०५५

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

दूरे꣡ त꣡न् ना꣡म गु꣡हियम् पराचइ꣡र्
य꣡त् त्वा भीते꣡ अ꣡ह्वयेतां वयोधइ꣡
उ꣡द् अस्तभ्नाः पृथिवीं꣡ द्या꣡म् अभी꣡के
भ्रा꣡तुः पुत्रा꣡न् मघवन् तित्विषाणः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
dūré ← dūrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

parācaís ← parācaís (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhvayetām ← √hvā- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

bhīté ← √bhī- (root)
{case:NOM, gender:F, number:DU, non-finite:PPP}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayodhaí ← vayodhā́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhī́ke ← abhī́ka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

astabhnāḥ ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

út ← út (invariable)
{}

bhrā́tuḥ ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maghavan ← maghávan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

putrā́n ← putrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

titviṣāṇáḥ ← √tvíṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

दू॒रे । तत् । नाम॑ । गुह्य॑म् । प॒रा॒चैः । यत् । त्वा॒ । भी॒ते इति॑ । अह्व॑येताम् । व॒यः॒ऽधै ।
उत् । अ॒स्त॒भ्नाः॒ । पृ॒थि॒वीम् । द्याम् । अ॒भीके॑ । भ्रातुः॑ । पु॒त्रान् । म॒घ॒ऽव॒न् । ति॒त्वि॒षा॒णः ॥

• dūre ← dūra
• [noun], locative, singular, neuter
• “distance; distance; farness.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nāma ← nāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• guhyam ← guhya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “secret; concealed.”

• parācair ← parācais
• [adverb]

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• bhīte ← bhī
• [verb noun], nominative, dual
• “fear; fear.”

• ahvayetāṃ ← ahvayetām ← hvā
• [verb], dual, Imperfect
• “raise; call on; call; summon.”

• vayodhai ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• astabhnāḥ ← stambh
• [verb], singular, Imperfect
• “paralyze; stiffen; fixate; fixate; stambh; rear; stop; strengthen; constipate.”

• pṛthivīṃ ← pṛthivīm ← pṛthivī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• abhīke ← abhīka
• [noun], locative, singular, neuter
• “battle; meeting.”

• bhrātuḥ ← bhrātṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• putrān ← putra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• maghavan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• titviṣāṇaḥ ← tviṣ
• [verb noun], nominative, singular

अनया चत्वारि ते असुर्याणि नाम’ इत्युक्तस्य आद्यं नाम स्तूयते । हे इन्द्र ते तव तत् वक्ष्यमाणं नाम सर्वेषां नामकं शरीरं पराचैः पराङ्मुखैर्मनुष्यैः । मनुष्याणामित्यर्थः । गुह्यं गोपनीयमप्रकाशितं सत् दूरे इतो विप्रकृष्टे दूरदेशे वर्तत इति शेषः । यत् यदा त्वा त्वां रोदसी द्यावापृथिव्यौ भीते सती अह्वयेताम् अवेत्यब्रूताम् । किमर्थम् । वयोधै अन्नस्य निधानार्थम् । जगतोऽन्नस्य साधनायेत्यर्थः । तदानीं तेन शरीरेण अभीके । अन्तिकनामैतत् । तव समीप एव पृथिवीं द्यां च उत् ऊर्ध्वं परस्परवियुक्तं यथा भवति तथा अस्तभ्नाः स्तम्भितवानसि। किं कुर्वन् । हे मघवन् इन्द्र भ्रातुः पर्जन्यस्य पुत्रान् पुत्रस्थानीयानुदकसंस्त्यायान् तित्विषाणः दीपयन् ॥

English translation:

“Your form held secret (by men) with averted faces, is far from here; when (heaven and earth) alarmed,called upon you for the sustenance (of the world), then you did fix in their proximity the heaven and earth,illumining, Maghavat, the sons, of (your) brother.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Your brother: The brother of Indra is Parjanya (the rain); hissons are aggregations of water (udakasaṃstyāya)

Far away in the distance is that hidden name which the two, frightened, called you, to grant them vigor.
You propped up Earth and Heaven at the critical moment, when you were sparking the sons of your brother, bounteous one.

