanvan ← van
[verb noun], nominative, singular
“obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

vanvañcyavānaḥ ← cyavānaḥ ← cyavāna
[noun], nominative, singular, masculine
“Cyavana.”

sūdair ← sūdaiḥ ← sūda
[noun], instrumental, plural, masculine
“cook; sūda [word]; sūd.”

amimīta ← mā
[verb], singular, Imperfect
“weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

vedim ← vedi
[noun], accusative, singular, feminine
“Vedi; pedestal.”

tūrvayāṇo ← tūrvayāṇaḥ ← tūrvayāṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“Tūrvayāṇa.”

gūrtavacastamaḥ ← gūrtavacastama
[noun], nominative, singular, masculine

kṣodo ← kṣodaḥ ← kṣodas
[noun], accusative, singular, neuter
“swell.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

reta ← retaḥ ← retas
[noun], accusative, singular, neuter
“semen; sperm.”

itaūti
[noun], accusative, singular, neuter
“helpful; abiding.”

siñcat ← sic
[verb], singular, Present injunctive
“submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

सायण-भाष्यम्

स इत् स कृष्णशवासी पुरुषो रुद्राख्यः दानाय स्तोतॄणां धनप्रदानाय दभ्याय शत्रूणां वधाय च वन्वन् स्तोतॄन् संभजन् सूदैः सूदकैर्हिंसकैः शस्त्रैः च्यवानः रक्षांसि च्यावयन् वेदिम् अमिमीत परिमितवान् । यज्ञवास्त्वधिष्ठितवानित्यर्थः । ‘तं कृष्णशवास्युत्तरत’ उपोत्थायाब्रवीन्मम’ वा इदं मम वै वास्तुहमिति’ ( ऐ. ब्रा. ५. १४ ) इति ब्राह्मणम् । तदेवाह । तूर्वयाणः तूर्णगमनः गूर्तवचस्तमः अत्यन्तमुद्यतवचा रुद्रः क्षोदो न उदकमिव । उदकं यथा घनः सिञ्चति तद्वत् रेतः स्वसामर्थ्यम् इतऊति इतोगमनवद्यथा भवति तथा सिञ्चत् प्रेरितवानित्यर्थः । यद्वा । अनेनोत्तरार्धेनोत्तराभ्यां च प्रासङ्गिक्यश्विनोः स्तुतिः क्रियते । तूर्वयाणस्तूर्णगमनोऽतिशयेनोद्यतवचनो रुद्रः क्षोदो न उदकमिव रेत उत्पादनसामर्थ्योपेतं रेत इतऊति सिञ्चत् जनयामासाश्विनौ । अन्यत्रेतऊतीत्यश्विनोरभिधानादन्यत्र तयो रुद्रपुत्रत्वसिद्धेश्चायमर्थो लभ्यते ॥ ।

Wilson

English translation:

“He (Rudra) bestowing on his worshippers the gift (of wealth) and the defeat (of their foes),castingdown (the rākṣasas) with his weapons, has constructed the altar; rapid in movement, most fierce in speech,and shedding the procreative fluid like water around.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Rapid in movement: itaūti = itogamanavat, going fromhere; a name of the Aśvins, he begat the Aśvins

Jamison Brereton

Just he, as the winner (at the contest), (stands ready) for the man who can be outwitted to give: Cyavāna measured out his altar with “sweet” (dregs),
but Tūrvayāṇa, whose speech is the most welcome, poured enduring semen like a gush—

Griffith

Cyavana, purposing deceptive presents, with all ingredients, made the altar ready.
Most sweet-voiced Turvayana poured oblations like floods of widely fertilizing water.

Geldner

Dieser Cyavana baute den Feueraltar aus Überesten, indem er sich um eine unsichere Gabe bemühte. Turvayana, dessen Worte am meisten Beifall finden, ergoß den dauernden Samen wie einen Strom;

Grassmann

Dieser Tschjavāna, dem leicht zu täuschenden (?), zu Gaben verhelfend, versah den Altar mit süssen Tränken; siegreich vordringend ergoss der sehr lieblich redende wie eine Flut den das Jetzt überdauernden Samen (?).

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह विद्यास्नातक (इत्) अवश्य (च्यवानः) पापों का नष्ट करनेवाला (दानाय) अन्यों को विद्या दान देने के लिए (दभ्याय) दोषनाशन के लिए (वन्वन्) स्वयंवर के लिए या वधू को स्वीकार करने के लिए (सूदैः-वेदिम्-अमिमीत) ज्ञानामृत बरसानेवाले ऋत्विजों के सहयोग से विवाहवेदी को तैयार करता है (तूर्वयाणः) पाप नष्ट करने के लिए गमन जिसका है, वह ऐसा (गूर्तवचस्तमः) अत्यन्त तेजस्वी वक्ता (क्षोदः-न रेतः) जल समान अपने वीर्य को (इतः-ऊति) इस विधान से स्ववंशरक्षण और वर्धन के लिए (सिञ्चत्) पत्नी में सींचता है ॥२॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गृहस्थ में जानेवाला विद्यास्नातक अपने गुणकर्मानुसार वधू का स्मरण करे। ऊँचे ज्ञानामृत तथा वेदामृत बरसानेवाले ऋत्विजों के सहयोग से वेदी तैयार कर विधानपूर्वक विवाह करे, अपने वंश की वृद्धि के लिए। साथ-साथ अपनी विद्या का लाभ देता रहे ऋषि-ऋण चुकाने के लिए ॥२॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) विद्यास्नातकः (इत्) अवश्यं (च्यवानः) च्यावयिता पापानाम् (दानाय) अन्येभ्यो विद्यादानाय (दभ्याय) दोषदम्भनाय (वन्वन्) सवयंवरं वधूं वा सम्भजमानः (सूदैः-वेदिम्-अमिमीत) सुवृक्तिभिर्ज्ञानामृतक्षारयद्भिः-ऋत्विग्भिः सह विवाहवेदिं सज्जीकरोति (तूर्वयाणः) पापनाशनाय यानं गमनं यस्य तथाभूतः सः (गूर्तवचस्तमः) अतिशयेन तेजस्वी वक्ता (क्षोदः-न रेतः) जलसमानं स्वकीयं वीर्यम् (इतः-ऊति) इतो विधानतः स्ववंशरक्षणवर्धनाय (सिञ्चत्) पत्न्यां सिञ्चति ॥२॥

03 मनो न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

म᳓नो न᳓ ये᳓षु ह᳓वनेषु तिग्मं᳓
वि᳓पः श᳓चिया वनुथो᳓ द्र᳓वन्ता
आ᳓ यः᳓ श᳓र्याभिस् तुविनृम्णो᳓ अस्य
अ᳓श्रीणीत · आदि᳓शं ग᳓भस्तौ

मूलम् ...{Loading}...

मनो॒ न येषु॒ हव॑नेषु ति॒ग्मं विपः॒ शच्या॑ वनु॒थो द्रव॑न्ता ।
आ यः शर्या॑भिस्तुविनृ॒म्णो अ॒स्याश्री॑णीता॒दिशं॒ गभ॑स्तौ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hávaneṣu ← hávana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

tigmám ← tigmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yéṣu ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

drávantā ← √dru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

śácyā ← śácī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vanutháḥ ← √vanⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vípaḥ ← víp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śáryābhiḥ ← śáryā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tuvinr̥mṇáḥ ← tuvinr̥mṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ādíśam ← ādíś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áśrīṇīta ← √śrī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

gábhastau ← gábhasti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

मनः॑ । न । येषु॑ । हव॑नेषु । ति॒ग्मम् । विपः॑ । शच्या॑ । व॒नु॒थः । द्रव॑न्ता ।
आ । यः । शर्या॑भिः । तु॒वि॒ऽनृ॒म्णः । अ॒स्य॒ । अश्री॑णीत । आ॒ऽदिश॑म् । गभ॑स्तौ ॥

Hellwig Grammar

mano ← manaḥ ← manas
[noun], nominative, singular, neuter
“mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

yeṣu ← yad
[noun], locative, plural, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

havaneṣu ← havana
[noun], locative, plural, neuter
“invocation.”

tigmaṃ ← tigmam ← tigma
[noun], nominative, singular, neuter
“sharp; pointed; fiery.”

vipaḥ ← vip
[noun], accusative, plural, feminine

śacyā ← śacī
[noun], instrumental, singular, feminine
“Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

vanutho ← vanuthaḥ ← van
[verb], dual, Present indikative
“obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

dravantā ← dru
[verb noun], nominative, dual
“liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

yaḥ ← yad
[noun], nominative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

śaryābhis ← śaryābhiḥ ← śaryā
[noun], instrumental, plural, feminine
“arrow.”

tuvinṛmṇo ← tuvi
[noun]
“mighty; very; diverse; much(a); many.”

tuvinṛmṇo ← nṛmṇaḥ ← nṛmṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“manhood; power.”

asyāśrīṇītādiśaṃ ← asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

asyāśrīṇītādiśaṃ ← āśrīṇīta ← āśrī ← √śrī
[verb], singular, Imperfect

asyāśrīṇītādiśaṃ ← ādiśam ← ādiś
[noun], accusative, singular, feminine
“admonition.”

gabhastau ← gabhasti
[noun], locative, singular, masculine
“beam; hand; sun.”

सायण-भाष्यम्

हे अश्विनौ युवां मनो न मन इव यथा मनः तिग्मं तीक्ष्णमाशु धावति आगच्छति एवं येषु ‘हवनेषु आह्वानेषु विपः स्तोतुः शच्या प्रज्ञानेन गन्तव्यमिति बुद्ध्या द्रवन्ता द्रवन्तौ गच्छन्तौ वनुथः संभजथ:। यः अध्वर्युः आ आभिमुख्येन तुविनृम्णः प्रभूतहविर्लक्षणधनः सन् अस्य कर्मणि प्रवृत्तस्य मम संबन्धी शर्याभिः अङ्गुलीभिः अश्रीणीत श्रीणाति । किं कृत्वा । गभस्तौ हस्ते धृत्वा आदिशम् आदिश्य । इदमश्विभ्यामिति निर्दिश्येत्यर्थः । तादृशं मदीयमध्वर्युं येषु हवनेषु वनुथः संभजथः तौ युवां हुव इत्युत्तरत्र संबन्धः ॥

Wilson

English translation:

“(I call you to these) oblations, to which hastening, (Aśvins), swift as thought at the invitation of theworshipper, you rejoice my (worshipper) who, affluent in the wealth of sacrifice, mixes (the oblation) with hisfingers in your presence, (holding) in his hand the sacrifice intended (for you).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yajus. 7.170: the verse is said tobe addressed to the two priests, the adhvaryu and pratiprasthātā, engaged in mixing curds with ground barleyin the Manthigraha

Jamison Brereton

(Tūrvayāṇa)—to whose invocations you two [=Aśvins] run and win inspired words, (produced) by his skill, that are like sharp thinking,
he who, powerfully manly, with arrows in his hand, brought his aim to fulfillment.

Griffith

To his oblations, swift as thought, ye hurried, and welcomed eagerly the prayers he offered.
With arrows in his hand the Very Mighty forced from him all obedience of a servant.

Geldner

Bei dessen Anrufungen ihr beide scharf wie der Gedanke mit aller Kraft herbeieilend die Reden gut aufnehmet, der mit den Pfeilen in seiner Hand das Ziel traf, der Mannhafte.

Grassmann

Bei welchen Opferspenden ihr beiden kräftig laufenden [Açvinen] dem gleichsam geschärften Geist des Sängers hold seid, welcher sehr mannhaft mit den Fingern am Arme dessen [etwa des Agni?] Absicht erfüllte.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (येषु हवनेषु) जिन आमन्त्रणों में या विद्याग्रहणप्रसङ्गों में (मनः-न तिग्मम्) मन के समान तीव्र गतिवाले (विपः) मेधावी शिक्षित स्नातक को (द्रवन्तां शच्या वनुथः) प्राप्त करते हुए माता-पिता या स्त्री-पुरुष वर्ग वाणी द्वारा सत्कार करते हैं-स्नेह करते हैं (यः) जो स्नातक (तुविनृम्णः) बहुत विद्याधनवाला है (अस्य शर्याभिः) इसकी स्नेहमयी अङ्गुलियों के द्वारा (आदिशं गभस्तौ-आश्रीणीत) आदेशवचन को हाथ में ग्रहण करते हुए जैसे सब जन भलीभाँति पोषण करें-अनुमोदन करें ॥३॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - स्नातक जब माता-पिता या स्त्री-पुरुषों में विद्याप्राप्ति के अनन्तर उपस्थित हो, तो उसका स्नेह से स्वागत करें और उसके विद्यावचनों को हाथ में जैसे ग्रहण करने के समान ग्रहण करें और उसे अपना अनुमोदन प्रदान करें ॥३॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (येषुहवनेषु) येषु खल्वामन्त्रणेषु “हवनश्रुतः-ह्वानश्रुतः” [निरु० ६।२०] विद्याग्रहणेषु वा (मनः-न तिग्मम्) मनइवतीव्रगतिकम् “तिग्म तीव्रम्” [ऋ०१।१३०।४ दयानन्दः] (विपः) विपम् “सुपां सु…” [अष्टा०७।१।३९]‘इति सुप्रत्ययः’ मेधाविनामधीतविद्यं स्नातकं (द्रवन्तां शच्या वनुथः) प्राप्नुवन्तौ मातापितरौ स्त्रीपुरुषौ वाचा वाक्सत्कारेण “शची वाङ्नाम” [निघ०१।११] सम्भजतः स्निह्यतः‘पुरुषव्यत्ययः’ (यः) यस्स्नातकः (तुविनृम्णः) बहुविद्याधनोऽस्ति (अस्य शर्याभिः) स्नेहमयीभिरङ्गुलिभिः “शर्या अङ्गुलिनाम” [निघ०२।५] (आदिशं गभस्तौ-आश्रीणीत) आदेशनं वचनं पाणौ हस्ते गृहीत्वेव “पाणी वै गभस्ती” श०४।१।१।२]सर्वो जनः समन्तात् पोषयेत् ॥३॥

04 कृष्णा यद्गोष्वरुणीषु - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

कृष्णा᳓ य᳓द् गो᳓षु अरुणी᳓षु सी᳓दद्
दिवो᳓ न᳓पाता अश्विना हुवे वाम्
वीत᳓म् मे यज्ञ᳓म् आ᳓ गतम् मे अ᳓न्नं
ववन्वां᳓सा न᳓ इ᳓षम् अ᳓स्मृतध्रू

मूलम् ...{Loading}...

कृ॒ष्णा यद्गोष्व॑रु॒णीषु॒ सीद॑द्दि॒वो नपा॑ताश्विना हुवे वाम् ।
वी॒तं मे॑ य॒ज्ञमा ग॑तं मे॒ अन्नं॑ वव॒न्वांसा॒ नेष॒मस्मृ॑तध्रू ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aruṇī́ṣu ← aruṇá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

góṣu ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

kr̥ṣṇā́ ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sī́dat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nápātā ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

ánnam ← ánna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

gatam ← √gam- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vītám ← √vī- 1 (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ásmr̥tadhrū ← ásmr̥tadhru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vavanvā́ṁsā ← √vanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRF, voice:ACT}

पद-पाठः

कृ॒ष्णा । यत् । गोषु॑ । अ॒रु॒णीषु॑ । सीद॑त् । दि॒वः । नपा॑ता । अ॒श्वि॒ना॒ । हु॒वे॒ । वा॒म् ।
वी॒तम् । मे॒ । य॒ज्ञम् । आ । ग॒त॒म् । मे॒ । अन्न॑म् । व॒व॒न्वांसा॑ । न । इष॑म् । अस्मृ॑तध्रू॒ इत्यस्मृ॑तऽध्रू ॥

Hellwig Grammar

kṛṣṇā ← kṛṣṇa
[noun], nominative, singular, feminine
“black; dark; dark; blue; black.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

goṣv ← goṣu ← go
[noun], locative, plural, feminine
“cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

aruṇīṣu ← aruṇī
[noun], locative, plural, feminine
“dawn.”

sīdad ← sīdat ← sad
[verb], singular, Present injunctive
“sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

divo ← divaḥ ← div
[noun], genitive, singular, masculine
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

napātāśvinā ← napātā ← napāt
[noun], vocative, dual, masculine
“grandson; nephew; napāt [word].”

napātāśvinā ← aśvinā ← aśvin
[noun], vocative, dual, masculine
“Asvins; two.”

huve ← hvā
[verb], singular, Present indikative
“raise; call on; call; summon.”

vām ← tvad
[noun], accusative, dual
“you.”

vītam ← vī
[verb], dual, Present imperative
“approach; ask; desire; go; drive.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

yajñam ← yajña
[noun], accusative, singular, masculine
“yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

gatam ← gam
[verb], dual, Aorist imperative
“go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

annaṃ ← annam ← anna
[noun], accusative, singular, neuter
“food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

vavanvāṃsā ← van
[verb noun], nominative, dual
“obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

neṣam ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

neṣam ← iṣam ← iṣ
[noun], accusative, singular, feminine
“refreshment; enjoyment; stores.”

asmṛtadhrū ← asmṛtadhru
[noun], nominative, dual, masculine

सायण-भाष्यम्

कृष्णा रात्रिः यत् यदा अरुणीषु अरुणवर्णासु गोषु सीदत् निवसति । उषा विभासनाय रथमधितिष्ठतीत्यर्थः । ‘ अरुण्यो गाव उषसाम् ’ इति निरुक्तम् । उषःकाले हे दिवो नपाता दीप्यमानस्य स्वर्गस्य प्रकाशात्मकस्य यागस्य वा न पातयितारौ हे अश्विनौ वां हुवे आह्वये । वीतं कामयेथां मे अन्नं हविर्लक्षणम् । तदर्थं मे यज्ञम् आ गतम् आगच्छतम् । इषम् अन्नं ववन्वांसा न संभजमानावश्वाविव । तद्वदागतम् । कीदृशौ युवाम् । अस्मृतध्रू अस्मृतद्रोहौ मयि द्रोहमस्मरन्तौ ॥

Wilson

English translation:

“When the dark night rettires before the purple oxen (of the chariot of the dawn), I invoke you,Aśvinschildren of heaven; be desirous of my sacrifice; come to my food and to my viands like (two horses) eatingtogether, oblivious of offence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Children of heaven: divo napāta = not making heaven to fall

Jamison Brereton

“When black (Night) is sitting among the ruddy cows (of Dawn), o Aśvins, I call upon you two, the sons of heaven.
Pursue my sacrifice, come here to my food, like winners to refreshment, as the two of whom no deception can be remembered.”

Griffith

I call on you the Sons of Dyaus, the Asvins, that a dark cow to my red kine be added.
Enjoy my sacrifice, come to my viands contented, not deceiving expectation. '

Geldner

Wann die Schwarze bei den roten Kühen sitzt, rufe ich euch, Asvin, Enkel des Himmels. Habet Lust zu meinem Opfer, kommet zu meiner Speise wie die Gewinner zum Mahle, bei denen man sich keines Trugs erinnern kann!

Grassmann

Wenn die schwarze [Nacht] sich bei den rothen Kühen [den Strahlen der Morgenröthe] niederlässt, dann rufe ich euch beide, o Açvinen, die Söhne des Himmels; geniesst mein Opfer, kommt her zu meiner Speise, sie gern annehmend wie einen Labetrunk, die ihr das Verlangen nicht täuschet.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
पादनिचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः-नपाता-अश्विना) ज्ञानप्रकाशक के न गिरानेवाले सुशिक्षित स्त्रीपुरुषो ! (यत्) जिससे अथवा जब (अरुणीषु गोषु) मेरी शुभ्रज्ञानरश्मियों में (कृष्णा सीदत्) रात्रि के समान अज्ञानधारा बैठ जाये-आ जाये, तब (अस्मृतध्रू वां हुवे) ज्ञान का स्मरण-स्मृतिपथ प्राप्त पुनः धारण कराने वालों-तुम दोनों को मैं आह्वान करता हूँ (मे यज्ञम् आगतम्) मेरे गृहस्थयज्ञ को प्राप्त होओ (मे-अन्नं वीतम्-वीतम्) मेरे अन्न को-मेरे द्वारा समर्पित भोजन को खाओ (इषं ववन्वांसा-न) मनोवाञ्छा को भली-भाँति पूरा करते हुए सम्प्रति फिर स्मरण कराते हो ॥४॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - स्नातक विद्या को अध्ययन करके ज्ञान का प्रकाश करनेवाला होता है। उसे अपने से बड़े सुशिक्षित स्त्री-पुरुषों को सम्बोधित करके कहना चाहिए कि मेरे ज्ञानप्रकाश के कार्य में कोई अज्ञान की धारा आ जाये, तो मुझे सावधान करें-चेतावें और कभी-कभी उन्हें अपने घर बुलाकर भोजन करावें ॥४॥

05 प्रथिष्थ यस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्र᳓थिष्ट य᳓स्य वीर᳓कर्मम् इष्ण᳓द्
अ᳓नुष्ठितं नु᳓ न᳓रियो अ᳓पौहत्
पु᳓नस् त᳓द् आ᳓ वृहति य᳓त् कना᳓या
दुहितु᳓र् आ᳓ अ᳓नुभृतम् अनर्वा᳓

मूलम् ...{Loading}...

प्रथि॑ष्ट॒ यस्य॑ वी॒रक॑र्ममि॒ष्णदनु॑ष्ठितं॒ नु नर्यो॒ अपौ॑हत् ।
पुन॒स्तदा वृ॑हति॒ यत्क॒नाया॑ दुहि॒तुरा अनु॑भृतमन॒र्वा ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
iṣṇát ← √iṣ- 1 (root)
{case:NOM, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

práthiṣṭa ← √prathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

vīrákarmam ← vīrákarma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánuṣṭhitam ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ápa ← ápa (invariable)

auhat ← √ūh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

náryaḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

kanā́yāḥ ← kanā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥hati ← √vr̥h- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

anarvā́ ← anarván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánubhr̥tam ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

duhitúḥ ← duhitár- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

प्रथि॑ष्ट । यस्य॑ । वी॒रऽक॑र्मम् । इ॒ष्णत् । अनु॑ऽस्थितम् । नु । नर्यः॑ । अप॑ । औ॒ह॒त् ।
पुन॒रिति॑ । तत् । आ । वृ॒ह॒ति॒ । यत् । क॒नायाः॑ । दु॒हि॒तुः । आः । अनु॑ऽभृतम् । अ॒न॒र्वा ॥

Hellwig Grammar

prathiṣṭa ← prath
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“be known; expand; expand; boom.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

vīrakarmam ← vīrakarma
[noun], nominative, singular, neuter
“penis.”

iṣṇad ← iṣṇat ← iṣ
[verb noun], nominative, singular
“send.”

anuṣṭhitaṃ ← anuṣṭhitam ← anuṣṭhā ← √sthā
[verb noun], accusative, singular
“follow; protect; treat.”

nu
[adverb]
“now; already.”

naryo ← naryaḥ ← narya
[noun], nominative, singular, masculine
“manly; heroic; powerful; male; human.”

apauhat ← apoh ← √ūh
[verb], singular, Imperfect
“remove; cure; get rid of; stop; overcome.”

punas ← punar
[adverb]
“again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

tad ← tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

vṛhati ← vṛh
[verb], singular, Present indikative
“extract.”

yat ← yad
[noun], nominative, singular, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

kanāyā ← kanāyāḥ ← kanā
[noun], genitive, singular, feminine
“girl.”

duhitur ← duhituḥ ← duhitṛ
[noun], genitive, singular, feminine
“daughter; duhitṛ [word].”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

anubhṛtam ← anubhṛ ← √bhṛ
[verb noun], accusative, singular

anarvā ← anarvan
[noun], nominative, singular, masculine
“unchallenged; unrivaled.”

सायण-भाष्यम्

यथा स्वांशेन भगवान् रुद्रः प्रजापतिर्वास्तोऽपतिं रुद्रमसृजत् तदेतदादिभिस्तिसृभिर्वदति । यस्य प्रजापतेः इष्णत् एषणवत् वीरकर्मम् । लिङ्गव्यत्ययः। वीरकर्म । रेत इत्यर्थः । येन रेतसोत्पन्ना वीरा भवन्ति तादृग्रेतः प्रथिष्ट प्रथितमासीत् तद्रेतः अनुष्ठितं प्रजापतिनापत्यार्थं निषिक्तं नर्यः नरेभ्यो हितो यद्वा नेतृभ्यो देवेभ्यो हितो रुद्रः अपौहत् अपोहति । तदेवाह । पुनस्तत् रेतः आ वृहति सर्वत उत्खिदति उद्गमयति पुरुषाकारेण स्वयमुत्पन्नः सन् । कीदृशं रेतः । यत् रेतः कनायाः कान्तायाः दुहितुः स्वपुत्र्याः तस्यामित्यर्थः । तत्र प्रजापतिना अनुभृतम् आः आसीत् । अस्तेः सिपि - - । कीदृशो रुद्रः । अनर्वा अन्यस्मिन्नप्रत्यृतः । ‘ प्रजापतिर्वै स्वां दुहितरमभ्यध्यायद्दिवमित्यन्य आहुरुषसमित्यन्ये ’ (ऐ, ब्रा. ३. ३३ ) इति ब्राह्मणम् ॥ ॥ २६ ॥

Wilson

English translation:

“(Rudra), the benefactor of man, whose eager, virile energy was developed, drew it back whendisseminated (for the genitive ration of offfspring); again the irresistible (Rudra) concentrates (the energy) which wascommunicated to his maiden daughter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This and the following two ṛcas seem to refer to the begetting of Rudraby Prajāpati; there is a mix-up with the legend of Brahma’s incestuous passion for his daughter. According to theAitareya Brāhmaṇa 3.33, she was the heaven or the dawn

Jamison Brereton

He whose (penis,) which performs the virile work, stretched out, discharging (the semen)—(that one,) the manly one, then pulled away (his penis, which had been) “attending on” (her).
Again he tears out from the maiden, his daughter, what had been “brought to bear” on her—he the unassailable.

Griffith

Geldner

Als sein Glied sich ausgedehnt hatte, nach der Mannesarbeit verlangend, da schob der Mannhafte alsbald das in Arbeit begriffene beiseite. Er reißt es von der jungfräulichen Tochter zurück, das hineingesteckt war, der Unbemeisterte.

Grassmann

Der mannhafte [etwa prajâpati], dessen männliches Glied sich vorstrebend ausgedehnt hatte, streifte es nun, nachdem es sein Werk ausgeführt hatte, wieder zurück; der schrankenlose zog das [Glied], was in seine jugendliche Tochter [etwa die Erde, vgl. Vers 7] hineingebracht war, wieder zurück.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य वीरकर्मम्-प्रथिष्ट) जिस गृहस्थ का पुत्रकर्म-पुत्रोत्पादनार्थ कर्म वीर्यसेचन प्रथित-पुष्ट होता है (इष्णत्-अनुष्ठितम्) पुत्ररूप से प्राप्त सफलीभूत को (पुनः-तत् आवृहति) फिर उसको वह भलीभाँति उत्साहित करता है पुत्रोत्पादन द्वारा (नु नर्यः-अपौहत्) नरों का अवश्य हितकर होता हुआ सब कार्यभार को त्याग दे (यत्) जिससे कि (कनायाः दुहितुः-अनुभृतम्-आस्) सन्तान दोहन योग्य-उत्पादन योग्य कान्ता की अनुकूलता में धारण किया है (अनर्वा) अपने में समर्थ स्वाश्रयवाला हो जाता है ॥५॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - गृहस्थ का लक्ष्य सन्तान उत्पादन करना है, तदर्थ वीर्यसेचन करने पर कमनीय सन्तान को दोहनेवाली पत्नी में वह पुष्ट होकर सन्तान के रूप में उत्पन्न हो जाता है और वह युवा बन जाता है। तब पिता उसे पुत्र परम्परा चलाने के लिए उत्साहित करता है। जब वह पुत्र पुत्रवान् बन जाता है, तो फिर उसका पिता गृहस्थ को त्याग दे अन्य मनुष्यों के हितकार्य करने के लिए ॥५॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य वीरकर्मम्-प्रथिष्ट) यस्य गृहस्थस्य पुत्रकर्म पुत्रार्थकर्म वीर्यसेचनम् “पुत्रो वै वीरः” [श०३।३।१।१२] प्रथितं प्रथते वा (इष्णत्-अनुष्ठितम्) पुत्ररूपेण प्राप्तम् “इष्णन् प्राप्नुवन्” [ऋ०४।१७।३ दयानन्दः] सेवितं सेवायां सफलीभूतं युवानं (पुनः-तत्-आवृहति) पुनस्तं स समन्तादुद्यच्छति पुत्रोत्पादनेन (नु नर्यः-अपौहत्) नरेभ्यो हितो हितकरः सन् सर्वकार्यभारं त्यजेत् (यत्) यतः (कनायाः-दुहितुः-अनुभृतम्-आस्) कान्तायाः सन्तान-दोहनयोग्यायाः पत्न्याः-आनुकूल्येन धारितमासीत् (अनर्वा) स्वस्मिन् समर्थाऽनन्याश्रमी जातः ॥५॥

06 मध्या यत्कर्त्वमभवदभीके - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मध्या᳓ य᳓त् क᳓र्त्वम् अ᳓भवद् अभी᳓के
का᳓मं कृण्वाने᳓ पित᳓रि युवत्या᳓म्
मनान᳓ग् रे᳓तो जहतुर् विय᳓न्ता
सा᳓नौ नि᳓षिक्तं सुकृत᳓स्य यो᳓नौ

मूलम् ...{Loading}...

म॒ध्या यत्कर्त्व॒मभ॑वद॒भीके॒ कामं॑ कृण्वा॒ने पि॒तरि॑ युव॒त्याम् ।
म॒ना॒नग्रेतो॑ जहतुर्वि॒यन्ता॒ सानौ॒ निषि॑क्तं सुकृ॒तस्य॒ योनौ॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ábhavat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

kártvam ← kártva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

madhyā́ ← madhyā́ (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇvāné ← √kr̥- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

pitári ← pitár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yuvatyā́m ← yuvatí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

jahatuḥ ← √hā- 2 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

manānák ← manānáś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

viyántā ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

níṣiktam ← √sic- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sā́nau ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sukr̥tásya ← sukr̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

म॒ध्या । यत् । कर्त्व॑म् । अभ॑वत् । अ॒भीके॑ । काम॑म् । कृ॒ण्वा॒ने । पि॒तरि॑ । यु॒व॒त्याम् ।
म॒ना॒नक् । रेतः॑ । ज॒ह॒तुः॒ । वि॒ऽयन्ता॑ । सानौ॑ । निऽसि॑क्तम् । सु॒ऽकृ॒तस्य॑ । योनौ॑ ॥

Hellwig Grammar

madhyā
[adverb]

yat ← yad
[noun], nominative, singular, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

kartvam ← kṛ
[verb noun], nominative, singular
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

abhavad ← abhavat ← bhū
[verb], singular, Imperfect
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

abhīke ← abhīka
[noun], locative, singular, neuter
“battle; meeting.”

kāmaṃ ← kāmam ← kāma
[noun], accusative, singular, masculine
“wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

kṛṇvāne ← kṛ
[verb noun], locative, singular
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

pitari ← pitṛ
[noun], locative, singular, masculine
“father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

yuvatyām ← yuvati
[noun], locative, singular, feminine
“girl; woman.”

manānag ← manānaś
[noun], accusative, singular, neuter

reto ← retaḥ ← retas
[noun], accusative, singular, neuter
“semen; sperm.”

jahatur ← jahatuḥ ← hā
[verb], dual, Perfect indicative
“abandon; decrease; want; kill; deteriorate; get rid of; exclude; lose; avoid; remove; leave; abandon; neglect; leave; discard; apostatize; discontinue; weaken; abandon; assail; subtract; foreswear; pour away; withdraw; depart; reduce.”

viyantā ← vī ← √i
[verb noun], nominative, dual
“disappear; differ; elapse.”

sānau ← sānu
[noun], locative, singular, masculine
“tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

niṣiktaṃ ← niṣiktam ← niṣic ← √sic
[verb noun], accusative, singular
“submerge; sprinkle; pour; immerse; water.”

sukṛtasya ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

sukṛtasya ← kṛtasya ← kṛ
[verb noun], genitive, singular
“make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

yonau ← yoni
[noun], locative, singular, feminine
“vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

सायण-भाष्यम्

कामं यथेच्छं कृण्वाने कुर्वाणे पितरि प्रजापतौ युवत्यां दुहितर्युषसि दिवि वा । ‘ दिवमित्यन्ये ’ इति हि ब्राह्मणं प्रदर्शितम् । मध्या तयोर्मध्येऽन्तरिक्षमध्ये वा अभीके समीपे यत् कर्त्वं कर्म अभवत् मिथुनीभावाख्यं तदानीं मनानक् अल्पं रेतः जहतुः त्यक्तवन्तौ । किं कुर्वाणाविति तत्राह। वियन्तौ परस्परमभिगच्छन्तौ । प्रजापतिना सानौ समुच्छ्रिते स्थाने सुकृतस्य यज्ञस्य योनौ निषिक्तम् आसीदित्यर्थः । ततो रुद्र उत्पन्न इत्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“When the deed was done in mid-heaven in the proximity of the father working his will, and thedaughter coming together, they let the seed fall slightly; it was poured upon the high plural ce of sacrifice.”

Jamison Brereton

When what was to be done was at its middle, at the encounter when the father was making love to the young girl—
as they were going apart, the two left behind a little semen sprinkled down on the back and in the womb of the well-performed (sacrifice).

Griffith

Geldner

Als man mitten in der Arbeit war bei der Liebesbegegnung, da der Vater bei der Jungfrau der Liebe pflegte, da ließen beide im Auseinandergehen ein wenig Samen zurück, der auf dem Rücken der Erde vergossen war, auf dem Platz des guten Werks.

Grassmann

Was inzwischen zu thun war, als der Vater seine Lust an der jungen Tochter kühlte [das geschah]; sie beide liessen zusammentreffend eine kurze Zeit den Samen strömen, der sich auf die Fläche ergoss in dem Schooss des schönen Liebeswerkes (?).

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत् युवत्यां कर्त्वम्-अभवत्) जब कि युवती भार्या में पुत्रोत्पादन से कर्त्तव्य पूर्ण हो जाता है (पितरि कामं कृण्वाने-अभीके) जीवित पिता में-उसके आश्रय पुत्र का पुत्र उत्पादन की कामना हो जाने पर उसके सम्मुख (वियन्तौ मनानक्-रेतः-जहतुः) विशिष्टता से प्राप्त होते हुए पति पत्नी अल्प सन्तानों को तो त्याग दें-उत्पन्न करें (सुकृतस्य योनौ सानौ निषक्तम्) पुण्यकर्म के अर्थात् पितृ-ऋण के प्रतीकार हो जाने पर गृहाश्रम में विशेष सेवन करने योग्य जगत् में निषेक करना कर्त्तव्य होता है ॥६॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - युवती भार्या में पुत्रोत्पादन के लिए वीर्यनिषेक करना कर्त्तव्य होता है। जीवित पिता के होते हुए कम से कम प्रजा तो अवश्य उत्पन्न करे। इसके लिए गृहस्थ आश्रम पुण्य का स्थान है। विशेष सेवनीय जगत् में सन्तानपरम्परा के लिए निषेक करना आवश्यक है। यह गृहस्थाश्रम की परम्परा है ॥६॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत् युवत्यां कर्त्वम्-अभवत्) यदा युवत्यां भार्यायां पुत्रोत्पादनकर्त्तव्यं पूर्णं भवति (पितरि कामं कृण्वाने-अभीके) जीवति पितरि तदाश्रमे पुत्रस्य पुत्रोत्पादनं कामं कुर्वति सति तत्सम्मुखे (वियन्तौ मनानक्-रेतः-जहतुः) विशिष्टतया प्राप्नुवन्तौ पतिपत्न्यौ-अल्पाः प्रजास्तु त्यजताम् “रेतः प्रजाः” [ऐ०आ०२।१।३] सुकृतस्य योनौ (सानौ निषक्तम्) पुण्यकर्मणः पितृणस्य प्रतीकाराय गृहे गृहाश्रमे विभक्ते जगति निषक्तं निषेचनीयं कर्त्तव्यं भवति “सानौ विभक्ते जगति” [ऋ०१।१४६।२ दयानन्दः] ॥६॥

07 पिता यत्स्वाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पिता᳓ य᳓त् स्वां᳓ दुहित᳓रम् अधिष्क᳓न्
क्ष्मया᳓ रे᳓तः संजग्मानो᳓ नि᳓ षिञ्चत्
सुआधि᳓यो ऽजनयन् ब्र᳓ह्म देवा᳓
वा᳓स्तोष् प᳓तिं व्रतपां᳓ नि᳓र् अतक्षन्

मूलम् ...{Loading}...

पि॒ता यत्स्वां दु॑हि॒तर॑मधि॒ष्कन्क्ष्म॒या रेतः॑ संजग्मा॒नो नि षि॑ञ्चत् ।
स्वा॒ध्यो॑ऽजनय॒न्ब्रह्म॑ दे॒वा वास्तो॒ष्पतिं॑ व्रत॒पां निर॑तक्षन् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhiṣkán ← √skand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

duhitáram ← duhitár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svā́m ← svá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣmayā́ ← kṣám- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ní ← ní (invariable)

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

saṁjagmānáḥ ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

siñcat ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ajanayan ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svādhyàḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

atakṣan ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

nís ← nís (invariable)

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́stoḥ ← vā́stu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vratapā́m ← vratapā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

पि॒ता । यत् । स्वाम् । दु॒हि॒तर॑म् । अ॒धि॒ऽस्कन् । क्ष्म॒या । रेतः॑ । स॒म्ऽज॒ग्मा॒नः । नि । सि॒ञ्च॒त् ।
सु॒ऽआ॒ध्यः॑ । अ॒ज॒न॒य॒न् । ब्रह्म॑ । दे॒वाः । वास्तोः॑ । पति॑म् । व्र॒त॒ऽपाम् । निः । अ॒त॒क्ष॒न् ॥

Hellwig Grammar

pitā ← pitṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

svāṃ ← svām ← sva
[noun], accusative, singular, feminine
“own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

duhitaram ← duhitṛ
[noun], accusative, singular, feminine
“daughter; duhitṛ [word].”

adhi
[adverb]
“on; from; accordingly.”

ṣkan ← skan ← skand
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“clot; ejaculate; spill; ride.”

kṣmayā ← kṣmā
[noun], instrumental, singular, feminine
“Earth; Earth; land.”

retaḥ ← retas
[noun], accusative, singular, neuter
“semen; sperm.”

saṃ ← sam
[adverb]
“sam; together; together; saṃ.”

jagmāno ← jagmānaḥ ← gam
[verb noun], nominative, singular
“go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

ni
[adverb]
“back; down.”

ṣiñcat ← siñcat ← sic
[verb], singular, Present injunctive
“submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

svādhyo ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

svādhyo ← ādhyaḥ ← ādhī
[noun], nominative, plural, masculine
“longing.”

‘janayan ← ajanayan ← janay ← √jan
[verb], plural, Imperfect
“cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

brahma ← brahman
[noun], accusative, singular, neuter
“brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

devā ← devāḥ ← deva
[noun], nominative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

vāstoṣpatiṃ ← vāstoṣpatim ← vāstoṣpati
[noun], accusative, singular, masculine
“Vāstoṣpati; Indra; vāstoṣpati [word].”

vratapāṃ ← vrata
[noun], neuter
“vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

vratapāṃ ← pām ← pā
[noun], accusative, singular, masculine
“protecting.”

nir ← niḥ
[adverb]
“niḥ; away; out; without.”

atakṣan ← takṣ
[verb], plural, Imperfect
“produce; shape; fashion; chisel; invent.”

सायण-भाष्यम्

पिता प्रजापतिः यत् यदा स्वां दुहितरं दिवमुषसं वा अधिष्कन् अध्यस्कन्दत् तदानीमेव क्ष्मया पृथिव्या सह संजग्मानः संगच्छमानः प्रजापतिरस्मिल्ँलोके रोहितं भूतामृश्यो भूत्वा रेतः नि षिञ्चत् निषेकमकरोत् । ‘तामृश्यो भूत्वा रोहितं भूतामभ्यैत् ’ (ऐ. ब्रा, ३. ३३ ) इति ब्राह्मणम् । तदानीं स्वाध्यः सुध्यानाः सुकर्माणो वा देवाः ब्रह्म अजनयन् उदपादयन् । किं तद्ब्रह्मेति तदाह । वास्तोष्पतिं यज्ञवास्तुस्वामिनं व्रतपां व्रतस्य कर्मणः रक्षःप्रभृतिभ्यः पालकं निरतक्षन् समुदपादयन् । यज्ञवास्तुस्वामित्वं दत्त्वा कर्मरक्षकत्वेन निर्मितवन्त इत्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“When the father united with the daughter, then associating with the earth, he sprinkled it with theeffusion; then the thoughtful gods begot Brahma; they fabricated the lord of the hearth (of sacrifice); the defenderof sacred rites.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Lord of the hearth of sacrifice: or vāstoṣpati. He is always considered to be Rudra, as in theAitareya Brāhmaṇa 3.33. The gods, incensed by Brahma’s wickedness, seek for someone to put him to death;but, each feeling his own inability, they create Rudra for the purpose. Rudra wounds Prajāpati, who hadassumed the form of a deer, and flying to heaven becomes the asterism mṛgaśīrṣa, the doe into which thedaughter had been changed becomes the asterism rohiṇī. Rudra follows and becomes mṛgavyādha

Jamison Brereton

When the father “sprang on” his own daughter, he, uniting (with her), poured down his semen upon the earth.
The gods, very concerned, begat the sacred formulation, and they fashioned out (of it?) the Lord of the Dwelling Place, protector of commandments.

Griffith

Geldner

Als der Vater seine Tochter besprang, vergoß er bei der Begattung Samen auf den Boden. Gutes im Sinn führend erzeugten die Götter einen Segen und bildeten daraus Vastospati, den Gesetzeshüter.

Grassmann

Als der Vater seine eigne Tochter bestiegen hatte, ergoss er mit der Erde zusammengekommen seinen Samen; die achtsamen Götter erzeugten das Brahma und schufen den Gesetz behütenden Wohnungsherrn.[474]

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (क्ष्मया सञ्जग्मानः) सन्तान की भूमिरूप पत्नी से सङ्गत होता हुआ, तथा (रेतः-निषिञ्चन्) गर्भाधान रीति से वीर्य का सिञ्चन करता हुआ (पिता स्वां दुहितरम्-अधिष्कन्) पिता अपनी कन्या को प्राप्त करता है-उत्पन्न करता है-पुत्र नहीं प्राप्त करता, तब (स्वाध्यः-देवाः-ब्रह्म जनयन्) दूरदर्शी विद्वान् ज्ञान को-गृहस्थ ज्ञान को नियम को प्रकट करते हैं, घोषित करते हैं (वास्तोष्पतिं व्रतपां निर्-अतक्षन्) उस कन्या को गृहपति-घर की स्वामी रूप में पितृकर्म की रक्षिका निर्धारित करते हैं ॥७॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - यदि पुरुष के पत्नीसमागम अर्थात् वीर्यसिञ्चन करने पर पुत्र को न प्राप्त करके केवल कन्या को प्राप्त करता है, तब वह कन्या पितृकर्म की रक्षिका तथा पिता के घर की-सम्पत्ति की स्वामी होती है। ऐसी वेद की परम्परा एवं वैदिक विद्वानों की मान्यता है ॥७॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (क्ष्मया सञ्जग्मानः) सन्तानस्य भूमिरूपया भार्यया सङ्गच्छमानः (रेतः-निषिञ्चन्) वीर्यं गर्भाधानरूपेण निषिञ्चन् सन् (पिता स्वां दुहितरम्-अधिष्कन्) पिता स्वां कन्यां प्राप्नोति-उत्पादयति “स्कन् निस्सारयतु” [यजु०१।२६ दयानन्दः] “स्कन्दन्ति-प्राप्त होते हैं” [ऋ० ५।१।५१।३ दयानन्दः] न तु पुत्रं (स्वाध्यः-देवाः-ब्रह्म जनयन्) सु-आध्यातारः दूरदर्शिनो विद्वांसो ज्ञानं प्रादुर्भावयन्ति मन्यन्ते घोषयन्ति (वास्तोष्पतिं व्रतपां निर्-अतक्षन्) यत् तां कन्यां गृहस्य पतिं स्वामिनीं कर्मपालिकां पितृकर्मरक्षिकां निर्धारयन्ति ॥७॥

08 सईं वृषा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ ईं वृ᳓षा न᳓ फे᳓नम् अस्यद् आजउ᳓
स्म᳓द् आ᳓ प᳓रा ऐद् अ᳓प दभ्र᳓चेताः
स᳓रत् पदा᳓ न᳓ द᳓क्षिणा परावृ᳓ङ्
न᳓ ता᳓ नु᳓ मे पृशनि᳓यो जगृभ्रे

मूलम् ...{Loading}...

स ईं॒ वृषा॒ न फेन॑मस्यदा॒जौ स्मदा परै॒दप॑ द॒भ्रचे॑ताः ।
सर॑त्प॒दा न दक्षि॑णा परा॒वृङ्न ता नु मे॑ पृश॒न्यो॑ जगृभ्रे ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ājaú ← ājí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asyat ← √as- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

ná ← ná (invariable)

phénam ← phéna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ait ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

dabhrácetāḥ ← dabhrácetas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

párā ← párā (invariable)

smát ← smát (invariable)

dákṣiṇā ← dákṣiṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ná ← ná (invariable)

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

parāvŕ̥k ← parāvŕ̥j- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sárat ← √sr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jagr̥bhre ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nú ← nú (invariable)

pr̥śanyàḥ ← pr̥śanī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

पद-पाठः

सः । ई॒म् । वृषा॑ । न । फेन॑म् । अ॒स्य॒त् । आ॒जौ । स्मत् । आ । परा॑ । ऐ॒त् । अप॑ । द॒भ्रऽचे॑ताः ।
सर॑त् । प॒दा । न । दक्षि॑णा । प॒रा॒ऽवृक् । न । ताः । नु । मे॒ । पृ॒श॒न्यः॑ । ज॒गृ॒भ्रे॒ ॥

Hellwig Grammar

sa ← saḥ ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

īṃ ← īm ← īṃ
[adverb]

vṛṣā ← vṛṣan
[noun], nominative, singular, masculine
“bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

phenam ← phena
[noun], accusative, singular, masculine
“foam; cuttlefish bone; phenaprameha; saliva; opium; phena [word].”

asyad ← asyat ← as
[verb], singular, Imperfect
“shoot; remove.”