FAR is that secret name by which, in terror, the worlds invoked thee and thou gavest vigour
The earth and heaven thou settest near each other, and Maghavan, madest bright thy Brother’s Children.

Weit in der Ferne ist jeder geheime Name, als dich die beiden Welthälften erschrocken zur Kraftspendung anriefen. Du hast Himmel und Erde im Aneinanderprall aufgerichtet, die Söhne deines Bruders entflammend, o Gabenreicher.

In weiter Ferne war dein Sein verborgen, als furchtsam dich um Kraft die Welten flehten; Da stütztest du rechtzeitig Erd’ und Himmel und hell erglänzend auch des Bruders Söhne.

Далеко прочь (ушло) то твое тайное имя,
Когда испуганные (две половины вселенной) звали тебя для наделения жизненной силой.
Ты укрепил одновременно небо и землю,
Возбудив, о щедрый, сыновей брата.

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में ‘इन्द्र’ परमात्मा है, उसके द्वारा सृष्टि के आरम्भ में ऋषियों को वेदमन्त्र प्रदान करना, ज्योतिष्मान् वस्तुओं में ज्योति भरना, मोक्ष में मानवमात्र का अधिकार आदि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (मघवन्) हे धनैश्वर्यवन् परमात्मन् ! (पराचैः-तत्-नाम गुह्यं दूरे)पराङ्मुख हुए नास्तिक-उपासनारहित जनों द्वारा कहा हुआ गुप्त नाम उसके द्वारा प्राप्त करने में दूर है (यत्-त्वा भीते-अह्वयेताम्) कि डरे हुए पूर्वोक्त द्यावापृथ्वी ज्ञानप्रकाशवाले और अज्ञान अन्धकारवाले राजा प्रजाजन भय करते हुए तेरा आह्वान करते हैं या तुझे बुलाते हैं (वयोधै) जीवन धारण करने के लिये (पृथिवीं द्याम्-अभीके) दोनों द्यावापृथिवीलोक परस्पर आमने-सामने अथवा ज्ञानप्रकाशवाले और अज्ञानान्धकारवाले राजा प्रजा जन एक दूसरे की अपेक्षा आमने रखते हुए रहते हैं (उत् अस्तभ्नाः) तथा रक्षा करते हैं (भ्रातुः पुत्रान्) भ्राताओं और पुत्रों को या भरणीय पुत्रों को, पवित्र गुण-कर्म-स्वभाववाले ज्ञानप्रकाशवान् जनों को (तित्विषाणः) गुणों से प्रकाश करता हुआ पालन करता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - जो लोग नास्तिक हैं,ईश्वर की उपासना नहीं करते हैं, वे परमात्मा के रहस्यपूर्ण नामों को नहीं समझ सकते हैं। उन्हें ईश्वर का भय करना चाहिए। जड़जगत् में प्रमुख द्युलोक और पृथ्वीलोक प्रकाशक और प्रकाश्य लोक उससे भय करते हुए जैसे संसार में अपना काम करते हैं और चेतन जगत् में राज्य तथा प्रजा जन भी उससे भय करते हुए अपना-अपना कर्त्तव्यपालन करते हैं। परमात्मा पितृवत् सब प्राणियों का रक्षक है ॥१॥