ājau ← āji
[noun], locative, singular, masculine
“battle; fight; contest; āji [word]; combat.”

smad ← smat
[adverb]
“simultaneously; jointly.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

paraid ← parait ← pare ← √i
[verb], singular, Imperfect
“travel; depart; go; die.”

apa
[adverb]
“away.”

dabhracetāḥ ← dabhra
[noun]
“few; little(a); deficient.”

dabhracetāḥ ← cetāḥ ← cetas
[noun], nominative, singular, masculine
“mind; heart; consciousness; intelligence; purpose; cetas [word].”

sarat ← sṛ
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

padā ← pad
[noun], instrumental, singular, masculine
“foot; pad [word].”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

dakṣiṇā
[noun], nominative, singular, feminine
“Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

parāvṛṅ ← parāvṛj
[noun], nominative, singular, masculine

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

tā ← tāḥ ← tad
[noun], nominative, plural, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

nu
[adverb]
“now; already.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

pṛśanyo ← pṛśanyaḥ ← pṛśana
[noun], nominative, plural, feminine

jagṛbhre ← grah
[verb], plural, Perfect indicative
“take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

सायण-भाष्यम्

अङ्गिरसां सत्रान्ते नाभानेदिष्ठो गोनिरोधायागच्छन्तं वास्तोऽपतिं पुरतः पश्यन् वदति । स ईम् सोऽयं वृषा न वर्षक इन्द्र इव स यथा नमुचिवधार्थम् आजौ संग्रामे फेनमस्यत् क्षिप्तवान् तद्वत्क्षेपमना वास्तोष्पतिरिदानीं तवैव वास्तुभागो युक्त इति यथार्थकथनानन्तरं स्मत् अस्मत्तः आ अप परैत् अपपरागच्छति । दभ्रचेताः अल्पमनस्को यः कश्चित् दक्षिणा दक्षिणार्थानां गवां परावृक् परावर्जयिता सन् पदा पदानि न सरत् न सरति अस्मदभिमुखमागच्छति । मे मम संबन्धिन्यः ताः गाः अङ्गिरोभिर्दत्ताः पृशन्यः पथिकानामभिस्पर्शनकुशलो रुद्रः न जगृभ्रे न गृह्णातीत्येवमाशास्ते ॥

Wilson

English translation:

“He, like the showerer (Indra), cast foam around in the combat, and came away from us with a niggardmind; he advances not a step, relinquishing the donations; though skilled in rapine, he seizes not these my(cows).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The verse is said to be repeated by Nābhānediṣṭha when he sees Vāstoṣpati (or Rudra) coming tostop him; cast foam around: an allusion to the destruction of Namuci by Indra in the shape of the foam of the sea;relinquishing the donations: i.e., the cows given to Rudra by the Aṅgirasas as dakṣiṇā or honorarium

Jamison Brereton

Like a bull in a contest he threw off foam. Heedless, she went away, hither and yon.
Twisting away, she hastened like the Gift-Cow on foot. [The father:] “Now those caresses of mine have not grasped (her).”

Griffith

Geldner

Wie ein Stier im Kampfe warf er Schaum aus; gleichzeitig ging er her und hin und weg bei schwacher Überlegung. Sie eilte wie eine Verbannte zu den südlichen Orten: Nicht haben diese meine Lockungen verfangen.

Grassmann

Dieser warf wie ein Stier Schaum auf in dem Kampfe, und sogleich wich der unverständige zurück; der verworfene rann herab wie in südliche Gegenden; nicht wurden da die schmeichelnden meiner habhaft (?).

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-ईं वृषा-आजौ-फेनम्-अस्यत्) वह दुहिता का वीर्यसेचक-पति उस प्राप्त कन्या में प्राणों का तत्त्व वीर्य फेंकता है-छोड़ता है, वह अभीष्ट है, परन्तु (दभ्रचेताः-स्मत्) अल्पमनवाला सब धन के लोभ से तुच्छ भावनावाला हमसे (आ-अप परा-ऐत्) भलीभाँतिरूप से दूर हो जाये-दूर रहे (दक्षिणा न पदा सरत् परावृक्) दी जानेवाली कन्या को पैर से न ठुकराये-अनादर करके न छोड़े (मे ताः पृश्न्यः-न जगृभ्रे) मेरी उन अर्थात् मेरे साथ स्पर्श करनेवाली भूमि सम्पत्तियों को ग्रहण न करे ॥८॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कन्या का पति पिता द्वारा दी हुई कन्या में सन्तान उत्पन्न करे, यह तो अभीष्ट है, परन्तु कन्या के पिता की भूमि आदि सारी सम्पत्ति लेने के लोभ में कन्या का ठुकराना-उसे त्याग देना निकृष्ट कार्य है। ऐसा नहीं करना चाहिए ॥८॥

09 मक्षू न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मक्षू᳓ न᳓ व᳓ह्निः प्रजा᳓या उपब्दि᳓र्
अग्निं᳓ न᳓ नग्न᳓ उ᳓प सीदद् ऊ᳓धः
स᳓निता इध्मं᳓ स᳓नितोत᳓ वा᳓जं
स᳓ धर्ता᳓ जज्ञे स᳓हसा यवीयु᳓त्

मूलम् ...{Loading}...

म॒क्षू न वह्निः॑ प्र॒जाया॑ उप॒ब्दिर॒ग्निं न न॒ग्न उप॑ सीद॒दूधः॑ ।
सनि॑ते॒ध्मं सनि॑तो॒त वाजं॒ स ध॒र्ता ज॑ज्ञे॒ सह॑सा यवी॒युत् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

prajā́yāḥ ← prajā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

upabdíḥ ← upabdí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váhniḥ ← váhni- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nagnáḥ ← nagná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sīdat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

idhmám ← idhmá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sánitā ← sánitar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhartā́ ← dhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jajñe ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yavīyút ← yavīyúdh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

म॒क्षु । न । वह्निः॑ । प्र॒ऽजायाः॑ । उ॒प॒ब्दिः । अ॒ग्निम् । न । न॒ग्नः । उप॑ । सीद॑त् । ऊधः॑ ।
सनि॑ता । इ॒ध्मम् । सनि॑ता । उ॒त । वाज॑म् । सः । ध॒र्ता । ज॒ज्ञे॒ । सह॑सा । य॒वि॒ऽयुत् ॥

Hellwig Grammar

makṣū
[adverb]
“promptly; soon; quickly.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

vahniḥ ← vahni
[noun], nominative, singular, masculine
“fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

prajāyā ← prajāyāḥ ← prajā
[noun], genitive, singular, feminine
“people; offspring; being; national; man; prajā [word]; creature; child; descendants; population; race; animal.”

upabdir ← upabdiḥ ← upabdi
[noun], nominative, singular, masculine
“trample.”

agniṃ ← agnim ← agni
[noun], accusative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

nagna ← nagnaḥ ← nagna
[noun], nominative, singular, masculine
“bare; nagna [word].”

upa
[adverb]
“towards; on; next.”

sīdad ← sīdat ← sad
[verb], singular, Present injunctive
“sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

ūdhaḥ ← ūdhas
[noun], accusative, singular, neuter
“udder; ūdhas [word]; night.”

sanitedhmaṃ ← sanitā ← san
[verb], singular, periphrast. future
“win; get; gain.”

sanitedhmaṃ ← idhmam ← idhma
[noun], accusative, singular, masculine
“fuel.”

sanitota ← sanitā ← san
[verb], singular, periphrast. future
“win; get; gain.”

sanitota ← uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

vājaṃ ← vājam ← vāja
[noun], accusative, singular, masculine
“prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

dhartā ← dhartṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“supporter.”

jajñe ← jan
[verb], singular, Perfect indicative
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

sahasā ← sahas
[noun], instrumental, singular, neuter
“force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

yavīyut ← yavīyudh
[noun], nominative, singular, masculine

सायण-भाष्यम्

वास्तोपतिना रुद्रेण गोप्यमानेऽस्मिन् यज्ञे वह्निः वह्निवद्दाहको राक्षसादिः मक्षु न शीघ्रं न उप सीदत् नागच्छति । यो वह्निः प्रजायाः उपब्दिः उपपीडको भवति । यज्ञविघातार्थमागच्छति । ऋत्विगादिरूपायाः प्रजाया न पीडां करोत्यहनि । तथा ऊधः । रात्रिनामैतत् । रात्रावपि अग्निं ज्वलन्तं नग्नः विवसनो राक्षसादिः न उप सीदत् । एवं रुद्रे रक्षितरि सति सः अग्निः इध्मं सनिता जज्ञे उत्पन्नः । उत अपि च वाजम् अन्नं हविः सनिता जज्ञे। स धर्ता यज्ञस्य फलस्य वा धारक उत्पन्नः सोऽग्निः सहसा बलेन यवीयुत् यज्ञमिश्रयितॄणां रक्षःप्रभृतीनां योद्धा जज्ञे ॥

Wilson

English translation:

“The fire, harming the people, does not approach quickly (by day); the naked (rākṣasas approach)not Agni by night; the giver of fuel, and the giver of food, he, the upholder (of the rite), is born, overcomingenemies by his might.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The fire: i.e., the fire-resembling rākṣasas and the like

Jamison Brereton

Right away, like a chariot-horse (came) the trampling of the offspring [=Agni], and he took his seat at the udder, as one naked in the cold takes a seat close to the fire.
He gained the kindling wood and he gained the prize; he was born as the upholder, ever doing battle with his strength.

Griffith

Geldner

Alsbald erhob sich wie von einem Zugtier das Getrappel der Nachkommenschaft. Sie kam zum Euter wie der Nackte ans Feuer. Er gewinnt Brennholz, und er gewinnt seinen Lohn; er ward geboren als der Erhalter, der mit Übermacht Kämpfende.

Grassmann

Schnell setzte er sich, wie stürmender Lärm der Volksmenge (?), an das Euter (?), wie ein Nackter sich ans Feuer setzt, da wurde er, der Brennholz empfängt, der Opfer empfängt, der Träger, der mächtig kämpfende [Agni] geboren.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रजायाः-वह्निः) दुहिता-कन्या का वोढा-पति (उपब्दिः) विवाह करके कन्या को पीड़ित करता है, पीडक होता हुआ (अग्निं न नग्नः) अग्नि की भाँति कामातुर हुआ (ऊधः-मक्षु न उपसीदत्) रात में कन्या को सहसा प्राप्त न हो-न छूए (इध्मं सनिता-उत वाजं सनिता सः-धर्ता) विवाहयज्ञ में समिधाओं का आधान करनेवाला-सेवन करनेवाला और अपने बल का सेवन करनेवाला वह पोषक (यवीयुत्) संयुक्त योग्य कन्या को संयुक्त्त होनेवाला (सहसा जज्ञे) योग्य बल से पुत्र को उत्पन्न करता है अर्थात् पुत्रप्राप्ति का अधिकारी बनता है, अन्यथा नहीं, इसलिए पत्नी का अनादर न करे ॥९॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - कन्या का वोढा अर्थात् पति कन्या को कष्ट देनेवाला न बने और बलात् उसका स्पर्श न करे। विवाहकाल में अर्थात् विवाहसंस्कार में विधि से अग्न्याधान करके उसमें पुत्र उत्पन्न करने का अधिकारी बना है, अतः उसमें योग्य सन्तान को उत्पन्न करे, उसका कभी अनादर न करे ॥९॥

10 मक्षू कनायाः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मक्षू᳓ कना᳓याः सखियं᳓ न᳓वग्वा
ऋतं᳓ व᳓दन्त ऋत᳓युक्तिम् अग्मन्
द्विब᳓र्हसो य᳓ उ᳓प गोप᳓म् आ᳓गुर्
अदक्षिणा᳓सो अ᳓च्युता दुदुक्षन्

मूलम् ...{Loading}...

म॒क्षू क॒नायाः॑ स॒ख्यं नव॑ग्वा ऋ॒तं वद॑न्त ऋ॒तयु॑क्तिमग्मन् ।
द्वि॒बर्ह॑सो॒ य उप॑ गो॒पमागु॑रदक्षि॒णासो॒ अच्यु॑ता दुदुक्षन् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kanā́yāḥ ← kanā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

návagvāḥ ← návagva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥táyuktim ← r̥táyukti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vádantaḥ ← √vadⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

águḥ ← √gā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dvibárhasaḥ ← dvibárhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gopám ← gopá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

ácyutā ← ácyuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

adakṣiṇā́saḥ ← adakṣiṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dudukṣan ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

पद-पाठः

म॒क्षु । क॒नायाः॑ । स॒ख्यम् । नव॑ऽग्वाः । ऋ॒तम् । वद॑न्तः । ऋ॒तऽयु॑क्तिम् । अ॒ग्म॒न् ।
द्वि॒ऽबर्ह॑सः । ये । उप॑ । गो॒पम् । आ । अगुः॑ । अ॒द॒क्षि॒णासः॑ । अच्यु॑ता । दु॒धु॒क्ष॒न् ॥

Hellwig Grammar

makṣū
[adverb]
“promptly; soon; quickly.”

kanāyāḥ ← kanā
[noun], genitive, singular, feminine
“girl.”

sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
[noun], accusative, singular, neuter
“friendship; aid; company.”

navagvā ← navagvāḥ ← navagva
[noun], nominative, plural, masculine
“Navagva.”

ṛtaṃ ← ṛtam ← ṛta
[noun], accusative, singular, neuter
“truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

vadanta ← vadantaḥ ← vad
[verb noun], nominative, plural
“describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

ṛtayuktim ← ṛta
[noun], neuter
“truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

ṛtayuktim ← yuktim ← yukti
[noun], accusative, singular, feminine
“method; moderation; caution; reason; magic trick; proof; reasoning; suitability; application; trick; reason; standard; intelligence; consideration; addition.”

agman ← gam
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

dvibarhaso ← dvibarhasaḥ ← dvibarhas
[noun], genitive, singular, masculine
“double.”

ya ← ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

upa
[adverb]
“towards; on; next.”

gopam ← gopa
[noun], accusative, singular, masculine
“cowboy; Gopa; defender.”

āgur ← āguḥ ← āgā ← √gā
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“come; arrive.”

adakṣiṇāso ← a
[adverb]
“not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

adakṣiṇāso ← dakṣiṇāsaḥ ← dakṣiṇā
[noun], nominative, plural, masculine
“Dakṣiṇā; south; dakṣiṇā [word]; gift; South.”

acyutā ← acyuta
[noun], accusative, plural, neuter
“firm; regular; permanent; immovable; unchanging.”

dudukṣan ← dudukṣ ← √duh
[verb], plural, Present injunctive

सायण-भाष्यम्

नवग्वाः अङ्गिरसः । गवामयनाख्यं सत्रमनुतिष्ठतामङ्गिरसां मध्ये ये नवसु मासेषु लब्धगावः सन्त उत्थितास्ते नवग्वाः । ते ऋतं वदन्तः मक्षु शीघ्रं कनायाः कमनीयायाः स्तुतेर्नाभानेदिष्ठप्रेरितायाः सकाशात् ऋतयुक्तिम् उक्तयोगपरिसमाप्तिम् अग्मन् प्राप्ताः । यद्वा । ऋतयुक्तिं यज्ञयोगोपेतमृतं शब्दं स्तुतिं वदन्तोऽङ्गिरसः कनायाः पृश्न्याः सख्यमग्मन्निति योजना । द्विबर्हसः द्वयोः स्थानयोर्द्यावापृथिव्योः परिवृढाः ये अङ्गिरसः गोपं गोपायितारं नाभानेदिष्ठमिन्द्रं वा उप आगुः उपगताः ते अदक्षिणासः दक्षिणारहिताः । अदक्षिणानि सत्राणीत्याहुः ’ इति हि वचनं ’ ये यजमानास्त ऋत्विजः’ इति । ते च अच्युता उदकान्यक्षीणानि फलानि वा दुधुक्षन् ॥ ॥ २७ ॥

Wilson

English translation:

“The Aṅgirasas, who were engaged in the nine months;’ ceremonial, reciting the praise suited to therite, quickly attained the friendship of the maiden; those who seated in the two seats (heaven and earth) came totheir protector, as they had no donation, milked forth the inexhaustible (waters).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The maiden: Pṛs;’ni;kamanīyayaḥ stuteḥ = kanyaḥ; the Aṅgirasas attained the completion of their ceremony (by means) of thedesirable praise (taught them by Nābhānediṣṭha)? Had no donation: dakṣiṇāsaḥ; the Aṅgirasas beingboth yajamānas and priests, there could be no dakṣiṇā

Jamison Brereton

Right away the Navagvas came to the fellowship of the maiden [=Dawn] and, speaking the truth, to the yoking of truth.
Those who approached the protector [=Vala?] of doubly exalted (Dawn?), though they lacked the Gift-Cow, strove to milk the
immovable ones [=Vala rocks?].

Griffith

Uttering praise to suit the rite Navagvas came speedily to win the damsel’s friendship.
They who approached the twice-strong stable’s keeper, meedless would milk the rocks that naught had shaken.

Geldner

Alsbald kamen die Navagva´s zur Freundschaft der Jungfrau, die die Wahrheit Redenden zum Bunde mit der Wahrheit. Die zu dem Hüter des doppeltstarken Felsens gekommen waren, wünschten, da sie keinen Opferlohn hatten, die unerschütterten Festen auszumelken.

Grassmann

Schnell kamen die Neuner zu des Mädchens Genossenschaft, das Rechte sprechend zu der rechten Verbindung (?), welche mit zwiefacher Stärke begabt zu dem Behüter (?) kamen; ohne Geschenke zu geben erlangten sie unvergängliche Güter.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नवग्वाः) नवीन शिक्षित स्नातक (ऋतं वदन्तः) वेदज्ञान या सत्य प्रतिज्ञावचन कहते हुए या उसके अनुसार आचरण करते हुए (कन्यायाः सख्यम्) कन्या के सखित्व-पत्नीसम्बन्ध को (मधु-ऋतयुक्तिम्-अग्मन्) तुरन्त स्वार्थ को अनपेक्षित करके विवाहसंस्कार-यज्ञप्रक्रिया के अनुसार प्राप्त करते हैं (द्विबर्हसः) वे दोनों अर्थात् पिता और श्वसुर के घरों को बढ़ानेवाले (ये गोपम्-उप-आ-अगुः) जो इन्द्रिय-रक्षण को-जितेन्द्रियता को प्राप्त होते हैं (अदक्षिणासः) बाह्यधन की अपेक्षा न करते हुए (अच्युता दुधुक्षन्) स्थिर फलों को दोहते पाते हैं ॥१०॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - नव स्नातक यज्ञवेदि पर विवाहसंस्कार में वधू की कामना करते हुए वेदमन्त्रों का उच्चारण तथा तदनुसार प्रतिज्ञा करते हुए योग्य कुमारी से विवाह करें। दोनों कुलों अर्थात् पितृ-कुल और श्वसुरकुल की कल्याणवृद्धि चाहते हुए स्वयं श्वसुरकुल से धन की कामना-दहेज-प्रप्ति की इच्छा न करते हुए गृहस्थ के स्थिर सुखों को प्राप्त करें ॥१०॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (नवग्वाः) नवीनशिक्षिताः स्नातकाः “नवग्वाः-नवीनशिक्षाविद्याप्राप्ताः” [यजु०११।१९ दयानन्दः] (ऋतं वदन्तः) वेदज्ञानं सत्यं वा वदन्तः-तदनुसरन्तः (कन्यायाः सख्यम्) कन्यायाः सख्यं सखित्वं पत्नीसम्बन्धं (मक्षु-ऋतयुक्तिम्-अग्मन्) सद्यः स्वार्थमनपेक्ष्य विवाहसंस्कारयज्ञप्रक्रियामनुसरन्तोगच्छन्ति प्राप्नुवन्ति (द्विबर्हसः) ते द्वयोः स्थानयोः पितृश्वसुरगृहयोर्वर्धकाः प्रतिष्ठापकाः “द्विबर्हाः-द्वयोः स्थानयोः परिवृढः” [निरु० ६।१७] (ये गोपम्-उप-आ-अगुः) ये खलु-इन्द्रिय-रक्षणं जितेन्द्रियत्वं प्राप्नुवन्ति (अदक्षिणासः) बाह्यधनमपेक्षमाणाः (अच्युता दुधुक्षन्) अच्युतानि-स्थिराणि फलानि दुहन्ति ॥१०॥

11 मक्षू कनायाः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मक्षू᳓ कना᳓याः सखियं᳓ न᳓वीयो
रा᳓धो न᳓ रे᳓त ऋत᳓म् इ᳓त् तुरण्यन्
शु᳓चि य᳓त् ते रे᳓कण आ᳓यजन्त
सबर्दु᳓घायाः प᳓य उस्रि᳓यायाः

मूलम् ...{Loading}...

म॒क्षू क॒नायाः॑ स॒ख्यं नवी॑यो॒ राधो॒ न रेत॑ ऋ॒तमित्तु॑रण्यन् ।
शुचि॒ यत्ते॒ रेक्ण॒ आय॑जन्त सब॒र्दुघा॑याः॒ पय॑ उ॒स्रिया॑याः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
kanā́yāḥ ← kanā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

návīyaḥ ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ít ← ít (invariable)

ná ← ná (invariable)

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rétaḥ ← rétas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

turaṇyan ← √turaṇy- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ā́yajanta ← √yaj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

rékṇaḥ ← rékṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śúci ← śúci- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sabardúghāyāḥ ← sabardúgha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

usríyāyāḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

म॒क्षु । क॒नायाः॑ । स॒ख्यम् । नवी॑यः । राधः॑ । न । रेतः॑ । ऋ॒तम् । इत् । तु॒र॒ण्य॒न् ।
शुचि॑ । यत् । ते॒ । रेक्णः॑ । आ॒ऽअय॑जन्त । स॒बः॒ऽदुघा॑याः । पयः॑ । उ॒स्रिया॑याः ॥

Hellwig Grammar

makṣū
[adverb]
“promptly; soon; quickly.”

kanāyāḥ ← kanā
[noun], genitive, singular, feminine
“girl.”

sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
[noun], accusative, singular, neuter
“friendship; aid; company.”

navīyo ← navīyaḥ ← navīyas
[noun], accusative, singular, neuter
“new; fresh; up-to-the-minute.”

rādho ← rādhaḥ ← rādhas
[noun], accusative, singular, neuter
“gift; munificence; liberality; bounty.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

reta ← retaḥ ← retas
[noun], accusative, singular, neuter
“semen; sperm.”

ṛtam ← ṛta
[noun], accusative, singular, neuter
“timely; honest.”

it ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

turaṇyan ← turaṇy
[verb], plural, Present injunctive
“rush.”

śuci
[noun], accusative, singular, neuter
“clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

yat ← yad
[noun], accusative, singular, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

rekṇa ← rekṇaḥ ← rekṇas
[noun], accusative, singular, neuter
“property; wealth; bequest; inheritance.”

āyajanta ← āyaj ← √yaj
[verb], plural, Imperfect

sabardughāyāḥ ← sabardugha
[noun], genitive, singular, feminine

paya ← payaḥ ← payas
[noun], accusative, singular, neuter
“milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

usriyāyāḥ ← usriyā
[noun], genitive, singular, feminine
“cow; dairy product.”

सायण-भाष्यम्

मक्षु शीघ्रं कनायाः कमनीयाया घर्मदोग्ध्र्याः नवीयः नवतरं सख्यम् । प्राप्येति शेषः । अथवा नवीय इति राधोविशेषणम् । नवतरं राधः धनमिव रेतः सिच्यमानम् ऋतम् उदकं तुरण्यन दिवः सकाशात्प्रेरितवन्तः । हे इन्द्र ते तुभ्यं यत् यदा रेक्णः पाथोलक्षणं धनम् आ अभिमुखम् अयजन्त अपूजयन् । कीदृशं रेक्णः । सबर्दुघायाः । सबरित्यमृतनाम । अमृतदोग्ध्र्याः उस्रियायाः गोः पयः पानयोग्यं रसम् । तदोदकं तुरण्यन्निति । अत्राध्वर्युब्राह्मणम् - ‘अङ्गिरसो वै सत्रमासत तेषां पृश्निर्घर्मधुगासीत् सर्जीषेणाजीवत् तेऽब्रुवन् कस्मै नु सत्रमास्महे येऽस्या ओषधीर्न जनयाम इति ते दिवो वृष्टिमसृजन्त’ (तै, ब्रा. २. १. १. १ ) इति ॥

Wilson

English translation:

“Quickly (obtaining) the friendship of the maiden, they poured forth water like new wealth, when theyoffered to you (Indra) the pure riches, the milk of the cow, that yields ambrosia.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pure riches: rekṇas = wealth leftby a dead person n, wealth consisting of water

Jamison Brereton

Right away they hastened anew to the fellowship of the maiden and to the semen, which was like a bounty, which is just truth—
your blazing legacy, which they gained through sacrifice, and the milk of the ruddy female who gives sap as milk.