अत्र सूक्ते ‘इन्द्र’शब्देन परमात्मा गृह्यते, तद्द्वारा सृष्टेरारम्भे-ऋषिभ्यो वेदमन्त्रप्रदानं ज्योतिष्मति वस्तूनि ज्योतिः संस्थापनं मोक्षे मनुष्यमात्रस्याधिकार इत्येवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (मघवन्) हे धनैश्वर्यवन् परमात्मन् ! (पराचैः-तत्-नाम गुह्यं दूरे) पराङ्मुखैर्नास्तिकैरुपासनारहितैस्तदुक्तं नाम गुह्यं गुप्तमपि तु दूरेऽस्ति (यत्-त्वा भीते-अह्वयेताम्) यदा खलु पूर्वोक्ते रोदसी द्यावापृथिव्यौ भयङ्कुर्वाणे, यद्वा ज्ञानप्रकाशवदज्ञानान्धकारवन्तौ राजप्रजाजनौ वा भयङ्कुर्वाणौ-आमन्त्रयेते (वयोधै) जीवनधारणाय (पृथिवीं द्याम्-अभीके) उभे-अपि द्यावापृथिव्यौ परस्परमभ्यक्ते सापेक्षे वर्तेते यद्वा ज्ञानप्रकावदज्ञानान्धकारवन्तौ राजप्रजाजनौ परस्परमभ्यक्तौ ‘अभीके-अभ्यक्ते’ [निघ० ३।२०] सापेक्षौ वर्तेते, (उत् अस्तभ्नाः) उत्तम्भयति रक्षति (भ्रातुः-पुत्रान्) भ्रातॄन् भरणीयान् ‘विभक्तिवचनव्यत्ययः’ पुत्रान्-पवित्रगुणस्वभावयुक्तान् ज्ञानप्रकाशवतो जनान् “पुत्रान् पवित्रगुणस्वभावान्” [यजु० ३७।२० दयानन्दः] (तित्विषाणः) गुणैः प्रकाशयन् बिभर्तीति शेषः ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मह꣡त् त꣡न् ना꣡म गु꣡हियम् पुरुस्पृ꣡ग्
ये꣡न भूतं꣡ जन꣡यो ये꣡न भ꣡व्यम्
प्रत्नं꣡ जातं꣡ ज्यो꣡तिर् य꣡द् अस्य
प्रिय꣡म् प्रियाः꣡ स꣡म् अविशन्त प꣡ञ्च

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
gúhyam ← gúhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

puruspŕ̥k ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhávyam ← bhávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhūtám ← √bhū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

janáyaḥ ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jātám ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

jyótiḥ ← jyótis- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pratnám ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

aviśanta ← √viś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

priyā́ḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

म॒हत् । तत् । नाम॑ । गुह्य॑म् । पु॒रु॒ऽस्पृक् । येन॑ । भू॒तम् । ज॒नयः॑ । येन॑ । भव्य॑म् ।
प्र॒त्नम् । जा॒तम् । ज्योतिः॑ । यत् । अ॒स्य॒ । प्रि॒यम् । प्रि॒याः । सम् । अ॒वि॒श॒न्त॒ । पञ्च॑ ॥

• mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nāma ← nāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• guhyam ← guhya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “secret; concealed.”

• puruspṛg ← puruspṛh
• [noun], nominative, singular, neuter
• “coveted; desirous.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhūtaṃ ← bhūtam ← bhū
• [verb noun], accusative, singular
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• janayo ← janayaḥ ← janay ← √jan
• [verb], singular, Present injunctive
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhavyam ← bhū
• [verb noun], accusative, singular
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• pratnaṃ ← pratnam ← pratna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “age-old; pratna [word].”

• jātaṃ ← jātam ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• jyotir ← jyotiḥ ← jyotis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• priyam ← priya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• priyāḥ ← priya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• aviśanta ← viś
• [verb], plural, Imperfect
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• pañca ← pañcan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “five; fifth; pañcan [word].”

हे इन्द्र तव तत् गुह्यं गोपनीयमन्यैरविज्ञातं पुरुस्पृक् बहुभिर्वृष्ट्यर्थिभिः स्पृहणीयमाकाशात्मकं नाम शरीरं महत् अत्यन्तं प्रवृद्धं येन नाम्ना भूतं भव्यं च पूर्वं जनयः उत्पादितवानसि । भूतभव्योभयान्वयाय येनेत्यस्यावृत्तिः स्यात् । आकाशात्मकाद्धि परमेश्वरस्वरूपात भूतभव्यात्मकं जगदुत्पद्यते । ‘ आकाशाद्वायुः ’ (तै. आ. ८. १ ) इत्यादिश्रुतेः । किंच प्रत्नं पुराणं पूर्वकालीनं यत् ज्योतिः द्योतमानमादित्याख्यमुदकाख्यं वा अस्य इन्द्रस्य प्रियं प्रियभूतं तत्त्वं जातम् उत्पन्नं प्रियाः प्रीयमाणाः पञ्च। पञ्च जना इति शेषः । भीमसेनो भीम इतिवदेकदेशलक्षणा । निषादपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः समविशन्त संविशन्ते । स्वनिर्वाहार्थं भजन्त इत्यर्थः ॥

English translation:

“That mighty mysterious form, desired of many, wherewith you have engendered the past, and(engender) the future, the ancient manifested light, the beloved of Indra, into which the five (orders of beings)delighted enter.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That mighty mysterious form: this is the first of the four nāmāni, alluded to in ṛca 4 of theprevious sūkta; it is said to be ākāśa (ether), the first and most universal of the created elements, andidentical with Parameśvara (the creator);

Ākāśādvāyuḥ: Taittirīya Āraṇyaka 8.1

Great is that hidden, much-coveted name by which you begat what has been and by which (you will beget) what is to be.
The light born of old that is his—that dear light do the five dear ones merge into.

Great is that secret name and far-extending, whereby thou madest all that is and shall be.
The Five Tribes whom he loveth well have entered the light he loveth that was made aforetime.

Da ist der große geheime vielbegehrte Name, mit dem du alles Gewordene und Werdende erzeugt hast. Das uralte von ihm geschaffene Licht, das ihm lieb ist, zu dem Lieben gingen seine fünf lieben Völker ein.

Gross, viel erwünscht ist dies verborgne Dasein, wodurch du schufst, was ist und künftig sein wird; Dein alter lieber Glanz, den du erzeugt hast, in den die lieben fünf Geschlechter drangen.

Это (твое) великое тайное многожеланное имя,
С помощью которого ты породил (все,) что было (и) что будет.
С древним созданным (им) светилом, которое дорого ему,
Соединились пять дорогих (ему народов).

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (तत् महत्-नाम गुह्यं पुरुस्पृक्) परमात्मन्, महत्त्वपूर्ण गुप्त बहुतेरे मुमुक्षुओं द्वारा चाहने योग्य तेरा नाम-स्वरूप है (येन भूतं येन भव्यं जनयः) जिससे भूत, वर्त्तमान और भावी जगत् को उत्पन्न करता है,परोक्ष अर्थात् प्रथम पुरुष के रूप से कहा जाता है (अस्य यत् प्रत्नं प्रियं ज्योतिः-जातम्) इस परमात्मा की जो शाश्वत प्रियज्योति-ज्योतिर्मय मोक्ष रूप है, वह प्रसिद्ध है (पञ्च प्रियाः सम् अविशन्त) पाँच जन अर्थात् ब्राह्मण,क्षत्रिय, वैश्य,शूद्र, निषाद-भील ये प्यारे स्तोता जिसके अन्दर संविष्ट होते हैं-सम्यक् स्थान पाते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के गहन मननीय स्वरूप को मुमुक्षु जन चाहते हैं, वह अपने स्वरूप सत्ता से या शक्ति से तीनों कालों में होनेवाले जगत् का उत्पत्तिकर्त्ताहै। उसके प्रिय ज्योतिर्मय मोक्षधाम में ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र और निषाद उपासक बनकर स्थान पाने के अधिकारी हैं बिना भेदभाव के ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तत्-महत्-नाम गुह्यं पुरुस्पृक्) परमात्मन्, तन्महत्त्वपूर्णं गुप्तं स्वरूपं पुरुभिः-बहुभिर्मुमुक्षुभिः स्पृहणीयमसि (येन भूतं येन भव्यं जनयः) येन भूतं वर्तमानं येन भावि च जगदुत्पादयसि, परोक्षेणोच्यते (अस्य यत् प्रस्नं प्रियं ज्योतिः-जातम्) अस्य परमात्मनो यत् शाश्वतं प्रियं ज्योतिः-ज्योतिर्मयं मोक्षरूपं प्रसिद्धमस्ति (पञ्च प्रियाः समविशन्त) पञ्च जनाः-ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रनिषादाः प्रियाः स्तोतारस्तत्र संविशन्ते ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ रो꣡दसी अपृणाद् ओ꣡त꣡ म꣡ध्यम्
प꣡ञ्च देवाँ꣡ ऋतुशः꣡ सप्त꣡-सप्त
च꣡तुस्त्रिंशता पुरुधा꣡ वि꣡ चष्टे
स꣡रूपेण ज्यो꣡तिषा वि꣡व्रतेन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

apr̥ṇāt ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mádhyam ← mádhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

utá ← utá (invariable)
{}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

r̥tuśás ← r̥tuśás (invariable)
{}

saptá-sapta ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

caṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

cátustriṁśatā ← cátustriṁśat- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

purudhā́ ← purudhā́ (invariable)
{}

ví ← ví (invariable)
{}

jyótiṣā ← jyótis- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sárūpeṇa ← sárūpa- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vívratena ← vívrata- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