Griffith

Swift was new friendship with the maid they quickly accepted it as genuine seed and bounty.
Milk which the cow Sabardugha had yielded was the bright heritage which to thee they offered.

Geldner

Alsbald nachdem sie aufs neue die Freundschaft der Jungfrau erlangt hatten, beschleunigten sie den rechten Samen wie eine Ehrengabe, den reinen Trank, den sie dir als dein Eigentum zum Opfer brachten, die Milch der immermelken Kuh.

Grassmann

Schnell zu des Mädchens Genossenschaft kommend beeilten sie den rechten Samen, wie ein Geschenk (?), als sie dir als glänzende Gabe huldigend darbrachten die Milch der Göttertrank strömenden Kuh.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कनायाः सख्यं नवीयः-राधः-मक्षु) कन्या का सखापन अत्यन्त स्तुत्य धन तुरन्त प्राप्त करने योग्य है (रेतः-न-ऋतम्-इत्-तुरण्यन्) जैसे अपना वीर्य अमृत है, जिसे प्राण प्रेरित करते हैं (यत्-ते शुचि रेक्णः-आयजन्त) जिसे तेरे लिए शुभ्र पुत्ररूप धन को देते हैं (सबर्दुघायाः-उस्रियायाः पयः) सब कामों-इच्छाओं को दोहनेवाली गौ के दुग्ध की भाँति है अथवा स्वर्ग को दोहनेवाली या स्वानन्द को दोहनेवाली पत्नी का दुग्ध रूप है-दुग्ध की भाँति है ॥११॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - विवाहसंस्कार में कुमारी का पत्नी-सम्बन्ध प्रशंसनीय धनरूप है। अपने प्राणों का तत्त्व-वीर्य पत्नी में जाकर के सन्तानरत्न को उत्पन्न करता है तथा पत्नी सब कामनाओं को दुहनेवाली है। गार्हस्थ्य अमृत को दुहनेवाली अर्थात् स्वानन्द को दुहनेवाली है ॥११॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (कनायाः-सख्यं नवीयः-राधः-मक्षु) कन्यायाः सखित्वं स्तुत्यतरं धनं सद्यः प्रापणीयं (रेतः-न-ऋतम्-इत्-तुरण्यन्) यथा स्वकीयं वीर्यं तदमृतम् “ऋतममृतमित्याह” [जै०२।१६०] प्राणाः प्रेरयन्ति (यत्-ते-शुचि रेक्णः-आयजन्त) यत् खलु तुभ्यं शुभ्रं पुत्ररूपधनं समन्ताद् ददति “रेक्णः परिषद्यं ह्यरणस्य रेक्णः….।रेक्ण-इति धननाम रिच्यते प्रयतः” [निरु०३।१] सवर्दुघायाः-उस्रियायाः पयः) सर्वकामदोग्ध्र्याः “सर्वदुघा सर्वान् कामान् पूरयन्ती” [ऋ०१।१३४।४ दयानन्दः] गोर्दुग्धमिवास्ति यद्वा स्वर्दोग्ध्र्याः स्वानन्ददोग्ध्र्याः पत्न्याः दुग्धरूपमस्ति ॥११॥

12 पश्वा यत्पश्चा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

पश्वा᳓ य᳓त् पश्चा᳓ वि᳓युता बुध᳓न्त
इ᳓ति ब्रवीति वक्त᳓री र᳓राणः
व᳓सोर् वसुत्वा᳓ कार᳓वो अनेहा᳓
वि᳓श्वं विवेष्टि द्र᳓विणम् उ᳓प क्षु᳓

मूलम् ...{Loading}...

प॒श्वा यत्प॒श्चा वियु॑ता बु॒धन्तेति॑ ब्रवीति व॒क्तरी॒ ररा॑णः ।
वसो॑र्वसु॒त्वा का॒रवो॑ऽने॒हा विश्वं॑ विवेष्टि॒ द्रवि॑ण॒मुप॒ क्षु ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
budhánta ← √budh- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

paścā́ ← paścā́ (invariable)

paśvā́ ← paśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

víyutā ← víyuti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bravīti ← √brū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

íti ← íti (invariable)

rárāṇaḥ ← √rā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vaktári ← vaktár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

anehā́ḥ ← anehás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kārávaḥ ← kārú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vásoḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vasutvā́ ← vasutvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

dráviṇam ← dráviṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣú ← kṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viveṣṭi ← √viṣ- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

पद-पाठः

प॒श्वा । यत् । प॒श्चा । विऽयु॑ता । बु॒धन्त॑ । इति॑ । ब्र॒वी॒ति॒ । व॒क्तरि॑ । ररा॑णः ।
वसोः॑ । व॒सु॒ऽत्वा । का॒रवः॑ । अ॒ने॒हा । विश्व॑म् । वि॒वे॒ष्टि॒ । द्रवि॑णम् । उप॑ । क्षु ॥

Hellwig Grammar

paśvā ← paśu
[noun], instrumental, singular, masculine
“domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

paścā
[adverb]
“west; behind; paścā [word]; on all fours; subsequently.”

viyutā ← viyuti
[noun], locative, singular, feminine

budhanteti ← budhanta ← budh
[verb], plural, Aorist inj. (proh.)
“understand; notice; wake up; observe; detect; attend to; awaken; attend.”

budhanteti ← iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

bravīti ← brū
[verb], singular, Present indikative
“say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

vaktarī ← vaktari ← vaktṛ
[noun], locative, singular, masculine
“speaker.”

rarāṇaḥ ← rā
[verb noun], nominative, singular
“give; impart.”

vasor ← vasoḥ ← vasu
[noun], genitive, singular, masculine
“good; good; benign; vasu [word].”

vasutvā ← vasu
[noun]
“good; good; benign; vasu [word].”

vasutvā ← tvā ← tva
[noun], instrumental, singular, neuter
“state; quality; cause; reason.”

kāravo ← kāravaḥ ← kāru
[noun], nominative, plural, masculine
“poet; singer.”

’nehā ← anehāḥ ← anehas
[noun], nominative, plural, masculine
“faultless; anehas [word]; incomparable.”

viśvaṃ ← viśvam ← viśva
[noun], accusative, singular, neuter
“all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

viveṣṭi ← viṣ
[verb], singular, Present indikative
“labor; act; perform.”

draviṇam ← draviṇa
[noun], accusative, singular, neuter
“wealth; property; money; jewel.”

upa
[adverb]
“towards; on; next.”

kṣu
[noun], accusative, singular, neuter
“food.”

सायण-भाष्यम्

यत् यदा स्तोतारः पश्वा पशुना । गोसमूहेनेत्यर्थः । तेन वियुता वियुक्तानि स्वकीयानि गोस्थानानि पश्चा पश्चात् बुधन्त अजानन्। तदानीं कारवः । कारुरित्यर्थः । स्तोता इति ब्रवीति इत्थं ब्रूते । किमिति। वक्तरि स्तोतरि रराणः रममाणः वसोः वासकात् वसुत्वा अतिशयेन वासयिता। यद्वा । वसुत्वेति समूहार्थे त्वा नामकरणः । गोरूपधनवतोऽतिशयेन गोसमूहवानित्यर्थः । अनेहा अपाप इन्द्रः विश्वं सर्वं द्रविणं गोरूपं पणिभिरपहृतं धनं क्षु । मक्ष्वित्यर्थः । शीघ्रम् उप विवेष्टि उपव्याप्नोति पुनरादातुम् । अयमर्थः । यदेन्द्रस्य स्तोतारोऽसुरैरपहृतमात्मीयं गोधनं जानन्ति ततः प्रागेवागत्येन्द्रस्तं न्यरुधदिति ॥

Wilson

English translation:

““When (the worshippers) find (the stalls deserted) by the cattle” (then the performer of the rite)exclaims, “(Indra), plural asing to his adorer, the affluent lord of affluence, the compassionate, the sinless, quicklyrecovers all the wealth (that has been carried off)."”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Exclaims: The words, iti bravīti seem to apply to the wholeṛca: kāravaḥ is the subject of bravīti; or, an epithet applying to Indra

Jamison Brereton

When afterward they became aware of their separation from the livestock, he [=Br̥haspati or Indra] speaks thus, while bestowing (gifts) at the speaking:
“Through the goodness of the good one, the bards are blameless. He exerts control over all movable property, all the way up to cattle.”

Griffith

When afterwards they woke- and missed the cattle, the speaker thus in joyful mood addressed them:
Matchless are singers throulgh the Vasu’s nature; he bringeth them all food and all possessions.

Geldner

Als sie hinterher bemerkten, daß die Festen ihres Viehs beraubt waren, da redete der verschenkende Sprecher also: Durch die Güte des Gütigen sind die Sänger frei von Mangel; er schafft das ganze, aus Vieh bestehende Besitztum herbei.

Grassmann

»Mögen sie des Viehes beraubt, später achtsamer sein (?)«, so spricht der, welcher dem Sänger Gaben schenkt; mit des Gutes Fülle gelangt unangefochten der Dichter zu allem Reichthum und zur Nahrung.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (पश्चात् पश्वा वियुता) गृहस्थ के अनन्तर पशु प्रवृत्ति से रहित अध्यात्मसुखों को (बुधन्त-इति ब्रवीति) अन्यों को सम्बोधन करके, हे जनो ! तुम जानो, मैं भी जान चुका हूँ, ऐसा कहता है (वक्तरि रराणः) ज्ञानदाता-वेदवक्ता परमात्मा में रममाण हुआ (वसोः वसुत्वा कारवः) जो बसानेवाले धन का बसानेवाला सृष्टिकर्त्ता (अनेहाः) निर्दोष (विश्वं द्रविणं क्षु-उपविवेष्टि) समस्त धन को-भोजन को व्याप्त हो रहा है-स्वाधीन स्थापित कर रहा है ॥१२॥

13 तदिन्न्वस्य परिषद्वानो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓द् इ᳓न् न्व् अ᳡स्य परिष᳓द्वानो अग्मन्
पुरू᳓ स᳓दन्तो नार्षद᳓म् बिभित्सन्
वि᳓ शु᳓ष्णस्य सं᳓ग्रथितम् अनर्वा᳓
विद᳓त् पुरुप्रजात᳓स्य गु᳓हा य᳓त्

मूलम् ...{Loading}...

तदिन्न्व॑स्य परि॒षद्वा॑नो अग्मन्पु॒रू सद॑न्तो नार्ष॒दं बि॑भित्सन् ।
वि शुष्ण॑स्य॒ सङ्ग्र॑थितमन॒र्वा वि॒दत्पु॑रुप्रजा॒तस्य॒ गुहा॒ यत् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

nú ← nú (invariable)

pariṣádvānaḥ ← pariṣádvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bibhitsan ← √bhid- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

nārṣadám ← nārṣadá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

sádantaḥ ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

anarvā́ ← anarván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáṁgrathitam ← √gra(n)th- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

śúṣṇasya ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

gúhā ← gúhā (invariable)

puruprajātásya ← puruprajātá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vidát ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

तत् । इत् । नु । अ॒स्य॒ । प॒रि॒ऽसद्वा॑नः । अ॒ग्म॒न् । पु॒रु । सद॑न्तः । ना॒र्स॒दम् । बि॒भि॒त्सन् ।
वि । शुष्ण॑स्य । सम्ऽग्र॑थितम् । अ॒न॒र्वा । वि॒दत् । पु॒रु॒ऽप्र॒जा॒तस्य॑ । गुहा॑ । यत् ॥

Hellwig Grammar

tad ← tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

in ← id
[adverb]
“indeed; assuredly; entirely.”

nv ← nu
[adverb]
“now; already.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

pariṣadvāno ← pariṣadvānaḥ ← pariṣadvan
[noun], nominative, plural, masculine

agman ← gam
[verb], plural, Root aorist (Ind.)
“go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

purū ← puru
[noun], accusative, plural, neuter
“many; much(a); very.”

sadanto ← sadantaḥ ← sad
[verb noun], nominative, plural
“sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

nārṣadam ← nārṣada
[noun], accusative, singular, masculine

bibhitsan ← bibhits ← √bhid
[verb], plural, Imperfect

vi
[adverb]
“apart; away; away.”

śuṣṇasya ← śuṣṇa
[noun], genitive, singular, masculine
“Śuṣṇa.”

saṃgrathitam ← saṃgranth ← √granth
[verb noun], accusative, singular

anarvā ← anarvan
[noun], nominative, singular, masculine
“unchallenged; unrivaled.”

vidat ← vid
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“find; detect; marry; get; think.”

puruprajātasya ← puru
[noun]
“many; much(a); very.”

puruprajātasya ← prajātasya ← prajan ← √jan
[verb noun], genitive, singular
“become; originate; result; be born; give birth; beget; grow; issue.”

guhā
[adverb]
“secretly.”

yat ← yad
[noun], nominative, singular, neuter
“who; which; yat [pronoun].”

सायण-भाष्यम्

तदित् तत्रैव नु क्षिप्रम् अस्य इन्द्रस्य परिषद्वानः परितो वर्तमानाः परिचारका रश्मयः अग्मन् प्रकाशनार्थमगच्छन् । पुरु पुरूणि कृत्रिमाणि सदन्तः सीदन्तोऽसुराः ‘नार्षदं नृषदः पुत्रं बिभित्सन् भेत्तुमैच्छन् । किंचायं शुष्णस्य एतन्नामकस्यासुरस्य पुरुप्रजातस्य बहुप्रादुर्भावस्य संग्रथितं मर्मं विदत् वेत्ति । अयमिन्द्रः यत् असुरस्य दुर्ज्ञेयं मर्म गुहा गुहायां गोपितं तद्विदत्॥

Wilson

English translation:

“Then the attendant (rays of light) quickly gathered round him, and (the asuras) dwelling in manyregions sought to destroy the son of Nṛṣad, but the irresistible (Indra) found the well-knit mail of Śuṣṇa, whoseoffspring was numerous, which was hidden in the cave.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dwelling in many regions: puru = purūṇi kṛtrimāṇi,many artificial things

Jamison Brereton

They came just then as its besiegers; sitting (a session) for many (days), they strove to split (the fortress?) of Nr̥ṣada.
The unassailable one disclosed what was knotted together, what was hidden, of Śuṣṇa, who was propagated in many ways.

Griffith

His followers then who dwelt in sundry places came and desired too slay the son of Nrsad.
Resistless foe, be found the hidden treasure of Susna multiplied in numerous offipring.

Geldner

Da kamen noch dessen Belagerer; viele Burgen belagernd wollten sie den Narsada zerspalten. Der Unbemeisterte machte des brutreichen Susna verschnürte Leibesblöße ausfindig, die verborgen war.

Grassmann

So sind nun seine Umlagerer gekommen, sich vielfach lagernd suchen sie den [Dämon] Nārschada zu zerspalten; der schrankenlose [vgl. Vers 5] vertheile des Çuschna zusammengehäuftes Gut, das im Versteck des vielfach sich erzeugenden ruht.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस वैराग्यवान् आत्मा के (तत्-इत्-नु) वह फिर (परिषद्वानः) सर्वतः वर्तमान प्राण-इन्द्रिय शक्तियाँ (अग्मन्) शरीर में प्राप्त होती हैं, व्यक्त होती हैं। (पुरु सदन्तः) बहुत या सब अङ्गों को प्राप्त होते हैं (नार्षदं बिभित्सन्) प्राण से निर्वृत्त-सिद्ध या पूरित शरीर को विषय ग्रहण के अयोग्य करते हुए अर्थात् इन्द्रियों के छिद्रों को विषयग्रहण से रहित करता है (अनर्वा) अनन्य-आश्रित अर्थात् इन्द्रियों के पीछे न चलता हुआ-निर्विषयक हुआ (पुरु प्रजातस्य शुष्णस्य संग्रथितम्) बहुत प्रकार से प्रसिद्ध हुए बलवान् वैराग्यवान् आत्मा का सङ्कल्पित (विविदत् गुहा यत्) विशिष्टतया जानता है, जो हृद्गुहा में वर्तमान परमात्मा है ॥१३॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - वैराग्यवान् आत्मा प्राणों से पूरित शरीर के अन्दर वर्तमान हुआ इन्द्रियों के विषयग्रहण छिद्रों को विषयरहित करके हृदयगुहा में परमात्मा को साक्षात् करता है ॥१३॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) एतस्य वैराग्यवत आत्मनः (तत्-इत्-नु) तत्खलु पुनः (परिषद्वानः) परितो वर्तमानाः प्राणाः-इन्द्रियशक्तयः (अग्मन्) शरीरे प्राप्ता भवन्ति-व्यक्तीभवन्ति (पुरु सदन्तः) बहूनि सर्वाण्यङ्गानि प्राप्नुवन्तः-इन्द्रियप्राणाः (नार्षदं बिभित्सन्) शरीरम् “प्राणो वै नृषत्” [श०६।७।३।११] प्राणेन निर्वृत्तं पूरितं वा भेत्तुमिच्छन्-विषयग्रहणाय-अयोग्यं कुर्वन् भिनत्तीत्यर्थः,तत्र स्वस्वछिद्राणि विषयग्रहणानि भिनत्ति विषयरहितानि करोति (अनर्वा) अनन्याश्रितः-इन्द्रियानुगमरहितो निर्विषयकः (पुरुप्रजातस्य शुष्णस्य सङ्ग्रथितम्) बहुप्रकारेण जातस्य शुष्मिणो बलवतो वैराग्यवता आत्मनः सङ्कल्पितं (विविदत् गुहायत्) विशिष्टतया जानाति यत् खलु हृदयं गुहायां वर्तते परमात्मा ॥१३॥

14 भर्गो ह - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

भ᳓र्गो ह ना᳓म उत᳓ य᳓स्य देवाः᳓
सु᳓वर् ण᳓ ये᳓ त्रिषधस्थे᳓ निषेदुः᳓
अग्नि᳓र् ह ना᳓म उत᳓ जात᳓वेदाः
श्रुधी᳓ नो होतर् ऋत᳓स्य हो᳓ताध्रु᳓क्

मूलम् ...{Loading}...

भर्गो॑ ह॒ नामो॒त यस्य॑ दे॒वाः स्व१॒॑र्ण ये त्रि॑षध॒स्थे नि॑षे॒दुः ।
अ॒ग्निर्ह॒ नामो॒त जा॒तवे॑दाः श्रु॒धी नो॑ होतरृ॒तस्य॒ होता॒ध्रुक् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhárgaḥ ← bhárgas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ha ← ha (invariable)

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

niṣedúḥ ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

triṣadhasthé ← triṣadhasthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ha ← ha (invariable)

jātávedāḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

adhrúk ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hotar ← hótar- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

पद-पाठः

भर्गः॑ । ह॒ । नाम॑ । उ॒त । यस्य॑ । दे॒वाः । स्वः॑ । न । ये । त्रि॒ऽस॒ध॒स्थे । नि॒ऽसे॒दुः ।
अ॒ग्निः । ह॒ । नाम॑ । उ॒त । जा॒तऽवे॑दाः । श्रु॒धि । नः॒ । हो॒तः॒ । ऋ॒तस्य॑ । होता॑ । अ॒ध्रुक् ॥

Hellwig Grammar

bhargo ← bhargaḥ ← bhargas
[noun], nominative, singular, neuter

ha
[adverb]
“indeed; ha [word].”

nāmota ← nāma ← nāman
[noun], nominative, singular, neuter
“name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

nāmota ← uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

yasya ← yad
[noun], genitive, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

devāḥ ← deva
[noun], nominative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

svar
[adverb]
“sun; sky; sunlight.”

ṇa ← na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

triṣadhasthe ← triṣadhastha
[noun], locative, singular, neuter

niṣeduḥ ← niṣad ← √sad
[verb], plural, Perfect indicative
“sit down; sit; put.”

agnir ← agniḥ ← agni
[noun], nominative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

ha
[adverb]
“indeed; ha [word].”

nāmota ← nāma ← nāman
[noun], nominative, singular, neuter
“name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

nāmota ← uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

jātavedāḥ ← jātavedas
[noun], nominative, singular, masculine
“Agni; fire.”

śrudhī ← śru
[verb], singular, Aorist imperative
“listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

no ← naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

hotar ← hotṛ
[noun], vocative, singular, masculine
“Hotṛ.”

ṛtasya ← ṛta
[noun], genitive, singular, neuter
“truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

hotādhruk ← hotā ← hotṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“Hotṛ.”

hotādhruk ← adhruk ← adruh
[noun], nominative, singular, masculine
“friendly; benign.”

सायण-भाष्यम्

उत अपि च भर्गो ह नाम तत्तेजः किल प्रसिद्धं यस्य तेजस आग्नेयस्य संबन्धिनि त्रिषधस्थे बर्हिषि ये देवाः सन्ति ते सवें स्वर्ण स्वर्गे यथा तथैव निषेदुः निषीदन्ति । उत अपि च तत्तेजः अग्निर्ह नाम अग्निः किल नाम । उतापि च जातवेदाः जातप्रज्ञो जातानां वेदिता एतदपि तस्य तेजसो नाम । अग्नेर्भर्ग इत्यग्निरिति जातवेदा इति च त्रीणि नामानीत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षकृतः । हे होतः होमनिष्पादकोक्तनामाग्ने ऋतस्य होता यज्ञस्य संबन्धिनां देवानामाह्वाता अध्रुक् द्रोहरहितस्त्वं नः अस्माकमाह्वानं श्रुधि शृणु ॥

Wilson

English translation:

“Whether Bharga is the name of that radiance, on the triple seat of which those who are gods areseated, as if in heaven, or whether it be Agni, or Jātavedas; invoker (of the gods), who are the ministrant priestof the sacrifice, hear our guileless invocation.”

Jamison Brereton

“Luster” is the name (of him), to whom the gods belong, who have set him down in his triple seat like the sun, and “Agni Jātavedas” is his name. Hear us, o Hotar, as our Hotar of truth, free of deception.

Griffith

Thou, called Effulgence, in whose threefold dwelling, as in the light of heaven, the Gods are sitting,
Thou who art called Agni or Jatavedas, Priest, hear us, guileless Priest of holy worship.

Geldner

Sein Name ist Glanz, dem auch die Götter gehören, die ihn auf dem dreifachen Sitze wie die Sonne eingesetzt haben. Sein Name ist Agni und Jatavedas. Höre auf uns, o Hotri, als der untrügliche Hotri der rechten Opferordnung!

Grassmann

Der du Glanz heisst, in dessen dreifachem Sitze wie im Himmelsglanze die Götter sich niederliessen, der du Agni heisst und Wesenkenner, höre uns, o Priester, des heiligen Werkes wohlwollender Priester.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
पादनिचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (भर्गः-ह नाम) दुःखमूल पापों का भर्जन-भस्मी जिसके द्वारा हो, ऐसे ‘ओ३म्’ नाम (उत) और (यस्य देवाः) जिसके आश्रय में अथवा जिसको आश्रित करके मुमुक्षुजन (त्रिषधस्थे स्वः-न निषेदुः) अकार-अ, उकार-उ, मकार-म्, इन तीनों के सहयोग से बना हुआ, ओ३म्’ अथवा कर्म, उपासना, ज्ञान में स्थान जिसका है, ऐसे आनन्द को अनुभव करते हुए से स्थिर होते हैं (अग्निः-ह नाम) वह ज्ञानप्रकाशक प्रसिद्ध (उत) तथा (जातवेदाः) जो उत्पन्न हुओं को जानता है, ऐसा सर्वज्ञ (ऋतस्य होता) अध्यात्मयज्ञ का ग्रहीता (अध्रुक्) द्रोह न करनेवाला-स्नेहकर्ता, वह हे आह्वानयोग्य देव ! (नः श्रुधी) हमें स्वीकार कर ॥१४॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा का मुख्य या स्वाभाविक नाम ‘ओ३म्’ है। इसको जानने मानने और उपासना करने से दुःखों के मूल अर्थात् पाप भस्म हो जाते हैं तथा ज्ञान कर्म उपासना द्वारा मुमुक्षु रोग दुःखों से मुक्त हो जाते हैं। वह परमात्मा उपासकों के द्वारा किये हुए स्तुति प्रार्थना उपासना का स्वीकारकर्ता है ॥१४॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (भर्गः-ह नाम) “भृजन्ति [पापानि दुःखमूलानि येन” [यजु० ३।३५ दयानन्दः] तथाभूतं नाम-ओ३म् (उत) अपि (यस्य देवाः) यस्याश्रये यमाश्रित्य मुमुक्षवः (त्रिषधस्थे स्वः-न निषेदुः) अकारोकारमकारात्मनामकं सह मात्रास्थानेषु यद्वा “कर्मोपासना ज्ञानेषु स्थानं यस्य” [ऋ०४।५०।१ दयानन्दः] “सधस्थे समानस्थाने” [ऋ०६।५२।१५ दयानन्दः] सुखमिवानुभवन्तो ये तिष्ठन्ति (अग्निः-ह नाम) सोऽग्निर्ज्ञानप्रकाशकोऽपि नाम प्रसिद्धः (उत) अपि (जातवेदाः) जातानि वेद यः सर्वज्ञः (ऋतस्य होता) अध्यात्मयज्ञस्य होता ग्रहीता (अध्रुक्) अद्रोग्धा-स्नेहकर्ता स हे ह्वातव्य देव ! (नः श्रुधी) अस्मान् शृणु स्वीकुरु ॥१४॥

15 उत त्या - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उत᳓ त्या᳓ मे रउ᳓दराव् अर्चिम᳓न्ता
ना᳓सत्याव् इन्द्र गूर्त᳓ये य᳓जध्यै
मनुष्व᳓द् वृक्त᳓बर्हिषे र᳓राणा
मन्दू᳓ हित᳓प्रयसा विक्षु᳓ य᳓ज्यू

मूलम् ...{Loading}...

उ॒त त्या मे॒ रौद्रा॑वर्चि॒मन्ता॒ नास॑त्याविन्द्र गू॒र्तये॒ यज॑ध्यै ।
म॒नु॒ष्वद्वृ॒क्तब॑र्हिषे॒ ररा॑णा म॒न्दू हि॒तप्र॑यसा वि॒क्षु यज्यू॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arcimántā ← arcimánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

raúdrau ← raúdra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tyā́ ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

utá ← utá (invariable)

gūrtáye ← gūrtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

nā́satyau ← nā́satya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

yájadhyai ← √yaj- (root)
{case:DAT, number:SG, tense:PRS}

manuṣvát ← manuṣvát (invariable)

rárāṇā ← √rā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:DU, tense:PRS, voice:MED}

vr̥ktábarhiṣe ← vr̥ktábarhis- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hitáprayasā ← hitáprayas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

mandū́ ← mandú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vikṣú ← víś- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

yájyū ← yájyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

पद-पाठः

उ॒त । त्या । मे॒ । रौद्रौ॑ । अ॒र्चि॒ऽमन्ता॑ । नास॑त्यौ । इ॒न्द्र॒ । गू॒र्तये॑ । यज॑ध्यै ।
म॒नु॒ष्वत् । वृ॒क्तऽब॑र्हिषे । ररा॑णा । म॒न्दू इति॑ । हि॒तऽप्र॑यसा । वि॒क्षु । यज्यू॒ इति॑ ॥

Hellwig Grammar

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

tyā ← tya
[noun], accusative, dual, masculine
“that.”

me ← mad
[noun], dative, singular
“I; mine.”

raudrāv ← raudrau ← raudra
[noun], accusative, dual, masculine
“terrific; shivaite; intense; violent; fierce; barbarous; barbarian.”

arcimantā ← arcimat
[noun], accusative, dual, masculine

nāsatyāv ← nāsatyau ← nāsatya
[noun], accusative, dual, masculine
“Asvins; nāsatya [word].”

indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

gūrtaye ← gūrti
[noun], dative, singular, feminine

yajadhyai ← yaj
[verb noun]
“sacrifice; worship; worship.”

manuṣvad ← manuṣvat
[adverb]

vṛktabarhiṣe ← vṛktabarhis
[noun], dative, singular, masculine

rarāṇā ← rā
[verb noun], accusative, dual
“give; impart.”

mandū ← mandu
[noun], accusative, dual, masculine

hitaprayasā ← hitaprayas
[noun], instrumental, singular, masculine

vikṣu ← viś
[noun], locative, plural
“people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

yajyū ← yajyu
[noun], accusative, dual, masculine
“worshiping.”

सायण-भाष्यम्

उत अपि च हे इन्द्र त्या तौ प्रसिद्धौ रौद्रौ रुद्रपुत्रौ । ‘क्षोदो न रेत इतऊति सिञ्चत् ’ (ऋ. सं. १०. ६१. २) इति हि रुद्रपुत्रत्वमुक्तम् । अर्चिमन्ता दीप्तिमन्तौ नासत्यौ अश्विनौ मे गूर्तये स्तुतये यजध्यै यागाय च भवेतामिति शेषः । किंच मनुष्वत् मम पितुर्मनोरिव तस्य यज्ञे यथा तथैव वृक्तबर्हिषे स्तीर्णबर्हिषे मह्यं रराणा रममाणौ मन्दू मदिष्णू हितप्रयसा प्रेरितधनौ विक्षु ऋत्विक्ष्वस्मदीयेषु तथा यज्यू यष्टव्यौ भवतमिति शेषः ॥ ॥ २८ ॥

Wilson

English translation:

“And, Indra, let those two brilliant sons of Rudra, the Nāsatyās, (be present) at my praise andsacrifice; being propitious to (me seated) on the strewn grass, as (at the sacrifice of) Manu, cheerful, liberal ofwealth to the people, deserving of adoration.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The people: i.e., to our priests

Jamison Brereton

And these two sons of Rudra, the Nāsatyas who possess the chant, are to be greeted and offered sacrifice by me, o Indra—
the two who give (gifts) to him who, like Manus, provides the twisted ritual grass; the delightful pair for whom pleasing offerings are set
out; and the two that seek sacrifice among the clans.

Griffith

And, Indra, bring, that I may laud and serve them, those Two resplendent glorious Nasatyas,
Blithe, bounteous, man-like, to the sacrificer, honoured among our men with offered viands.

Geldner

Und auch diese strahlenden, rudrischen Nasatya´s will ich, um mir Beifall zu erwerben, verehren, o Indra, die dem gern spenden, der gleich Manu das Barhis umgelegt hat, die Erfreulichen, denen ein Opfermahl bereitet ist, die in den Niederlassungen Opfer erwarten.

Grassmann

Auch jene beiden prächtigen, glänzenden Nā satja’s, o Indra, sollen auf mein Lob und Opfer achten, welche nach Menschenart dem Streubereiter Gaben spenden, erfreuend, sie, denen Opferspeisen vorgesetzt, und die in den Häusern zu verehren sind.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे परमात्मन् ! (उत) और (त्या रौद्रौ-अर्चिमन्ता नासत्यौ) वे दोनों तुझ परमेश्वरप्रेरित ज्ञानज्योतिवाले सत्यव्यवहारकर्त्ता अध्यापक और उपदेशक (मे गूर्तये यजध्यै) मेरे उद्यम कार्य के लिए-अध्यात्मयज्ञ करने के लिए (मनुष्वत्) मननवाले के लिए (वृक्तबर्हिषे) गृहस्थोदक सम्बन्ध को त्यागे हुए के लिए-वैराग्यवान् के लिए (रराणा) विद्या में रमण करनेवालो (मन्दू) हर्षित करनेवालो-सुख देनेवालो (विक्षु) मनुष्यप्रजाओं में (हित प्रयसा यज्यू) हित के लिए प्रयतमान ज्ञानयज्ञ करनेवाले तुम होओ ॥१५॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - अध्यापक और उपदेशक जैसे गृहस्थ आश्रम वालों को सांसारिक व्यवहारों तथा विद्याओं का अध्यापन उपदेश करते हैं, ऐसे ही गृहस्थ से निवृत्त वैराग्यवान् होते हुए वानप्रस्थ भी अध्यात्मयज्ञ और अध्यात्मविद्या का उपदेश करें ॥१५॥

16 अयं स्तुतो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अयं᳓ स्तुतो᳓ · रा᳓जा वन्दि वेधा᳓
अप᳓श् च वि᳓प्रस् तरति स्व᳓सेतुः
स᳓ कक्षी᳓वन्तं रेजयत् सो᳓ अग्निं᳓
नेमिं᳓ न᳓ चक्र᳓म् अ᳓र्वतो रघुद्रु᳓

मूलम् ...{Loading}...

अ॒यं स्तु॒तो राजा॑ वन्दि वे॒धा अ॒पश्च॒ विप्र॑स्तरति॒ स्वसे॑तुः ।
स क॒क्षीव॑न्तं रेजय॒त्सो अ॒ग्निं ने॒मिं न च॒क्रमर्व॑तो रघु॒द्रु ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vandi ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

vedhā́ḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

svásetuḥ ← svásetu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tarati ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kakṣī́vantam ← kakṣī́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rejayat ← √rej- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

cakrám ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nemím ← nemí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

raghudrú ← raghudrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

अ॒यम् । स्तु॒तः । राजा॑ । व॒न्दि॒ । वे॒धाः । अ॒पः । च॒ । विप्रः॑ । त॒र॒ति॒ । स्वऽसे॑तुः ।
सः । क॒क्षीव॑न्तम् । रे॒ज॒य॒त् । सः । अ॒ग्निम् । ने॒मिम् । न । च॒क्रम् । अर्व॑तः । र॒घु॒ऽद्रु ॥

Hellwig Grammar

ayaṃ ← ayam ← idam
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

stuto ← stutaḥ ← stu
[verb noun], nominative, singular
“laud; praise; declare; stu.”

rājā ← rājan
[noun], nominative, singular, masculine
“king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

vandi ← vand
[verb], singular, Aorist passive
“worship; laud.”

vedhā ← vedhāḥ ← vedhas
[noun], nominative, singular, masculine
“Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

apaś ← apaḥ ← ap
[noun], accusative, plural, masculine
“water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

vipras ← vipraḥ ← vipra
[noun], nominative, singular, masculine
“Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

tarati ← tṛ
[verb], singular, Present indikative
“traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

svasetuḥ ← sva
[noun]
“own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

svasetuḥ ← setuḥ ← setu
[noun], nominative, singular, masculine
“dam; bridge; causeway; Setu; Om; landmark; shackle.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

kakṣīvantaṃ ← kakṣīvantam ← kakṣīvant
[noun], accusative, singular, masculine
“Kakṣīvant; kakṣīvant [word].”

rejayat ← rejay ← √rej
[verb], singular, Imperfect
“shake.”

so ← saḥ ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

agniṃ ← agnim ← agni
[noun], accusative, singular, masculine
“fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

nemiṃ ← nemim ← nemi
[noun], accusative, singular, masculine
“rim; felloe.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

cakram ← cakra
[noun], nominative, singular, neuter
“wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

arvato ← arvataḥ ← arvant
[noun], genitive, singular, masculine
“horse.”

raghudru
[noun], nominative, singular, neuter

सायण-भाष्यम्

अयं वेधाः सर्वस्य विधाता राजा सोमः स्तुतः सर्वैः वन्दि स्तूयतेऽस्माभिः । किंच विप्रः विशेषेण पूरको विप्रवच्छुद्धो वा स्वसेतुः यस्य स्वभूता रश्मयो जगद्बन्धकाः सन्ति स सोमः अपश्च अन्तरिक्षं च तरति लङ्घयति प्रतिदिनम् । सः सोमः कक्षीवन्तम् ऋषिं पर्वतमध्ये सोमार्थं गतं रेजयत् अकम्पयत्। सः स एव अग्निं हविर्वोढुमशक्तं सन्तं पलाय्याप्सु प्रविष्टं रेजयत् । कम्पने दृष्टान्तः । नेमिं नमनशीलं रघुद्रु लघुगमनं चक्रम् अर्वतः अर्वन्तोऽश्वा इव ते यथा तथा रेजयत् । नुमभावश्छान्दसः ॥

Wilson

English translation:

“This royal (Soma), this glorified creator, is praised (by all), and, like a sage, constituting his owncause-way, he traverses the firmament; he made Kakṣīvat tremble, he (made) Agni (shake) as horses (agitate)the light- whirling, revolving-wheel (of a chariot).”

Jamison Brereton

This king praised here has been extolled as a ritual adept, and as inspired poet he crosses the waters, creating his own bridge.
He sets Kakṣīvant atremble and also Agni, as the swift-running wheel of a steed does its wheel-rim.

Griffith

This King is praised and honoured as Ordainer: himself the bridge, the Sage speeds o’er the waters.
He hath stirred up Kaksivan, stirred up Agni, as the steed’s swift wheel drives the felly onward.

Geldner

Dieser gepriesene König ward als Meister gelobt, und als Redner überschreitet er die Gewässer, sich selbst als Brücke brauchend. Er machte den Kaksivat, er den Agni erzittern wie das raschlaufende Rad des Rennpferdes die Radfelge.

Grassmann

Dieser gepriesene huldvolle König [Soma Sāy.] wird gerühmt; der weise setzt über die Wasser, seine eignen Brücken habend; er setzte den Kakschīvat in Bewegung und er den Agni, wie den Radkranz, wie das schnell laufende vom Renner gezogene Rad.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयं राजा वेधाः स्तुतः-वन्दि) यह राजमान-सर्वत्र विराजमान विधाता परमात्मा स्तुति करने योग्य है, सब जनों से स्तुत किया जाता है (च) तथा (विप्रः स्वसेतुः-अपः तरति) विविधरूप से व्याप्त अपने ही आश्रय से स्थित-सर्वथा स्वतन्त्र व्याप्य जगत् को भी व्याप्त होता हुआ उस जगत् के पार है (सः कक्षीवन्तं रेजयत्) वह परमात्मा मातृकक्ष-गर्भ में उत्पन्न हुए देहपाशवाले आत्मा को जन्म-जन्मान्तर में चलाता है अथवा बद्धकौपीन ब्रह्मचारी को मोक्ष में प्रेरित करता है (अग्निम्) वह अग्नि सूर्य को चलाता है (नेमिं न चक्रं रघुद्रु-अर्वतः) जैसे परिधिवाले-परिधियुक्त-परिधिसहित तुरन्त गतिशील रथचक्र को घोड़े चलाते हैं ॥१६॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा सारे संसार में व्यापक है और उससे बाहर भी है। वह सूर्य आदि को चलाता है-रथ के चक्र की भाँति। माता के गर्भ में जानेवाले जीवात्मा को भी जन्म-जन्मान्तर में चलाता है तथा पूर्ण ब्रह्मचारी को मोक्ष में प्रेरित करता है ॥१६॥

17 स द्विबन्धुवैड़्तरणो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ द्विब᳓न्धुर् वैतरणो᳓ य᳓ष्टा
सबर्धुं᳓ धेनु᳓म् असु᳓वं दुह᳓ध्यै
सं᳓ य᳓न् मित्रा᳓व᳓रुणा वृञ्ज᳓ उक्थइ᳓र्
ज्य᳓यिष्ठेभिर्+ अर्यम᳓णं व᳓रूथैः

मूलम् ...{Loading}...

स द्वि॒बन्धु॑र्वैतर॒णो यष्टा॑ सब॒र्धुं धे॒नुम॒स्वं॑ दु॒हध्यै॑ ।
सं यन्मि॒त्रावरु॑णा वृ॒ञ्ज उ॒क्थैर्ज्येष्ठे॑भिरर्य॒मणं॒ वरू॑थैः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dvibándhuḥ ← dvibándhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaitaraṇáḥ ← vaitaraṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáṣṭā ← yáṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asvàm ← asū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhenúm ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

duhádhyai ← √duh- (root)
{case:DAT, number:SG}

sabardhúm ← sabardhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mitrā́váruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

sám ← sám (invariable)

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vr̥ñjé ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aryamáṇam ← áryaman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jyéṣṭhebhiḥ ← jyéṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

várūthaiḥ ← várūtha- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

पद-पाठः

सः । द्वि॒ऽबन्धुः॑ । वै॒त॒र॒णः । यष्टा॑ । स॒बः॒ऽधुम् । धे॒नुम् । अ॒स्व॑म् । दु॒हध्यै॑ ।
सम् । यत् । मि॒त्रावरु॑णा । वृ॒ञ्जे । उ॒क्थैः । ज्येष्ठे॑भिः । अ॒र्य॒मण॑म् । वरू॑थैः ॥

Hellwig Grammar

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

dvibandhur ← dvi
[noun]
“two; dvi [word]; second.”

dvibandhur ← bandhuḥ ← bandhu
[noun], nominative, singular, masculine
“relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

vaitaraṇo ← vaitaraṇaḥ ← vaitaraṇa
[noun], nominative, singular, masculine
“Vaitaraṇa.”

yaṣṭā ← yaṣṭṛ
[noun], nominative, singular, masculine
“sacrificing.”

sabardhuṃ ← sabardhum ← sabardhu
[noun], accusative, singular, feminine

dhenum ← dhenu
[noun], accusative, singular, feminine
“cow; dhenu [word]; milk.”

asvaṃ ← _ ← √_
[?]
“_”

duhadhyai ← duh
[verb noun]
“milk.”

saṃ ← sam
[adverb]
“sam; together; together; saṃ.”

yan ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
[noun], accusative, dual, masculine
“Varuna; Mitra.”

vṛñja ← vṛñje ← vṛj
[verb], singular, Present indikative

ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
[noun], instrumental, plural, neuter
“hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

jyeṣṭhebhir ← jyeṣṭhebhiḥ ← jyeṣṭha
[noun], instrumental, plural, neuter
“firstborn; best; first; excellent; highest; jyeṣṭha [word].”

aryamaṇaṃ ← aryamaṇam ← aryaman
[noun], accusative, singular, masculine
“Aryaman; aryaman [word]; sun.”

varūthaiḥ ← varūtha
[noun], instrumental, plural, neuter
“defense; protective covering.”

सायण-भाष्यम्

सः अग्निः द्विबन्धुः द्वयोर्लोकियोर्बन्धुभूतः वैतरणः सर्वस्य विशेषेण तारयिता । यद्वा । वितरणार्हो हविष्प्रदानार्हः । यष्टा देवानां याजकोऽग्निः सबर्धुम् अमृतोपमपयोदोग्ध्रीं धेनुम् अस्वम् अप्रसूतां निवृत्तप्रसवां शयवे दुहध्यै दोहायाकरोत् । यत् यदा स शयुः मित्रावरुणौ अर्यमणं च ज्येष्ठेभिः ज्येष्ठैः प्रशस्तैः वरूथैः वरणीयैः उक्थैः शस्त्रैः सं वृञ्जे सम्यक्स्तौति । यदा स शयुर्मित्रावरुणार्यम्णां स्तुतिं करोति तदा तेषामाज्ञयाग्निर्निवृत्तप्रसवां पयोदोग्ध्रीमकरोदिति ॥

Wilson

English translation:

“The kinsman of the two (worlds, Agni), the conveyer (of all), the sacrificer, (made) theambrosia-yielding cow, which had not given birth, to yield milk (for Śayu), when he praises Mitra, Varuṇa andAryaman, with most excellent and choice hymns.”

Jamison Brereton

He of two lineages, the son of Vitaraṇa, the sacrificer, is to milk the milk-cow, which is sap-yielding but not giving birth,
when I enmesh Mitra and Varuṇa with hymns and Aryaman with
preeminent defenses.

Griffith

Vaitarana, doubly kinsman, sacrificer, shall milk the cow who ne’er hath calved, Sabardhu,
When I encompass Varuna and Mitra with lauds, and Aryaman in safest shelter.

Geldner

Dieser von doppelter Sippe, der Opfernde, der Sohn des Vitarana, soll die immermelke und doch nicht gebärende Kuh melken, wenn er Mitra und Varuna durch seine Loblieder ganz gewinnt, den Aryaman nebst den höchsten Schutzgeistern.

Grassmann

Dieser Dvibandhu, der Nachkomme des Vitarana, bewirkt durch Opfer, dass die unfruchtbare Kuh Nektar herabschüttend sich ergiesse, wenn ich den Mitra und Varuna durch Sprüche herbeilocke, den Arjaman durch die besten Bewirthungen.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
पादनिचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-द्विबन्धुः) वह परमात्मा जीवात्मा को दोनों अर्थात् संसार और मोक्ष-में बाँधनेवाला-सम्बन्ध करानेवाला है (वैतरणः) दोनों अर्थात् संसार और मोक्ष-भोगसुख और मोक्षानन्द-के वितरण-पृथक् पृथक् देने में समर्थ है (यष्टा) सृष्टियज्ञ का याजक (सबर्धुम्-अस्वं धेनुं दुहध्यै) सब कामनाओं की दोहनेवाली अप्रसूता मुक्तिरूपा अथवा वेदवाणी को अथवा सब लौकिक भोगों को दोहनेवाली अनुत्पन्न प्रकृतिरूप गौ को दोहने में समर्थ है (यत्) जबकि (वरूथैः-ज्येष्ठेभिः-उक्थैः) परमात्मा के वरणीय श्रेष्ठ प्रशंसनीय स्तुति प्रार्थना उपासनाओं से (मित्रावरुणा-अर्यमणं संवृञ्जे) प्राणापान और मुख्य प्राण को भली प्रकार से त्यागता है, उनके बन्धन से मुक्त होता है अथवा उनको सङ्गत होता है प्रकृति के भोग और अपवर्ग के लिए, क्योंकि भोगापवर्ग के लिए दृश्य है ॥१७॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा सृष्टि का उत्पादक है। वह जीवात्मा का सम्बन्ध सृष्टि और मुक्ति दोनों से कराता है। मुक्ति अनुत्पन्न है, उसका आनन्द स्थायी है। सृष्टि भोगप्रद है। सृष्टि के भोग और मुक्ति के आनन्द वितरण में समर्थ है। जीवात्मा को परमात्मा प्राणसाधन देता है। जब वह वैराग्यवान् होकर प्राणों को त्यागता है, तो मुक्ति में हो जाता है और प्राणों के सहारे से ही अनुत्पन्न प्रकृति के साथ जीवात्मा का सम्बन्ध होने पर भोग प्राप्त करता है। भोगों से ग्लानि होने पर अपवर्ग-मुक्ति में जाता है ॥१७॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-द्विबन्धुः) स परमात्मा जीवात्मानं द्वयोः संसारमोक्षयो-र्बन्धयिता सम्बन्धयिता (वैतरणः) द्वयोश्च संसारमोक्षयोर्भोगसुख-मोक्षानन्दानां वितरणे पृथक् पृथक् प्रदाने शक्तः (यष्टा) सृष्टियज्ञस्य याजकः (सबर्धुम्-अस्वं धेनुं दुहध्यै) सर्वकामानां दोग्ध्रीमप्रसूतां मुक्तिरूपां यद्वा वेदवाचम् “धेनुर्वाङ्नाम” [निघ०१।११] यद्वा सर्वलौकिकभोगदोग्ध्रीमनुत्पन्नां प्रकृतिरूपां धेनुं दोग्धुं समर्थोऽस्ति (यत्) यदा (वरूथैः-ज्येष्ठेभिः-उक्थैः) परमात्मनो वरणीयैः श्रेष्ठैः प्रशंसनीयैः स्तुतिप्रार्थनोपासनैः (मित्रावरुणा-अर्यमणं संवृञ्जे) प्राणापानौ मुख्यं प्राणं च सम्यक् त्यजति तद्बन्धनाद् वियुक्तो भवति अथवा तान्प्राणापानमुख्यप्राणान् सङ्गच्छते,प्रकृतेर्भोगायापवर्गाय च “भोगापवर्गार्थं दृश्यम्” (योग) ॥१७॥

18 तद्बन्धुः सूरिर्दिवि - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓द्बन्धुः सूरि᳓र् दिवि᳓ ते धियंधा᳓
ना᳓भाने᳓दिष्ठो रपति प्र᳓ वे᳓नन्
सा᳓ नो ना᳓भिः परमा᳓ अस्य᳓ वा घ
अहं᳓ त᳓त् पश्चा᳓ कतिथ᳓श् चिद् आस

मूलम् ...{Loading}...