आ । रोद॑सी॒ इति॑ । अ॒पृ॒णा॒त् । आ । उ॒त । मध्य॑म् । पञ्च॑ । दे॒वान् । ऋ॒तु॒ऽशः । स॒प्तऽस॑प्त ।
चतुः॑ऽत्रिंशता । पु॒रु॒धा । वि । च॒ष्टे॒ । सऽरू॑पेण । ज्योति॑षा । विऽव्र॑तेन ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• apṛṇād ← apṛṇāt ← pṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• ota ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• madhyam ← madhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “five; fifth; pañcan [word].”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ṛtuśaḥ ← ṛtuśas
• [adverb]

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• catustriṃśatā ← catustriṃśat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “thirty-four.”

• purudhā
• [adverb]
• “multiply.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• sarūpeṇa ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sarūpeṇa ← rūpeṇa ← rūpa
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• jyotiṣā ← jyotis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “light; star; luminosity; fire; jyotis [word]; digestion; planet; light; sunlight.”

• vivratena ← vivrata
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “refractory; loath.”

अयमिन्द्र आत्मीयेन शरीरेण तेजसा वा रोदसी द्यावापृथिव्यौ आ सर्वतः अपृणात् पूरयति । उत अपि च मध्यं द्युभूम्यपेक्षया मध्यभूतमन्तरिक्षमापृणादिति वर्तते । तदपि स्वशरीरेण तेजसा वा पूरयति । किंच पञ्च देवान् देवमनुष्यपित्रसुररक्षःसंज्ञकान तथा सप्तसप्त । द्विरुक्त्या सप्तसंख्याकानि तत्त्वानि लोके यानि सन्ति तानि परिगृह्यन्ते । कानि तानीति । सप्त मरुद्गणान् सप्तादित्यरश्मीन सप्त चेन्द्रियाणि सप्त लोकानन्यानपि सप्तसंख्योपेतान् ऋतुशः काले काले चतुस्त्रिंशता चतुस्त्रिंशत्संख्याकेन देवगणेन सह पुरुधा बहुप्रकारं वि चष्टे विपश्यति सर्वदेक्षते । अष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्याः प्रजापतिश्च वषट्कारश्च विराट् चेति चतुस्त्रिंशत्त्वं देवानाम् । केनेति तदुच्यते । सरूपेण समानरूपेण ज्योतिषा प्रकाशकेन विव्रतेन विविधेन कर्मणा ॥

English translation:

“He has filled heaven and earth (with his ethereal form) as well as the mid-heaven; he contemplates invarious aspects the five orders of beings, the classes of seven in their seasons, with the thirty-four (deities),(endowed) with light of like nature, and with various functions.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Five orders of beings: liṭ, the five gods; the fiveorders, viz., gods, men, pitṛs, aśvins and rākṣasas. The classes of seven are the seven troops of the Maruts,the seven rays of the sun, the seven senses, the seven worlds, and other things that are classed by sevens. Thethirty-four deities are the eight Vasus, eleven Rudras, twelve Ādityas, Prajāpati, Vaṣaṭkāra and Virāṭ;endowed with…functions: (Indra) contemplates with his four-and-thirty-fold light of one colour, but curiousfunctions

He filled the two world-halves and their middle. The five (groups of) gods in their proper sequence, seven by seven,
does he survey with the thirty-four (lights) in their multiplicity,
(which are one) light having a single form but following various
commandments.

He filled the heaven and earth and all between them, Gods five times sevenfold in their proper seasons.
With four-and-thirty lights he looks around him, lights of one colour though their ways are divers.

Er füllte die beiden Welten und den Mittelraum aus, die fünfmal je sieben Götter nach ihren Zeiten. Mit vierunddreißig Lichtern, die gleichfarbig sind und doch verschiedenen Gesetzen folgen, schaut er vielerorts aus.

Er füllte Erd’ und Himmel und die Luft an, fünf Stämme, Götter regelrecht je sieben; Vielfach erscheint er mit den vierunddreissig mit gleichem Glanze, welcher weithin leuchtet.