तद्ब॑न्धुः सू॒रिर्दि॒वि ते॑ धियं॒धा नाभा॒नेदि॑ष्ठो रपति॒ प्र वेन॑न् ।
सा नो॒ नाभिः॑ पर॒मास्य वा॑ घा॒हं तत्प॒श्चा क॑ति॒थश्चि॑दास ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhiyaṁdhā́ḥ ← dhiyaṁdhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sūríḥ ← sūrí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tádbandhuḥ ← tádbandhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

nā́bhānédiṣṭhaḥ ← nā́bhānédiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

rapati ← √rap- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vénan ← √ven- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gha ← gha (invariable)

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

paramā́ ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vā ← vā (invariable)

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

āsa ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

katitháḥ ← katithá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paścā́ ← paścā́ (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पद-पाठः

तत्ऽब॑न्धुः । सू॒रिः । दि॒वि । ते॒ । धि॒य॒म्ऽधाः । नाभा॒नेदि॑ष्ठः । र॒प॒ति॒ । प्र । वेन॑न् ।
सा । नः॒ । नाभिः॑ । प॒र॒मा । अ॒स्य । वा॒ । घ॒ । अ॒हम् । तत् । प॒श्चा । क॒ति॒थः । चि॒त् । आ॒स॒ ॥

Hellwig Grammar

tadbandhuḥ ← tad
[noun]
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

tadbandhuḥ ← bandhuḥ ← bandhu
[noun], nominative, singular, masculine
“relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

sūrir ← sūriḥ ← sūri
[noun], nominative, singular, masculine
“priest.”

divi ← div
[noun], locative, singular
“sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

te ← tvad
[noun], dative, singular
“you.”

dhiyandhā ← _ ← √_
[?]
“_”

nābhānediṣṭho ← nābhānediṣṭhaḥ ← nābhānediṣṭha
[noun], nominative, singular, masculine

rapati ← rap
[verb], singular, Present indikative
“whisper.”

pra
[adverb]
“towards; ahead.”

venan ← ven
[verb noun], nominative, singular
“circulate.”

sā ← tad
[noun], nominative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

no ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

nābhiḥ ← nābhi
[noun], nominative, singular, feminine
“navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

paramāsya ← paramā ← parama
[noun], nominative, singular, feminine
“extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

paramāsya ← asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

vā
[adverb]
“or; optionally; either.”

ghāhaṃ ← gha
[adverb]

ghāhaṃ ← aham ← mad
[noun], nominative, singular
“I; mine.”

tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

paścā
[adverb]
“west; behind; paścā [word]; on all fours; subsequently.”

katithaś ← katithaḥ ← katitha
[noun], nominative, singular, masculine

cid ← cit
[adverb]
“even; indeed.”

āsa ← as
[verb], singular, Perfect indicative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

सायण-भाष्यम्

तद्बन्धुः । सैव पृथिवी बन्धुकोत्पत्त्यधिष्ठानत्वेन यस्यासौ तद्बन्धुः । तन्मातृक इत्यर्थः । सूरिः स्तुतेः प्रेरकः दिवि वर्तमानस्य ते तव स्वभूत इति शेषः । त्वदपत्यभूत इति यावत् । षष्ठीसामर्थ्यात्संबन्धसामान्यं प्रतीयते । तच्चादित्यपुत्रो मनुर्मनोः पुत्रो नाभानेदिष्ठ इत्येवं सूर्यापत्यत्वेऽपि पर्यवस्यति । सूर्यनाभानेदिष्ठयोः संबन्धश्चरमपाद उत्तरमन्त्रे च वक्ष्यते । स च धियधाः कर्मणां धारको नाभानेदिष्ठः वेनन् अङ्गिरोदत्तं गोसहस्रं वेनन् कामयन् प्र रपति प्रलपति । स्तौतीत्यर्थः। वा अपि चेत्यर्थः । सा द्यौः नः अस्माकं परमा उत्कृष्टा नाभिः बन्धिका च अस्य आदित्यस्य अधिष्ठानभूतास्ति । घ इति पूरणः । अहं तत् तस्यादित्यस्य पश्चा पश्चादनन्तरं कतिथः कतिपयानां पूरणः आस अभवम् । अनेन ममादित्येन जन्यजनकभावः संबन्धः संनिकृष्ट इत्युक्तं भवति ॥

Wilson

English translation:

“The kinsman of the earth, the utterer of praise (belonging) to you (who abides) in heaven,Nābhānediṣṭha, the supporter of the rite, desiring (the recompense), repeats (this praise); the (heaven) ourmost excellent bound (is the site) of the (sun), and I was after many (degrees) descended from hiṃ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Nābhānediṣṭha’s affinity to the sun is apparent; his father manu is the son of Vivasvat or Āditya; after manydegrees: katithaścid āsa = I was the completion (pūraṇa) of many

Jamison Brereton

The patron whose lineage this is, setting your insight in heaven,
Nābhānediṣṭha [/nearest to the navel], murmurs as he quests:
“Is this navel of ours highest or is his? I was the so-many-eth after
that one.”

Griffith

Their kin, the Prince in heaven, thy nearest kinsman, turning his thought to thee thus speaks in kindness:
This is our highest bond: I am his offspring. How many others came ere I succeeded?

Geldner

Dessen Verwandter, der Opferherr, auf dich im Himmel sein Denken richtend, der Nabhanedistha, flüstert im Geiste weiterschauend also: Dies ist unser höchster Ursprung oder auch der seine. Ich bin erst später als so und sovielter geworden.

Grassmann

Mit diesem verwandt preist dich im Himmel andachtsvoll und verlangend der glanzreiche Nābhānedischtha; dies ist unsere höchste Verwandtschaft und von ihm bin ich der Reihe nach der so und so vielste.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (तद्बन्धुः) वह परमात्मा जिसका बन्धु है, वह ऐसा जीवात्मा-जीवन्मुक्त (नाभा नेदिष्ठः) आत्मबलवाला परमात्मा के निकट वर्तमान (वेनन् प्ररपति) परमात्मा को चाहता हुआ प्रशंसा करता है (ते दिवि सूरिः-धियन्धाः) तेरा मोक्ष में प्रेरित करनेवाला तथा स्वस्वरूप से बुद्धि को धारण करनेवाला है (सा नः-वा घ परमा नाभिः) वह हमारी बुद्धि परमात्मा के साथ अत्यन्त सम्बन्ध करानेवाली है (तत्-पश्चा-अहम्) जिससे कि मैं पीछे (कथितः-चित् आस) किन्हीं उपासकों में उपासक हूँ ॥१८॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जिसने उपासना द्वारा परमात्मा को अपना बन्धु बना लिया, वह ऐसा जीवन्मुक्त हुआ परमात्मा के अत्यन्त निकट अर्थात् उसके अन्दर विराजमान हो जाता है। परमात्मा द्वारा प्रज्ञा-बुद्धि उसे मोक्ष में पहुँचा देती है। अन्य मुक्त्तों की भाँति वह भी मुक्त हो जाता है ॥१८॥

19 इयं मे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इय᳓म् मे ना᳓भिर् इह᳓ मे सध᳓स्थम्
इमे᳓ मे देवा᳓ अय᳓म् अस्मि स᳓र्वः
द्विजा᳓ अ᳓ह प्रथमजा᳓ ऋत᳓स्य
इदं᳓ धेनु᳓र् अदुहज् जा᳓यमाना

मूलम् ...{Loading}...

इ॒यं मे॒ नाभि॑रि॒ह मे॑ स॒धस्थ॑मि॒मे मे॑ दे॒वा अ॒यम॑स्मि॒ सर्वः॑ ।
द्वि॒जा अह॑ प्रथम॒जा ऋ॒तस्ये॒दं धे॒नुर॑दुह॒ज्जाय॑माना ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ihá ← ihá (invariable)

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sadhástham ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asmi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

imé ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

sárvaḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áha ← áha (invariable)

dvijā́ḥ ← dvijā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamajā́ḥ ← prathamajā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

aduhat ← √duh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

dhenúḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jā́yamānā ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

पद-पाठः

इ॒यम् । मे॒ । नाभिः॑ । इ॒ह । मे॒ । स॒धऽस्थ॑म् । इ॒मे । मे॒ । दे॒वाः । अ॒यम् । अ॒स्मि॒ । सर्वः॑ ।
द्वि॒ऽजाः । अह॑ । प्र॒थ॒म॒ऽजाः । ऋ॒तस्य॑ । इ॒दम् । धे॒नुः । अ॒दु॒ह॒त् । जाय॑माना ॥

Hellwig Grammar

iyam ← idam
[noun], nominative, singular, feminine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

nābhir ← nābhiḥ ← nābhi
[noun], nominative, singular, feminine
“navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

iha
[adverb]
“here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

sadhastham ← sadhastha
[noun], nominative, singular, neuter
“dwelling; location; home.”

ime ← idam
[noun], nominative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

me ← mad
[noun], genitive, singular
“I; mine.”

devā ← devāḥ ← deva
[noun], vocative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

ayam ← idam
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

asmi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

sarvaḥ ← sarva
[noun], nominative, singular, masculine
“all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

dvijā ← dvijāḥ ← dvija
[noun], vocative, plural, masculine
“Brahmin; bird; tooth; Dvija; Coriander; cuttlefish bone; Mercury.”

aha
[adverb]
“aha [word]; indeed.”

prathamajā ← prathama
[noun]
“first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

prathamajā ← jāḥ ← ja
[noun], vocative, plural, masculine
“produced; caused; born; located; growing; descended from; consisting of; ja [word]; living; written; flourishing.”

ṛtasyedaṃ ← ṛtasya ← ṛta
[noun], genitive, singular, neuter
“truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

ṛtasyedaṃ ← idam
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

dhenur ← dhenuḥ ← dhenu
[noun], nominative, singular, feminine
“cow; dhenu [word]; milk.”

aduhaj ← aduhat ← duh
[verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
“milk.”

jāyamānā ← jan
[verb noun], nominative, singular
“become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

सायण-भाष्यम्

इयं माध्यमिका वाक् मे नाभिः संनाहिनी । आदित्यस्य तस्याश्चाभेदादस्यर्षेर्माध्यमिका वाग्बन्धिका भवति । तथा च ब्राह्मणं – सा या वागसौ स आदित्यः ’ (श. ब्रा. १०.५.१.४ ) इति ब्राह्मणम्। इह अस्मिन्मण्डले मे मम सधस्थं स्थानम् । इमे मे देवाः द्योतमाना रश्मयः मे मम स्वभूताः । अयम् अहम् अस्मि सर्वः । सूर्यस्य स्वस्योक्तेन प्रकारेणाभेदात्तद्वावभरा सर्वात्मक त्वम् । अह किंचेत्यर्थः । द्विजाः विप्राः ऋतस्य प्रथमजाः सत्यस्य प्रथमजाः सत्यभूतस्य ब्रह्मणः प्रथमोत्पन्नाः । धेनुः पृश्निदेवता माध्यमिका वाक् जायमाना इदं सर्वम् अदुहत् दुदोह । उदपादयदित्यर्थः ॥

Wilson

English translation:

“This (aerial voice) is my bond of affinity; here, (in the solar orb) is my abiding-plural ce; these are myresplendent (rays); I am this all; I am the twice-born; the first-born of truth; the cow, as soon as born, milked forthidentical with Āditya; sā yā vāg asau sa ādityaḥ, that which is vāk is that Ādityaḥ: ŚatapathaBrāhmaṇa 10.5.1.4]. the forests, terminates (in the fire of sacrifice), who upward rising, like a line, adorable, quickly subdues (hisfoes). him, unchangeable, the augmenter of happiness, his mother has brought forth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Like a line: śreṇir na;

Siśuḥ = śaṃsanīyaḥ

Jamison Brereton

[Agni:] “This, here, is my navel, and here is my seat. These gods here are mine, and here am I—the whole—
having two births, first born of truth. This (earth?) here did the cow
give as her milk as she was being born.”

Griffith

Here is my kinship, here the place I dwell in: these are my Gods; I in full strength am present.
Twice-born am I, the first-born Son of Order: the Cow milked this when first she had her being.

Geldner

Dies ist mein Ursprung, hier ist mein Platz, diese Götter sind mein, ich bin das vollständig, der Zweimalgeborene, Erstgeborene des Gesetzes. Die Kuh hat bei ihrer Geburt dieses All als Milch von sich gegeben.

Grassmann

Dies ist meine Verwandschaft; hier ist mein Heimatsitz; hier sind meine Götter, hier ich selbst in vollem Wohlsein, zweimal geboren als der erstgeborne des Rechtes, diesen Vortheil schaffte mir die geborene Milchkuh.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मे-इयं नाभिः) मेरी ये परमात्मदेवता या वेदवाणी या प्रज्ञा बाँधनेवाली है (इह मे सधस्थम्) इसमें अन्य जीवन्मुक्तों के साथ मेरा सहस्थान है (इमे मे देवाः) ये मेरे साथ रहनेवाले देवतारूप इन्द्रियाँ हैं (अयं सर्वः-अस्मि) यह मैं आत्मा सब कार्यों में समर्थ हूँ (द्विजाः-अह-ऋतस्य प्रथमजाः) दो अर्थात् माता और पिता से उत्पन्न हुआ अथवा वेदज्ञ आचार्य से और माता-पिता से प्रथम प्रसिद्ध हुआ नित्य आत्मा हूँ (ऋतस्य-इयं जायमाना धेनुः-अदुहत्) अव्यक्त प्रकृति की ये होनेवाली सृष्टि धेनु की भाँति मेरे लिए भोग को दोहती है ॥१९॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा परमा देवता या वेदवाणी अथवा प्रज्ञा मेरा मोक्ष से सम्बन्ध करानेवाली है। अन्यजीवन्मुक्तों के साथ मेरा यह सहस्थान है-समानाश्रय है। मैं आत्मा सब कार्य करने में समर्थ हूँ। सृष्टि में मैं माता-पिता द्वारा प्रसिद्ध होता हूँ। प्रकृति से प्रकटित हुई यह सृष्टि मुझ आत्मा के लिए भोग का दोहन करती है ॥१९॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (मे इयं नाभिः) ममैषा परमात्मदेवता वेदवाक् प्रज्ञा वा नहनी बन्धिकाऽस्ति (इह मे सधस्थम्) अस्यां ममान्यैर्जीवन्मुक्तैः सहस्थानं भवति (इमे मे देवाः) इमे मम सहस्थाने तिष्ठन्तो देवा इन्द्रियाणि (अयं सर्वः-अस्मि) अयं खल्वात्मा सर्वः सकलकार्यसमर्थोऽस्मि (द्विजाः-अह-प्रथमजाः) द्वाभ्यां मातापितृभ्यां यद्वा वेदज्ञात् मातापितृतश्च जातः प्रथमप्रसिद्धो नित्यः-आत्मा (ऋतस्य-इयं जायमाना धेनुः-अदुहत्) ऋतस्याव्यक्तस्य प्रकृतेरियं प्रजायमाना-व्यक्तसृष्टिर्धेनुवन्मह्यं भोगं दोग्धि ॥१९॥

20 अधासु मन्द्रो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓धासु मन्द्रो᳓ अरति᳓र् विभा᳓वा
अ᳓व स्यति द्विवर्तनि᳓र् वनेषा᳓ट्
ऊर्धुवा᳓ य᳓च् छ्र᳓यणिर् न᳓ शि᳓शुर् द᳓न्
मक्षू᳓ स्थिरं᳓ शेवृधं᳓ सूत माता᳓

मूलम् ...{Loading}...

अधा॑सु म॒न्द्रो अ॑र॒तिर्वि॒भावाव॑ स्यति द्विवर्त॒निर्व॑ने॒षाट् ।
ऊ॒र्ध्वा यच्छ्रेणि॒र्न शिशु॒र्दन्म॒क्षू स्थि॒रं शे॑वृ॒धं सू॑त मा॒ता ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

aratíḥ ← aratí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āsu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

mandráḥ ← mandrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vibhā́vā ← vibhā́van- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

dvivartaníḥ ← dvivartaní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

syati ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vaneṣā́ṭ ← vaneṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dán ← dám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

śíśuḥ ← śíśu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śréṇiḥ ← śréṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ūrdhvā́ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

makṣú ← makṣú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mātā́ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śevr̥dhám ← śévr̥dha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sthirám ← sthirá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūta ← √sū- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

पद-पाठः

अध॑ । आ॒सु॒ । म॒न्द्रः । अ॒र॒तिः । वि॒भाऽवा॑ । अव॑ । स्य॒ति॒ । द्वि॒ऽव॒र्त॒निः । व॒ने॒षाट् ।
ऊ॒र्ध्वा । यत् । श्रेणिः॑ । न । शिशुः॑ । दन् । म॒क्षु । स्थि॒रम् । शे॒ऽवृ॒धम् । सू॒त॒ । मा॒ता ॥

Hellwig Grammar

adhāsu ← _ ← √_
[?]
“_”

mandro ← mandraḥ ← mandra
[noun], nominative, singular, masculine
“pleasant; eloquent; dulcet.”

aratir ← aratiḥ ← arati
[noun], nominative, singular, masculine
“charioteer.”

vibhāvāva ← vibhāvā ← vibhāvan
[noun], nominative, singular, masculine
“illuminating; shining.”

vibhāvāva ← ava
[adverb]
“down.”

syati ← sā
[verb], singular, Present indikative
“tie.”

dvivartanir ← dvi
[noun]
“two; dvi [word]; second.”

dvivartanir ← vartaniḥ ← vartani
[noun], nominative, singular, masculine
“path; East; way.”

vaneṣāṭ ← vaneṣāh ← vaneṣah
[noun], nominative, singular, masculine

ūrdhvā ← ūrdhva
[noun], nominative, singular, feminine
“upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

yacchreṇir ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

yacchreṇir ← śreṇiḥ ← śreṇi
[noun], nominative, singular, feminine
“club; line.”

na
[adverb]
“not; like; no; na [word].”

śiśur ← śiśuḥ ← śiśu
[noun], nominative, singular, masculine
“child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

dan ← _ ← √_
[?]
“_”

makṣū
[adverb]
“promptly; soon; quickly.”

sthiraṃ ← sthiram ← sthira
[noun], accusative, singular, masculine
“firm; hard; lasting; calm; stable; immovable; firm; strong; sthira [word]; vegetable; potent; steadfast; durable; firm; trustworthy; trustworthy; diligent.”

śevṛdhaṃ ← śevṛdham ← śevṛdha
[noun], accusative, singular, masculine
“precious.”

sūta ← sū
[verb], singular, Present injunctive
“give birth; urge; bestow; cause.”

mātā ← mātṛ
[noun], nominative, singular, feminine
“mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

सायण-भाष्यम्

अध अथ आसु चतसृषु दिक्षु मन्द्रः मोदमानः अरतिः गन्ता विभावा दीप्तिमान् द्विवर्तनिः द्वयोः लोकयोः गन्ता वनेषाट् वने काष्ठानामभिभविताग्निः अत्र स्यति अवसन्नो भवति यागार्थम् । यत् च योऽग्निः ऊर्ध्वा उन्मुखा श्रेणिर्न शिशुः शंसनीयः सेनेव मक्षु शीघ्रं दन् शत्रून् दमयति तमिमं स्थिरं निश्चलं शेवृधं सुखस्य वर्धकं माता अरणिः सूत यज्ञे जनयामास ॥ ॥ २९ ॥

Jamison Brereton

Now among these (clans) the gladdening, far-radiant spoked wheel [=Agni] unhitches, the one having a double track, victorious within
the wood.
When the child of the house is like an upright line, right away the
mother gives birth to the sturdy one, who grows strong with
kindness.

Griffith

So mid these tribes he rests, the friendly envoy, borne on two paths, refulgent Lord of fuel.
When, like a line, the Babe springs up erectly, his Mother straight hath borne him strong to bless us.

Geldner

Nun kehret bei diesen Clanen der beliebte Rosselenker, der Erglänzende, im Holz Siegreiche ein, der zwei Wege fährt. Wann das Hauskind wie eine aufrechte Linie ist, so gebiert alsbald die Mutter den starken Liebling.

Grassmann

Dann ruht bei diesen Weibern der erfreuende strahlenreiche, rastlos thätige [Agni], der auf zwei Bahnen wandert und im Holze waltet; wenn der Spross [Agni] wie eine senkrechte[475] Linie sich emporrichtet, dann sogleich gebiert ihn die Mutter als den starken Heil mehrenden.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
विराट्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अनन्तर (आसु-मन्द्रः-अरतिः-विभावा) इन विकृतियों-शरीरों में सोया हुआ, गतिमान् विशेषरूप से अपने आत्मा को दर्शाता है, वह चेतन (वनेषाट्-द्विवर्तनिः-अवस्यति) वननीय शरीर में होता हुआ सहता है, दो मार्गोंवाला अर्थात् इस लोक और परलोक में जानेवाला अथवा संसार और मोक्ष के प्रति गमनशील हुआ वर्तमान शरीर को छोड़ता है या संसार को छोड़ता है (यत्-ऊर्ध्वा श्रेणिः) जो ऊँची श्रेणि अर्थात् मुक्ति है, वह (शिशुः-न) प्रशंसनीय होती है (दन्) सुख देनेवाली है (मक्षु स्थिरं शेवृधं माता सूते) वह शीघ्र ही स्थिर सुख को उत्पन्न करती है, मुक्तिमाता रूप होती हुई ॥२०॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - प्रकृति के विकृतिरूप सब प्राणी शरीर हैं, उनमें रहनेवाला चेतन आत्मा है, जो दो मार्गों पर गति करता है-इस जन्म और अगले जन्म संसार और मोक्ष में। अतः वह नित्य है। इसकी ऊँची स्थिति मुक्ति है, जहाँ इसे स्थायी सुख मिलता है, वह सुख की दात्री है-सुख को उत्पन्न करती है, उसका सुख अत्यन्त प्रशंसनीय है ॥२०॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अनन्तरम् (आसु मन्द्रः-अरतिः-विभावा) आसु विकृतिषु तनूषु सुप्तः “मदि स्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु” [भ्वादिः] गतिमान् विशिष्टतया स्वात्मानं भाति द्योतयति चेतनः (वनेषाट्-द्विवर्तनिः अवस्यति) वननीये शरीरे सन् सहते तदभिभवति “षह अभिभवे” [भ्वादिः] द्विमार्गः-इहलोकं परलोकं च गमनशीलः,यद्वा संसारं मोक्षं प्रति च गमनशीलो वर्तमानं देहं त्यजति यद्वा संसारं त्यजति (यत्-ऊर्ध्वा श्रेणिः) यत्-ऊर्ध्वं श्रेणिर्मुक्तिः (शिशुः-न) शिशु शंसनीयो भवति तद्वत् प्रशंसनीया (दन्) सुखदात्री (मक्षु स्थिरं शेवृधं माता सूते) सद्यः स्थिरं सुखम् “शेवृधं सुखनाम” [निघ०३।६] सा मुक्तिर्माता सती उत्पादयति ॥२०॥

21 अधा गाव - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓धा गा᳓व उ᳓पमातिं कना᳓या
अ᳓नु श्वान्त᳓स्य क᳓स्य चित् प᳓रेयुः
श्रुधि᳓ त्वं᳓ सुद्रविणो नस् तुवं᳓ याळ्
आश्वघ्न᳓स्य वावृधे सूनृ᳓ताभिः

मूलम् ...{Loading}...

अधा॒ गाव॒ उप॑मातिं क॒नाया॒ अनु॑ श्वा॒न्तस्य॒ कस्य॑ चि॒त्परे॑युः ।
श्रु॒धि त्वं सु॑द्रविणो न॒स्त्वं या॑ळाश्व॒घ्नस्य॑ वावृधे सू॒नृता॑भिः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kanā́yāḥ ← kanā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

úpamātim ← úpamāti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

cit ← cit (invariable)

īyuḥ ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

párā ← párā (invariable)

śvāntásya ← śvāntá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śrudhí ← √śru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

sudraviṇaḥ ← sudraviṇas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

yāṭ ← √yaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

āśvaghnásya ← āśvaghná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūnŕ̥tābhiḥ ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

पद-पाठः

अध॑ । गावः॑ । उप॑ऽमातिम् । क॒नायाः॑ । अनु॑ । श्वा॒न्तस्य॑ । कस्य॑ । चि॒त् । परा॑ । ई॒युः॒ ।
श्रु॒धि । त्वम् । सु॒ऽद्र॒वि॒णः॒ । नः॒ । त्वम् । या॒ट् । आ॒श्व॒ऽघ्नस्य॑ । व॒वृ॒धे॒ । सू॒नृता॑भिः ॥

Hellwig Grammar

adhā ← adha
[adverb]
“then; and; therefore; now.”

gāva ← gāvaḥ ← go
[noun], nominative, plural
“cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

upamātiṃ ← upamātim ← upamāti
[noun], accusative, singular, feminine

kanāyā ← kanāyāḥ ← kanā
[noun], genitive, singular, feminine
“girl.”

anu
[adverb]
“subsequently; behind; along; towards; because.”

śvāntasya ← śvānta
[noun], genitive, singular, masculine

kasya ← ka
[noun], genitive, singular, masculine
“what; who; ka [pronoun].”

cit
[adverb]
“even; indeed.”

pareyuḥ ← pare ← √i
[verb], plural, Present optative
“travel; depart; go; die.”

śrudhi ← śru
[verb], singular, Aorist imperative
“listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

sudraviṇo ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

sudraviṇo ← draviṇaḥ ← draviṇas
[noun], vocative, singular, masculine
“property.”

nas ← naḥ ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

tvaṃ ← tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

yāḍ ← yāṭ ← yaj
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“sacrifice; worship; worship.”

āśvaghnasya ← āśvaghna
[noun], genitive, singular, masculine

vāvṛdhe ← vṛdh
[verb], singular, Perfect indicative
“increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

sūnṛtābhiḥ ← sūnṛtā
[noun], instrumental, plural, feminine
“liberality.”

सायण-भाष्यम्

अध संप्रति कस्य चित् श्वान्तस्य प्रवृद्धस्य श्रान्तस्य वा । आत्मनो निर्देशः । ईदृशस्य नाभानेदिष्ठस्य कनायाः कमनीयायाः स्तुतेः गावः वाचः । यद्वा । वाचः स्तुतयः कनायाः कमनीयायाः स्तुतेः उपमातिम् उपमानभूतमिन्द्रम् अनु परेयुः अनु परागच्छन्ति । हे सुद्रविणः सुधनाग्ने त्वं श्रुधि शृणु। नः अस्माकमिममिन्द्रं याट् अयाट् यज । त्वं च आश्वघ्नस्य अश्वघ्नोऽश्वमेधयाजी मनुः तस्य पुत्रस्य मम सूनृताभिः स्तुतिभिः ववृधे वर्धसे । पुरुषव्यत्ययः । अथवायं वर्धत इति परोक्षेण निर्देशः ॥

Wilson

English translation:

“The words of the desirable (praise), of a certain tranquil person n (Nābhānediṣṭha), attain theprototype (Indra). Do you, who are the giver of wealth (Agni), hear us; offer sacrifice, you are magnified by thesincere eulogies of Aśvaghna.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Aśvaghna: patronymic from Āśvaghna, the slayer of sacrificer of a horse; aname of Manu, the father of Nābhānediṣṭha

Jamison Brereton

And now the cows of the maiden [=Dawn] have gone forth, following the distribution (of goods) of someone swollen (with wealth).
Listen to us, o you possessing good movable property; you, perform sacrifice! I have grown strong through the liberal gifts of Āśvaghna
[/son of the horse-killer].

Griffith

Then went the milch-kine forth to please the damsel, and for the good of every man that liveth.
Hear us, O wealthy Lord; begin our worship. Thou hast grown mighty through Asvaghna’s virtues.

Geldner

Nun sind die Kühe der Jungfrau fortgezogen gemäß der Zuweisung irgend eines Wohlhabenden. Erhöre uns, du Wohlbegüterter, opfere du! Ich bin von Gunstbeweisen des Asvaghna erbaut.

Grassmann

Dann gingen die Milchtränke auf die Anrede des Mädchens (?) oder irgend eines befreundeten hin [zu dir]; höre du uns, o güterreicher [Agni] und opfre für uns; durch des Açvaghna reiche Gaben ward er stark.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
निचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अनन्तर (कनायाः-गावः कमनीय स्तुतिवाणियाँ (उपमातिम्-अनु) स्तुति के तुल्य-स्तुतिपात्र परमात्मा को लक्ष्य करके (कस्यचित्-श्वान्तस्य परा-ईयुः) किसी स्तुति करने से थके हुए मनुष्य की स्तुतियाँ परमात्मा को प्राप्त होती हैं, ऐसा प्रसिद्ध है (त्वं सुद्रविणः) परमात्मन् ! तू शोभन अध्यात्मधन युक्त होता हुआ (त्वं याट्) तू अध्यात्मयजन करा (अश्वघ्नस्य सूनृताभिः-वावृधे) इन्द्रियरूप घोड़ों के हन्ता अर्थात् जितेन्द्रिय की स्तुतियों द्वारा बढ़ता है-साक्षात् होता है ॥२१॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - हृदय से परमात्मा की स्तुतियाँ करने से जो मनुष्य श्रान्त हो जाता है, परमात्मा उसको अपना कृपापात्र बनाता है, उसे अध्यात्मधन प्रदान करता है। उस ऐसे संयमी जन के अन्दर वह स्तुतियों से साक्षात् होता है ॥२१॥

22 अध त्वमिन्द्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓ध तुव᳓म् इन्दर+ विद्धि᳓ अस्मा᳓न्
महो᳓ राये᳓ नृपते व᳓ज्रबाहुः
र᳓क्षा च नो मघो᳓नः पाहि᳓ सूरी᳓न्
अनेह᳓सस् ते हरिवो अभि᳓ष्टौ

मूलम् ...{Loading}...

अध॒ त्वमि॑न्द्र वि॒द्ध्य१॒॑स्मान्म॒हो रा॒ये नृ॑पते॒ वज्र॑बाहुः ।
रक्षा॑ च नो म॒घोनः॑ पा॒हि सू॒रीन॑ने॒हस॑स्ते हरिवो अ॒भिष्टौ॑ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

viddhí ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

nr̥pate ← nr̥páti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

rāyé ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vájrabāhuḥ ← vájrabāhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

maghónaḥ ← maghávan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhí ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

rákṣa ← √rakṣⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sūrī́n ← sūrí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

abhíṣṭau ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

anehásaḥ ← anehás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

पद-पाठः

अध॑ । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । वि॒द्धि । अ॒स्मान् । म॒हः । रा॒ये । नृ॒ऽप॒ते॒ । वज्र॑ऽबाहुः ।
रक्ष॑ । च॒ । नः॒ । म॒घोनः॑ । पा॒हि । सू॒रीन् । अ॒ने॒हसः॑ । ते॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । अ॒भिष्टौ॑ ॥

Hellwig Grammar

adha
[adverb]
“then; and; therefore; now.”

tvam ← tvad
[noun], nominative, singular
“you.”

indra
[noun], vocative, singular, masculine
“Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

viddhy ← viddhi ← vid
[verb], singular, Present imperative
“know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

asmān ← mad
[noun], accusative, plural
“I; mine.”

maho ← mahaḥ ← mah
[noun], dative, singular, masculine
“great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

rāye ← rai
[noun], dative, singular
“wealth; possession; rai [word]; gold.”

nṛpate ← nṛpati
[noun], vocative, singular, masculine
“king.”

vajrabāhuḥ ← vajra
[noun], masculine
“vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

vajrabāhuḥ ← bāhuḥ ← bāhu
[noun], nominative, singular, masculine
“arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

rakṣā ← rakṣ
[verb], singular, Present imperative
“protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

no ← naḥ ← mad
[noun], genitive, plural
“I; mine.”

maghonaḥ ← maghavan
[noun], accusative, plural, masculine
“big.”

pāhi ← pā
[verb], singular, Present imperative
“protect; govern.”

sūrīn ← sūri
[noun], accusative, plural, masculine
“guru.”

anehasas ← anehasaḥ ← anehas
[noun], accusative, plural, masculine
“faultless; anehas [word]; incomparable.”

te ← tvad
[noun], genitive, singular
“you.”

harivo ← harivas ← harivat
[noun], vocative, singular, masculine

abhiṣṭau ← abhiṣṭi
[noun], locative, singular, feminine
“prevalence; protection.”

सायण-भाष्यम्

हे इन्द्र अध अधुना वज्रबाहुः त्वम् अस्मान् महः महते राये धनाय विद्धि जानीहि । हे इन्द्र मघोनः हविष्मतः सूरीन स्तुतिप्रेरकान् नः अस्मान् रक्ष च । हे हरिवः हरिभ्यां तद्वन्निन्द्र ते तव अभिष्टौ अभिगमने अनेहसः अपापाः स्यामेति शेषः ॥

Wilson

English translation:

“Do you, Indra, king of men, who are the bearer of the thunderbolt, regard us now to (give us) greatriches, and protect us who are affluent in (oblations), who utter (your) praise; may we, lord of bay steeds, (be)free from blame on your approach.”

Jamison Brereton

And now you, Indra—know us for the sake of great wealth, o lord of men with the mace in your arms,
and guard those generous to us and protect our blameless patrons in your charge, o possessor of fallow bays.

Griffith

And take thou notice of us also, Indra, for ample riches, King whose arm wields thunder!
Protect our wealthy nobles, guard our princes unmenaced near thee, Lord of Tawny Coursers.

Geldner

Nun komm du, Indra, gedenke unser zu großem Reichtum, du Männerherr mit der Keule im Arme! Behüte unsere Gönner und schütze die Opferherren schadlos in deiner Obhut, o Falbenfahrer!

Grassmann

Und du, o Indra, verhilf uns zum Besitze grossen Gutes, o Männerherr, der du den Blitz im Arme trägst, und beschirme unsre reichen, behüte die Fürsten, die unvergleichlichen, o Lenker goldner Rosse, in deinem Schutze.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
पादनिचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अनन्तर (नृपते-इन्द्र) मुमुक्षुओं के पालक परमात्मन् ! (त्वं वज्रबाहुः-अस्मान् विद्धि) तू ओज का वहन करनेवाला हमें जान कि हम तेरे उपासक हैं (मघोनः-नः-रक्ष च) अध्यात्मयज्ञवाले हम लोगों की रक्षा कर (हरिवः-ते-अभिष्टौ) हे दया-प्रसादवाले, तेरी अभिकाङ्क्षा में वर्तमान (अनेहसः सूरीन् पाहि) हम निष्पाप मेधावी उपासकों की रक्षा कर-अपनाआनन्द प्रदान करके ॥२२॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - जो परमात्मा के उपासक पापरहित अध्यात्मयज्ञ करनेवाले होते हैं, वे परमात्मा की दया और प्रसाद के पात्र बनते हैं। परमात्मा उन्हें अपना आनन्ददान देकर उनकी रक्षा करता है ॥२२॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अनन्तरं (नृपते-इन्द्र) मुमुक्षूणां पालक परमात्मन् ! “नरो ह वै देवविशः” [जै०१।८९] (त्वं वज्रबाहुः-अस्मान् विद्धि) त्वमोजोवाहकः सन् खल्वस्मान् “वज्रं वा ओजः” [श०८।४।१।२०] जानीहि यद् वयं तवोपासका इति (मघोनः-नः-रक्ष च) अध्यात्मयज्ञवतोऽस्मान् रक्ष “यज्ञेन मघवान्” [तै० सं० ४।४।८।१] (हरिवः-ते-अभिष्टौ-अनेहसः सूरीन् पाहि) हे दयाप्रसादवन् ! तवाभिकाङ्क्षायां वर्तमानान् निष्पापान् मेधाविन उपासकान् पालय स्वानन्ददानेन ॥२२॥

23 अध यद्राजाना - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓ध य᳓द् राजाना ग᳓विष्टौ
स᳓रत् सरण्युः᳓ कार᳓वे जरण्युः᳓
वि᳓प्रः प्रे᳓ष्ठः स᳓ हि᳓ एषाम् बभू᳓व
प᳓रा च व᳓क्षद् उत᳓ पर्षद् एनान्

मूलम् ...{Loading}...

अध॒ यद्रा॑जाना॒ गवि॑ष्टौ॒ सर॑त्सर॒ण्युः का॒रवे॑ जर॒ण्युः ।
विप्रः॒ प्रेष्ठः॒ स ह्ये॑षां ब॒भूव॒ परा॑ च॒ वक्ष॑दु॒त प॑र्षदेनान् ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

gáviṣṭau ← gáviṣṭi- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

rājānā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jaraṇyúḥ ← jaraṇyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kāráve ← kārú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

saraṇyúḥ ← saraṇyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sárat ← √sr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

babhū́va ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

eṣām ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)

préṣṭhaḥ ← préṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG, mood:OPT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

enān ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

párā ← párā (invariable)

parṣat ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

utá ← utá (invariable)

vákṣat ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

पद-पाठः

अध॑ । यत् । रा॒जा॒ना॒ । गोऽइ॑ष्टौ । सर॑त् । स॒र॒ण्युः । का॒रवे॑ । ज॒र॒ण्युः ।
विप्रः॑ । प्रेष्ठः॑ । सः । हि । ए॒षा॒म् । ब॒भूव॑ । परा॑ । च॒ । वक्ष॑त् । उ॒त । प॒र्ष॒त् । ए॒ना॒न् ॥

Hellwig Grammar

adha
[adverb]
“then; and; therefore; now.”

yad ← yat
[adverb]
“once [when]; because; that; if; how.”

rājānā ← rājan
[noun], vocative, dual, masculine
“king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

gaviṣṭau ← gaviṣṭi
[noun], locative, singular, feminine
“foray.”

sarat ← sṛ
[verb], singular, Aorist inj. (proh.)
“sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

saraṇyuḥ ← saraṇyu
[noun], nominative, singular, masculine

kārave ← kāru
[noun], dative, singular, masculine
“poet; singer.”

jaraṇyuḥ ← jaraṇyu
[noun], nominative, singular, masculine

vipraḥ ← vipra
[noun], nominative, singular, masculine
“Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

preṣṭhaḥ ← preṣṭha
[noun], nominative, singular, masculine
“dearest.”

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

hy ← hi
[adverb]
“because; indeed; for; therefore; hi [word].”

eṣām ← idam
[noun], genitive, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

babhūva ← bhū
[verb], singular, Perfect indicative
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

parā
[adverb]
“away.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

vakṣad ← vakṣat ← vah
[verb], singular, Aorist conj./subj.
“transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

uta
[adverb]
“and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

parṣad ← parṣat ← pṛ
[verb], singular, Aorist conj./subj.
“protect; promote; rescue; help.”

enān ← enad
[noun], accusative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.).”

सायण-भाष्यम्

हे राजाना राजमानौ मित्रावरुणौ अध अधुना सत्रसमाप्तौ यत् यस्मात् गविष्टौ गवामेषणायां सत्यां सरण्युः सरणशीलो यमः सरत् गच्छति कारवे कर्माणि कुर्वतेऽङ्गिरसां गणाय । किमिच्छन् । जरण्युः तस्मा अङ्गिरसां गणाय स्तुतिमिच्छन् । तस्मात् सः विप्रः नाभानेदिष्ठः एषाम् अङ्गिरसां प्रेष्ठः प्रियतमः बभूव भवतु । हि इति पूरणः । तेषां कर्तव्यं परा च वक्षत परावहतु । उत अपि च एनान् अङ्गिरसः पर्षत् पारयतु इत्यात्मन एवाशास्ते ॥

Wilson

English translation:

“Since, royal (Mitra and Varuṇa), the impetuous (Yama) now approaches in expectation of (the gift of)cattle, and desiring praise for the sacrificing (band of the Aṅgirasas); the sage (Nābhānediṣṭha) has beenheld most dear by them; may he accomplish (what has to be effected), and make them successful.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May heaccomplish: liṭ, may he take away

Jamison Brereton

And now, o you two kings [=Mitra and Varuṇa, or the Aśvins], when in the quest for cattle the hastening one, awakening, makes haste for the bard,
the dearest inspired poet [=Agni?], because he has become theirs
[=patrons’], will carry them away and will bring them across.

Griffith

When he goes forth, ye Pair of Kings, for booty, speeding to war and praise to please the singer,-
I was the dearest sage of those about him,-let him lead these away and bring them safely.

Geldner

Wenn er nun, ihr beiden Könige, auf einem Beutezug zu eiliger Fahrt bereit, der Frühauf, zum Sänger eilt - denn er ward ihnen der liebste Sprecher -, so wird er sie in die Ferne fahren und ihnen durchhelfen.

Grassmann

Und wenn dann bei der Opferhandlung, o ihr beiden Könige [Mitra-Varuna], zu euch [yuvâm aus metrischen Gründen zu ergänzen] der eilende heraneilt, dem Dichter zurufend, dann fahre der beliebteste Sänger – denn er war unter ihnen – sie hinweg und setze sie über.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
पादनिचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध) अनन्तर (यद्-राजाना) जब ज्ञान से प्रकाशमान हे मुमुक्षु जनो ! (गविष्टौ) मोक्ष की इच्छा में (सरण्युः सरत्) गतिशील गति करता है-अग्रसर होता है (कारवे जरण्युः) सृष्टिकर्ता परमात्मा के लिए स्तुति का इच्छुक होता है (सः-हि-एषां विप्रः प्रेष्ठः बभूव) वह मेधावी मुमुक्षुओं के मध्य परमात्मा का अतिप्रिय होता है (च) तथा (एनान्) अन्य जनों को (परावक्षत्) परमात्मा के प्रति प्रेरित करता है (उत) और (पर्षत्) संसारसागर से पार करता है ॥२३॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मुमुक्षु जनों में जब मोक्ष का इच्छुक हुआ परमात्मा की अत्यन्त स्तुति करता है, वह परमात्मा का अत्यन्त प्रिय बन जाता है और दूसरों को भी परमात्मा की स्तुति के लिए प्रेरित करता है, वह मानो संसारसागर से उन्हें पार कराता है ॥२३॥

24 अधा न्वस्य - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓धा नु᳓ अस्य जे᳓नियस्य पुष्टउ᳓
वृ᳓था रे᳓भन्त ईमहे त᳓द् ऊ नु᳓
सरण्यु᳓र् अस्य सूनु᳓र् अ᳓श्वो
वि᳓प्रश् च असि श्र᳓वसश् च सातउ᳓

मूलम् ...{Loading}...

अधा॒ न्व॑स्य॒ जेन्य॑स्य पु॒ष्टौ वृथा॒ रेभ॑न्त ईमहे॒ तदू॒ नु ।
स॒र॒ण्युर॑स्य सू॒नुरश्वो॒ विप्र॑श्चासि॒ श्रव॑सश्च सा॒तौ ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jényasya ← jénya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

puṣṭaú ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nú ← nú (invariable)

rébhantaḥ ← √ribh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

u ← u (invariable)

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)

áśvaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

saraṇyúḥ ← saraṇyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūnúḥ ← sūnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

sātaú ← sātí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

śrávasaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

पद-पाठः

अध॑ । नु । अ॒स्य॒ । जेन्य॑स्य । पु॒ष्टौ । वृथा॑ । रेभ॑न्तः । ई॒म॒हे॒ । तत् । ऊं॒ इति॑ । नु ।
स॒र॒ण्युः । अ॒स्य॒ । सू॒नुः । अश्वः॑ । विप्रः॑ । च॒ । अ॒सि॒ । श्रव॑सः । च॒ । सा॒तौ ॥

Hellwig Grammar

adhā ← adha
[adverb]
“then; and; therefore; now.”

nv ← nu
[adverb]
“now; already.”

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

jenyasya ← jenya
[noun], genitive, singular, masculine
“noble.”

puṣṭau ← puṣṭi
[noun], locative, singular, feminine
“prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

vṛthā
[adverb]
“vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

rebhanta ← rebhantaḥ ← ribh
[verb noun], nominative, plural
“moo; murmur; praise.”

īmahe ← i
[verb], plural, Present indikative
“go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

tad ← tat ← tad
[noun], accusative, singular, neuter
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

ū
[adverb]
“ūkāra.”

nu
[adverb]
“now; already.”

saraṇyur ← saraṇyuḥ ← saraṇyu
[noun], nominative, singular, masculine

asya ← idam
[noun], genitive, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); here.”

sūnur ← sūnuḥ ← sūnu
[noun], nominative, singular, masculine
“son; offspring.”

aśvo ← aśvaḥ ← aśva
[noun], nominative, singular, masculine
“horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

vipraś ← vipraḥ ← vipra
[noun], nominative, singular, masculine
“eloquent; stimulated; divine.”

cāsi ← ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

cāsi ← asi ← as
[verb], singular, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

śravasaś ← śravasaḥ ← śravas
[noun], genitive, singular, neuter
“fame; glory; ear.”

ca
[adverb]
“and; besides; then; now; even.”

sātau ← sāti
[noun], locative, singular, feminine
“victory; acquisition; contest.”

सायण-भाष्यम्

अनया वरुणं पृथक् स्तौति । अध अथ नु क्षिप्रम् अस्य जेन्यस्य जयशीलस्य स्तुत्या जेतव्यस्य वा तत् स्वभूतं गवादिधनं पुष्टौ पोषे निमित्ते सति तस्य पुष्ट्यर्थं वा वृथा अनायासेन रेभन्तः स्तुवन्तः नु क्षिप्रम् ईमहे याचामहे । सरण्युः शीघ्रसरणशीलः अश्वः अस्य वरुणस्य सूनुः पुत्रः । वरुणाद्य्“श्व उत्पन्न: । अथ प्रत्यक्षकृतः । हे वरुण त्वं विप्रश्चासि विप्रवत्पूज्यः शुद्धो वा भवसि । श्रवसश्च अन्नस्य सातौ लाभे अस्माकमन्नलाभाय प्रवृत्तश्च भवसि ॥

Wilson

English translation:

“And for the contentment of this victorious (Varuṇa), praising (him) without an effort, we solicit this (ofhim), (that) his progeny, a swift horse, (may be ours), and you, (Varuṇa), are wise, and (are occupied) inprocuring us food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

We solicit this: tat, rebhantaḥ = praising that (his gift of cows etc.)

Jamison Brereton

And now at the thriving of him [=Agni] who is well born—we, rasping at will, now beg this: [see vs. 27]—
you, his son, are a hastening horse and an inspired poet—as also at the winning of fame.