Он заполнил две половины вселенной, а также среднее (пространство),
Пять раз о семь богов по порядку,
Он озирает (все) во многих местах с помощью тридцати четырех
Светил одного цвета, (но) следующих разным обетам.

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (रोदसी-आ-अपृणात्) ऐश्वर्यवान्परमात्मा अपनी व्याप्ति से द्युलोक पृथिवीलोक को भलीभाँति पूर्ण करता है-भरता है (मध्यम्-उत-आ) दोनों के मध्य अर्थात् अन्तरिक्ष को भी भलीभाँति भर रहा है (ऋतुशः) ऋतुओं के अनुसार (पञ्च सप्तसप्त देवान्) पाँच ज्ञानेन्द्रिय देवों और सर्पणशील सात प्राणस्थानों को-शरीर में मस्तक आदि प्राणों के केन्द्रों को भलीभाँति पूर्ण करता है (चतुस्त्रिंशता पुरुधा) चौंतीस पदार्थों के गण के साथ उनको बहुधा (विव्रतेन सरूपेण ज्योतिषा विचष्टे) विविध कर्मवाले समानरूप केवल स्वरूप से तेज से विशिष्टरूप से देखता है, प्रकाशित करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा अपनी व्याप्ति से द्युलोक, अन्तरिक्षलोक, पृथिवीलोकों को पूर्ण कर रहा है-भर रहा है। पाँच ज्ञानेन्द्रियों और सर्पणशील सात प्राणकेन्द्रों को भी अपनी व्याप्ति से उनको अपने व्यवहार में समर्थ बना रहा है तथा अपनी विविध कर्मशक्ति से और ज्ञानज्योति से सबको देखता और प्रकाशित करता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रोदसी-आ-अपृणात्) इन्द्रः ऐश्वर्यवान् परमात्मा द्यावापृथिव्यौ स्वव्याप्त्या समन्तात् पूरयति (मध्यम्-उत-आ) मध्यमन्तरिक्षं च समन्तात् पूरयति (ऋतुशः) ऋतोरनुरूपम् (पञ्च सप्तसप्त देवान्) पञ्चेन्द्रियदेवान् सप्तसृप्तान् सर्पणशीलान् प्राणान् “सप्तेमे लोका येषु चरन्ति प्राणाः” [उपनिषद्] समन्तात् पूरयति (चतुस्त्रिंशता पुरुधा) चतुस्त्रिंशद्युक्तेन गणेन सह तान् पूर्वोक्तान् बहुधा (विव्रतेन सरूपेण ज्योतिषा विचष्टे) विविधकर्मवता समानरूपेण केवलेन स्वरूपेण तेजसा विशिष्टं पश्यति दर्शयति प्रकाशयति ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

य꣡द् उष अउ꣡छः प्रथमा꣡ विभा꣡नाम्
अ꣡जनयो ये꣡न पुष्ट꣡स्य पुष्ट꣡म्
य꣡त् ते जामित्व꣡म् अ꣡वरम् प꣡रस्या
मह꣡न् महत्या꣡ असुरत्व꣡म् ए꣡कम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
aúchaḥ ← √vas- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prathamā́ ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

uṣaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

vibhā́nām ← vibhā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ájanayaḥ ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

puṣṭám ← √puṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

puṣṭásya ← √puṣ- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ávaram ← ávara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jāmitvám ← jāmitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

párasyāḥ ← pára- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asuratvám ← asuratvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ékam ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahatyā́ḥ ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

यत् । उ॒षः॒ । औच्छः॑ । प्र॒थ॒मा । वि॒ऽभाना॑म् । अज॑नयः । येन॑ । पु॒ष्टस्य॑ । पु॒ष्टम् ।
यत् । ते॒ । जा॒मि॒ऽत्वम् । अव॑रम् । पर॑स्याः । म॒हत् । म॒ह॒त्याः । अ॒सु॒र॒ऽत्वम् । एक॑म् ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• uṣa ← uṣaḥ ← uṣas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• aucchaḥ ← vas
• [verb], singular, Imperfect
• “dawn; shine.”