Griffith

Now for this noble man’s support and comfort, singing with easy voice we thus implore thee:
Impetuous be his son and fleet his courser: and may I be his priest to win him glory.

Geldner

Nun bei dem Gedeihen seines Hausstandes bitten wir, nach Lust lobsingend, darum: Zu eiliger Fahrt sei sein Sohn bereit, sein Roß, und du bist redekundig und dabei, wo man Ruhm gewinnt.

Grassmann

Und nun bei dieses herrlichen [Varuna Sāy.] Speisung wünschen wir munter singende dies nun: Eilend sei [etwa astu aus metrischen Gründen zu ergänzen] das Ross, sein Sohn, und du selbst bist ein Sänger bei der Erlangung des Ruhmes (?).

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
भुरिगार्चीत्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध नु) और फिर (अस्य जेन्यस्य) इस जगत्स्वामी परमात्मा की (पुष्टौ) आत्मपुष्टि-पोषणशक्ति के निमित्त (वृथा) अनायास-सरल भाव से (रेभन्तः) स्तुति करते हुए (तत्-उ नु-ईमहे) प्रार्थना करते हैं (अस्य सरण्युः) इस जगत् का चलानेवाला तथा (सूनुः) उत्पादक, (अश्वः) व्यापक (च) तथा (श्रवसः) श्रवणीय यशोरूप भोग की (सातौ विप्रः-असि) प्रप्ति के लिए विशिष्टतया पूर्ण करनेवाला हे परमात्मन् ! तू है ॥२४॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा जगत् का उत्पादक, इसमें व्यापक और इसका नियन्ता है तथा हमार पोषणकर्ता है, उसके श्रवणीय यश और गुणों तथा सुखलाभ के लिए प्रार्थना करनी चाहिए ॥२४॥

25 युवोर्यदि सख्यायास्मे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

युवो᳓र् य᳓दि · सखिया᳓य अस्मे᳓
श᳓र्धाय स्तो᳓मं जुजुषे᳓ न᳓मस्वान्
विश्व᳓त्र य᳓स्मिन्न् आ᳓ गि᳓रः समीचीः᳓
पूर्वी᳓व गातु᳓र् दा᳓शत् सूनृ᳓तायै

मूलम् ...{Loading}...

यु॒वोर्यदि॑ स॒ख्याया॒स्मे शर्धा॑य॒ स्तोमं॑ जुजु॒षे नम॑स्वान् ।
वि॒श्वत्र॒ यस्मि॒न्ना गिरः॑ समी॒चीः पू॒र्वीव॑ गा॒तुर्दाश॑त्सू॒नृता॑यै ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yádi ← yádi (invariable)

yuvóḥ ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:DU}

jujuṣé ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

námasvān ← námasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śárdhāya ← śárdha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

stómam ← stóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samīcī́ḥ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

viśvátra ← viśvátra (invariable)

yásmin ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dā́śat ← √dāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

gātúḥ ← gātú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

pūrvī́ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sūnŕ̥tāyai ← sūnŕ̥ta- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

पद-पाठः

यु॒वोः । यदि॑ । स॒ख्याय॑ । अ॒स्मे इति॑ । शर्धा॑य । स्तोम॑म् । जु॒जु॒षे । नम॑स्वान् ।
वि॒श्वत्र॑ । यस्मि॑न् । आ । गिरः॑ । स॒म्ऽई॒चीः । पू॒र्वीऽइ॑व । गा॒तुः । दाश॑त् । सू॒नृता॑यै ॥

Hellwig Grammar

yuvor ← yuvoḥ ← tvad
[noun], genitive, dual, masculine
“you.”

yadi
[adverb]
“if; in case.”

sakhyāyāsme ← sakhyāya ← sakhya
[noun], dative, singular, neuter
“friendship; aid; company.”

sakhyāyāsme ← asme ← mad
[noun], dative, plural, masculine
“I; mine.”

śardhāya ← śardha
[noun], dative, singular, neuter

stomaṃ ← stomam ← stoma
[noun], accusative, singular, masculine
“hymn; Stoma; stoma [word].”

jujuṣe ← juṣ
[verb], singular, Perfect indicative
“enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

namasvān ← namasvat
[noun], nominative, singular, masculine
“respectful.”

viśvatra
[adverb]

yasminn ← yasmin ← yad
[noun], locative, singular, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

giraḥ ← gir
[noun], nominative, plural, feminine
“hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

samīcīḥ ← _ ← √_
[?]
“_”

pūrvīva ← _ ← √_
[?]
“_”

gātur ← gātuḥ ← gātu
[noun], nominative, singular, masculine

dāśat ← dāś
[verb], singular, Present injunctive
“sacrifice; give.”

sūnṛtāyai ← sūnṛtā
[noun], dative, singular, feminine
“liberality.”

सायण-भाष्यम्

हे मित्रावरुणो युवोः युवयोः शर्धाय बलवते अस्मे अस्माकं सख्याय । यद्वा । युवयोः सख्याय अस्मे अस्माकं शर्धाय बलाय च । यदि नमस्वान् अन्नवानध्वर्युः स्तोत्रवान् होता वा स्तोमं जुजुषे सेवते । यस्मिन् सख्ये सिद्धे सति विश्वत्र विश्वस्मिञ्जनपदे गिरः अङ्गिरसां संबन्धिन्यः समीचीः समीच्यः आ गच्छन्तीति शेषः । उदाराणां गृह इदं गृहाण इदं गृहाणेत्येवंरूपाः श्रूयन्त इत्यर्थः । यद्वा । योगानुष्ठातॄणां स्तुतिगिर आगच्छन्तीति । पूर्वीव गातुः प्राची दिगिव सा यथा गच्छतां सुखं प्रयच्छति तद्वत् । यद्वा । पूर्वी पुरा प्रसिद्धा पुरातनीव गातुः सरणिरिव सा यथा गच्छतां सुखं प्रयच्छति तद्वत् । सूनृतायै प्रियसत्यरूपायै स्तुतिवाचे दाशत् प्रयच्छतु ॥

Wilson

English translation:

“If the priest offers homage to you two (Mitra and Varuṇa) for the sake of your friendship and ourinvigoration, on (the formation of) which (friendship) the praises (of the Aṅgirasas go) everywhere in a commondirection; may he give (plural asure) to the utterer of praise like an ancient road.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Or, like the eastern quarter of theworld

Jamison Brereton

If for the sake of companionship with you two [=Mitra and Varuṇa, or the Aśvins], for us who are his troop, he [=Agni/poet], receiving
[/providing] reverence, finds pleasure in his praise hymn—
he in whom songs in all places come together, like a route with many parts—and he does ritual service for the sake of liberality,

Griffith

If, for our strength, the priest with adoration to win your friendship made the laud accepted,
That laud shall be a branching road to virtue for every one to whom the songs are suited.

Geldner

Wenn ich, um euer beider Freundschaft für uns zu gewinnen, zu einem Loblied auf die Heerschar Lust bekommen habe unter Verbeugungen, so möge der, zu dem überall die Lobreden vereint gehen wie ein viel begangener Weg, seiner Großmut willfahren.

Grassmann

Wenn nun zu eurer beider [des Mitra-Varuna] starken Freundschaft mit uns der Anbeter den Lobgesang zum Genusse darbot, in welchen überall die Lieder sich vereinen, dann sei er [der Lobgesang] wie ein reich gesegneter Gang fördernd zu herrlicher Gabe.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
पादनिचृत्त्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युवयोः सख्याय) तुम स्त्री-पुरुषों के मित्रभाव के लिए (अस्मे शर्धाय) हमारे आत्मबलप्राप्ति के लिए (नमस्वान् स्तोमम्) स्तुतिमान् होता हुआ स्तुतिसमूह को (यदि जुजुषे) यदि तू सेवन करता है या स्वीकार करता है, तो (यस्मिन् विश्वत्र) जिस तुझ विश्व की रक्षा करनेवाले में (समीचीः-पूर्वीः-इव गिरः) श्रेष्ठ स्तुतियों को (गातुः-दाशत्) तुझ परमात्मा के प्रति गमनशील उपासक देता है-समर्पित करता है (सूनृतायै) शोभन मुमुक्षु भावना के लिए, जिससे वे सफल होवें ॥२५॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - उपासक को समस्त स्त्री-पुरुषों के प्रति मित्रभाव रखना चाहिए। इससे परमात्मा स्तुतियों को स्वीकार करता है-अपनाता है तथा उसे मोक्ष प्रदान करता है ॥२५॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (युवयोः सख्याय-अस्मे शर्धाय) युवयोः स्त्रीपुरुषगणयोः सखित्वाय,अस्माकं आत्मबलप्रापणाय “शर्धः-बलनाम” [निघ०] (नमस्वान् स्तोमं यदि जुजुषे) स्तुतिमान् सन् स्तुतिप्राप्तिमान् स्तुतिसमूहे यदि सेवसे स्वीकुर्याः, तदा (यस्मिन् विश्वत्र) विश्वस्य त्रातरि यस्मिन् परमात्मनि ‘विश्वत्र-इत्यत्र ङिप्रत्ययस्य लुक् छान्दसः’ (समीचीः-पूर्वीः-इव गिरः) सम्यक् श्रेष्ठा एव स्तुतीः (गातुः-दाशत्) परमात्मानं प्रति गमनशीलः-उपासको ददाति समर्पयति (सूनृतायै) शोभनमुमुक्षुभावनायै,सा सफला भवेत् ॥२५॥

26 स गृणानो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ गृणानो᳓ अद्भि᳓र् देव᳓वान्
इ᳓ति सुब᳓न्धुर् न᳓मसा सुउक्तइः᳓
व᳓र्धद् उक्थइ᳓र् व᳓चोभिर् आ᳓ हि᳓ नूनं᳓
वि᳓ अ᳓ध्वैति प᳓यस उस्रि᳓यायाः

मूलम् ...{Loading}...

स गृ॑णा॒नो अ॒द्भिर्दे॒ववा॒निति॑ सु॒बन्धु॒र्नम॑सा सू॒क्तैः ।
वर्ध॑दु॒क्थैर्वचो॑भि॒रा हि नू॒नं व्यध्वै॑ति॒ पय॑स उ॒स्रिया॑याः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adbhíḥ ← áp- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

devávān ← devávant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íti ← íti (invariable)

námasā ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

subándhuḥ ← subándhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūktaíḥ ← sūktá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

hí ← hí (invariable)

nūnám ← nūnám (invariable)

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vácobhiḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

várdhat ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ádhvā ← ádhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

páyasaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

usríyāyāḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

पद-पाठः

सः । गृ॒णा॒नः । अ॒त्ऽभिः । दे॒वऽवा॑न् । इति॑ । सु॒ऽबन्धुः॑ । नम॑सा । सु॒ऽउ॒क्तैः ।
वर्ध॑त् । उ॒क्थैः । वचः॑ऽभिः । आ । हि । नू॒नम् । वि । अध्वा॑ । ए॒ति॒ । पय॑सः । उ॒स्रिया॑याः ॥

Hellwig Grammar

sa ← tad
[noun], nominative, singular, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

gṛṇāno ← gṛṇānaḥ ← gṛ
[verb noun], nominative, singular
“praise.”

adbhir ← adbhiḥ ← ap
[noun], instrumental, plural, neuter
“water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

devavān ← devavat
[noun], nominative, singular, masculine

iti
[adverb]
“thus; so; iti [word].”

subandhur ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

subandhur ← bandhuḥ ← bandhu
[noun], nominative, singular, masculine
“relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

namasā ← namas
[noun], instrumental, singular, neuter
“adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

sūktaiḥ ← sūkta
[noun], instrumental, plural, neuter
“Mantra; hymn.”

vardhad ← vardhat ← vṛdh
[verb], singular, Present injunctive
“increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
[noun], instrumental, plural, neuter
“hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

vacobhir ← vacobhiḥ ← vacas
[noun], instrumental, plural, neuter
“statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

ā
[adverb]
“towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

hi
[adverb]
“because; indeed; for; therefore; hi [word].”

nūnaṃ ← nūnam
[adverb]
“now; surely; immediately; just.”

vy ← vi
[adverb]
“apart; away; away.”

adhvaiti ← adhvā ← adhvan
[noun], nominative, singular, masculine
“way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

adhvaiti ← eti ← i
[verb], singular, Present indikative
“go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

payasa ← payasaḥ ← payas
[noun], genitive, singular, neuter
“milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

usriyāyāḥ ← usriyā
[noun], genitive, singular, feminine
“cow; dairy product.”

सायण-भाष्यम्

अद्भिः देवताभिः देववान् सुबन्धुः शोभनबन्धनः सः वरुणः इति इत्थंकृतप्रकारेण नमसा नमस्कारेण सूक्तैः च गृणानः स्तूयमानः सन् वर्धत् वर्धताम् । उक्थैर्वचोभिः उच्यमानैः प्रशस्तैर्वा स्तुतिवचोभिः नूनम् इदानीम् आ गच्छत्विति शेषः । हि इति पूरणः । तस्य यागार्थम् उस्रियायाः गोः पयसः अध्वा मार्गः वि एति । स्तनाग्राणि क्षरन्तीत्यर्थः ।

Wilson

English translation:

“Being praised with reverence and hymns thus, “the god-accompanied (Varuṇa) of good lineage,together with the waters”; may he be magnified; (attracted) by hymns and prayers (may he) now (approach); thepath of the milk of the cow is open (for his worship).”

Jamison Brereton

He, being sung by the waters and with the gods on his side, is thus “of good lineage.” With reverence and hymns,
with solemn words and speeches, he strengthens (the gods?), for now (he has) arrived. The (ceremonial) course departs from the “milk” of the ruddy one [=Dawn].

Griffith

Glorified thus, with holy hymns and homage:-Of noble race, with Waters, God-attended
May he enrich us for our prayers and praises: now can the cow be milked; the path is open.

Geldner

Er ist der von den Gewässern Gepriesene, der die Götter auf seiner Seite hat, und also von guter Sippe; er soll sich an der Verbeugung, an den Liedern, an den Lobgedichten und Reden erbauen, denn jetzt soll er kommen: Der Weg der Milch der Kuh scheidet sich jetzt.

Grassmann

Er, der durch die Flüssigkeiten befriedigte, von den Göttern umscharte [es fehlen zwei Silben], so [von uns genannt] der holde Freund, erstarke durch Anbetung, durch schöne Gesänge, durch Sprüche und Lieder; denn hierher geht jetzt die Bahn von der Milch der Kuh aus.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-देववान् सुबन्धुः-इति) वह परमात्मा मुमुक्षुओं से सेवित, उपासक जिसके अच्छे बन्धु हैं, ऐसा प्रसिद्ध है (अद्भिः-नमसा सूक्तैः-गृणानः) आप्तजनों द्वारा स्तुति और अच्छे वचनों से स्तुत किया जाता है-प्रशंसित किया जाता है (उक्थैः-वचोभिः-वर्धत्) प्रशस्त वचनों द्वारा स्तुति करनेवाले को वह बढ़ाता है (नूनं हि-उस्रियायाः पयसः-अध्वा वि-आ-एति) सम्प्रति-तुरन्त ही दूध को स्रवित करनेवाली गौ के दूध का जैसे स्रवणमार्ग होता है, उससे सरलतया जैसे दुग्ध प्राप्त होता है, वैसे स्तुतिफल को लक्ष्य करते हुए ध्यानमार्ग से विशेषरूप से प्राप्त होता है ॥२६॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - परमात्मा जीवन्मुक्तों का इष्टदेव तथा उपासकों का बन्धु है। वह आप्त विद्वानों की स्तुतियों और सुवचनों द्वारा स्तुति में लाया जाता हुआ स्तुतिकर्ता को बढ़ाता है तथा उसे प्राप्त होता है, अध्यात्ममार्ग द्वारा-जैसे दूध को रिसानेवाली गौ के स्तनमार्ग से शीघ्र दूध प्राप्त होता है। अतः उसकी स्तुति करनी चाहिए ॥२६॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-देववान् सुबन्धुः-इति) देवा मुमुक्षवो यस्य सन्ति स परमात्मा खलूपासकाः सुशोभनो बन्धुः-इति प्रसिद्धः (अद्भिः-नमसा सूक्तैः गृणानः) आप्तजनैः “मनुष्या वा-आपश्चन्द्राः” [श०७।६।१।२०] स्तुत्या सुवचनैः स्तूयमानो भवति (उक्थैः-वचोभिः-वर्धत्) यतः स प्रशस्तैर्वचनैर्वर्धयति स्तोतारं (नूनं हि-उस्रियायाः पयसः-अध्वा वि-आ-एति) सम्प्रति सद्यो हि-उत्स्राविण्या गोः पयसो यथाऽध्वा मार्गो भवति तथा स्तुत्याः फलमनुसरन् ध्यानमार्गेण विशिष्टतया प्राप्नोति ॥२६॥

27 त ऊ - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓ ऊ षु᳓ णो महो᳓ यजत्रा
भूत᳓ देवास ऊत᳓ये सजो᳓षाः
ये᳓ वा᳓जाँ अ᳓नयता विय᳓न्तो
ये᳓ स्था᳓ निचेता᳓रो अ᳓मूराः

मूलम् ...{Loading}...

त ऊ॒ षु णो॑ म॒हो य॑जत्रा भू॒त दे॑वास ऊ॒तये॑ स॒जोषाः॑ ।
ये वाजाँ॒ अन॑यता वि॒यन्तो॒ ये स्था नि॑चे॒तारो॒ अमू॑राः ॥

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...

अधिमन्त्रम् - sa

देवता - विश्वेदेवाः
ऋषिः - नाभानेदिष्ठो मानवः
छन्दः - त्रिष्टुप्

Thomson & Solcum

Vedaweb annotation

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sú ← sú (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

yajatrāḥ ← yájatra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bhūtá ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

devāsaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sajóṣāḥ ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ánayata ← √nī- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

vā́jān ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

viyántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

ámūrāḥ ← ámūra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nicetā́raḥ ← nicetár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sthá ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yé ← yá- (pronoun)

पद-पाठः

ते । ऊं॒ इति॑ । सु । नः॒ । म॒हः । य॒ज॒त्राः॒ । भू॒त । दे॒वा॒सः॒ । ऊ॒तये॑ । स॒ऽजोषाः॑ ।
ये । वाजा॑न् । अन॑यत । वि॒ऽयन्तः॑ । ये । स्थ । नि॒ऽचे॒तारः॑ । अमू॑राः ॥

Hellwig Grammar

ta ← te ← tad
[noun], nominative, plural, masculine
“this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

ū
[adverb]
“ūkāra.”

ṣu ← su
[adverb]
“very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

ṇo ← naḥ ← mad
[noun], dative, plural
“I; mine.”

maho ← _ ← √_
[?]
“_”

yajatrā ← yajatrāḥ ← yajatra
[noun], nominative, plural, masculine
“adorable.”

bhūta ← bhū
[verb], plural, Aorist inj. (proh.)
“become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

devāsa ← devāsaḥ ← deva
[noun], nominative, plural, masculine
“Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

ūtaye ← ūti
[noun], dative, singular, feminine
“aid; favor; ūti [word].”

sajoṣāḥ ← sa
[adverb]
“with; little; together.”

sajoṣāḥ ← joṣāḥ ← joṣa
[noun], nominative, plural, masculine

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

vājāṃ ← vāja
[noun], accusative, plural, masculine
“prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

anayatā ← nī
[verb], plural, Imperfect
“bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

viyanto ← viyantaḥ ← vī ← √i
[verb noun], nominative, plural
“disappear; differ; elapse.”

ye ← yad
[noun], nominative, plural, masculine
“who; which; yat [pronoun].”

sthā ← stha ← as
[verb], plural, Present indikative
“be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

nicetāro ← nicetāraḥ ← nicetṛ
[noun], nominative, plural, masculine

amūrāḥ ← amūra
[noun], nominative, plural, masculine
“wise; intelligent; apt.”

सायण-भाष्यम्

अनयर्षिरङ्गिरस आशास्ते । हे यजत्राः यष्टव्याः देवासः देवाः ते यूयम्। उ इति पूरणः । महः महते नः अस्माकम् ऊतये रक्षणाय सजोषाः संगताः भूत भवत । ये च यूयम् अङ्गिरसो मह्यं वाजान् अन्नानि अनयत प्रापयथ वियन्तः सततमुक्थाय विविधं गच्छन्तः सन्तः । ये च यूयम् अमूराः अमूढाः । षष्ठाहःप्रयोगमौढ्यरहिता इत्यर्थः । तादृशाः निचेतारः गवां विविक्तारः स्थ भवथ। ते सजोषा भूतेति समन्वयः ॥

Wilson

English translation:

“Adorable divinities, be consentient for our great preservation, both you who, going in variousdirections, are the bringers of food, and you who, being no longer perplexed, are the discoverers (of the cattle).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Adorable divinities: Aṅgirasas; being no longer perplexed: i.e., by the sixth day’s ceremonials whichNābhānediṣṭha had enabled them to complete

Jamison Brereton

(…we now beg this:) “O gods worthy of the sacrifice, become joined together for great help for us,
you who, (now) departing, led prizes (here), and who are observers who are never fooled.”

Griffith

Be to us, then, ye Gods who merit worship, be ye of one accord our strong protection,
Who went on various ways and brought us vigour, ye who are undeceivable explorers.

Geldner

Ihr verehrungswürdigen Götter, seid ihr uns fein einmütig zu großer Gnade, die ihr im Auseinandergehen die Belohnungen zuführtet, die ihr nie irrende Prüfer seid!

Grassmann

Drum erweist euch uns nun gross, o ihr ehrwürdigen Götter, zur Hülfe vereint, die ihr Nahrungen herbrachtet, euch vertheilend, die ihr untrügliche Rächer seid.

अधिमन्त्रम् (VC)

विश्वेदेवा:
नाभानेदिष्ठो मानवः
भुरिगार्चीत्रिष्टुप्
धैवतः

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यजत्राः सजोषाः-देवासः) हे अध्यात्मयाजी समान प्रीतिवाले मुमुक्षुजनों ! (ते) वे तुम लोग (नः) हमारे लिए (उ-सु-उतये महः-भूत) अवश्य अच्छे रक्षण के लिए महत्त्ववाले होओ (ये वाजान् वियन्तः-अनयत) जो तुम विशिष्ट गति करते हुए अमृतान्न भोगों को प्राप्त कराते हो (ये निचेतारः-अमूराः स्थ) जो तुम निरन्तर ज्ञान का चयन करानेवाले सावधान हो ॥२७॥

ब्रह्ममुनि - भावार्थः

भावार्थभाषाः - मानव को अध्यात्मयाजी मुमुक्षुजनों का सङ्ग करके अपने रक्षण के लिए ज्ञान का ग्रहण करना चाहिए और मोक्ष के अमृतभोगों की प्राप्ति के लिए भी उनसे अध्यात्ममार्ग को जानना चाहिए ॥२७॥

ब्रह्ममुनि - पदार्थः

पदार्थान्वयभाषाः - (यजत्राः सजोषाः-देवासः) हे अध्यात्मयाजिनः समानप्रीतिमन्तो मुमुक्षवः ! (ते) ते यूयम् (नः) अस्मभ्यम् (उ सु-ऊतये महः-भूतम्) अवश्यं सुष्ठु रक्षणाय महान्तो महत्त्ववन्तो भवत (ये वाजान् वियन्तः-अनयत) ये यूयं विशिष्टं गतिं कुर्वन्तः खल्वमृतान्नभोगान् “अमृतान्नं वै वाजः” [जै०२।१९२] प्रापयत (ये निचेतारः-अमूराः-स्थ) ये यूयं निरन्तरं ज्ञानस्य चयनं कारयितारः-सावधानाः स्थ ॥२७॥