• prathamā ← prathama
• [noun], nominative, singular, feminine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• vibhānām ← vibhā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “vibhā [word]; Vibhā; light.”

• ajanayo ← ajanayaḥ ← janay ← √jan
• [verb], singular, Imperfect
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• yena
• [adverb]
• “wherein; so that; because; how.”

• puṣṭasya ← puṣṭa
• [noun], genitive, singular, neuter
• “prosperity; property.”

• puṣṭam ← puṣṭa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “prosperity; property.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• jāmitvam ← jāmi
• [noun]
• “related; ancestral; customary; usual.”

• jāmitvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• avaram ← avara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “worst; avara [word]; lower; nearer; base; short; low; abject; later(a); worse; antecedent.”

• parasyā ← parasyāḥ ← para
• [noun], genitive, singular, feminine
• “best; other; following; devoted(p); extreme; highest; otherwordly; better; hostile; maximal; distant; another(a); para [word]; upper; concluding; foreign; earlier; worse; longer; finest; excessive.”

• mahan ← mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• mahatyā ← mahatyāḥ ← mahat
• [noun], genitive, singular, feminine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• asuratvam ← asura
• [noun], masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• asuratvam ← tvam ← tva
• [noun], nominative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ekam ← eka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

अत्र प्रसङ्गात्सूर्यात्मकेन्द्रसंबन्धिन्युषाः स्तूयते । हे उषः उषोदेवते विभानां विभासकानां ग्रहनक्षत्रादीनां प्रथमा प्रथमभूता सती औच्छः विभासनमकरोः। अग्रे ह्युषसः प्रादुर्भवन्ति पश्चादन्यानि तेजांसि । येन च तेजसा पुष्टस्य पोषयुक्तस्यापि पदार्थस्य पुष्टम् अतिशयेन पोषयुक्तमादित्यम् अजनयः उदपादयः । यत् यञ्च ते तव जामित्वं बान्धवम् अवरम् अवाङ्मुखम् । अस्मदभिमुखमित्यर्थः । कीदृश्यास्तवेति उच्यते। परस्याः । उपरि स्थिताया इत्यर्थः । तदिदं महत्याः तव महत् अतिप्रवृद्धम् एकम् असाधारणमेकमेव वा असुरत्वं प्रकृष्टबलवत्त्वम् । तव बलेन कृतमित्यर्थः ॥

English translation:

“Since you, Uṣas, did shine forth the first of luminaries, whereby you did beget the nourishment ofnourishment (the Sun); unequalled is the mighty greatness of you who are mighty, since your relationship isdownwards (towards us), though you are stationed on high.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Uṣas: Indra is here intended in the form of thedawn, and then of the sun as typified by the dawn

In that, o Dawn, you dawned as the foremost of the radiant ones, because you begat the thriving of the thriving,
in that you have nearer kinship with the more distant (Dawn)—great is the one and only lordship of great (Dawn).

As first among the lights, O Dawn, thou shonest, whereby thou broughtest forth the Stay of Increase,
Great art thou, matchless is thine Asura nature, who, high above, art kin to those beneath thee.

Daß du, Usas, aufleuchtetest als erster der Lichter, wodurch du das Gedeihen des Gedeihens hervorriefst, was deine jüngste Verwandtschaft mit der entferntesten ist - das ist die einzige große Asuramacht der großen Usas.

Dass als der Lichter erstes du erstrahltest, o Morgenroth, des Reichen Wohlstand zeugend, Dass spätrer Schwestern Schar der frühern folgte, das war allein der grossen grosse Allmacht.

О Ушас, что ты зажглась первой из светил,
Чем породила процветание процветания,
Что твое родство с сестрой низкое по сравнению с (тобой,) высокой, –
Это единственная великая асурская сила у великой (Ушас).

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) हे ब्रह्मशक्ति ! ब्रह्मदीप्ति ! (यत्) जब (औच्छः) तू जगत् में प्रकाशित होती है (प्रथमा-विभानाम्-अजनयः)सूर्यादि ज्योतियों में प्रमुखरूप से प्रसिद्धहोती है (येन पुष्टस्य पुष्टम्) जिससे सर्वकलायुक्त प्रकटीभूत जगत् की पोषण करने योग्य शरीर है (ते यत्-अवरं जामित्वम्) तेरा जो इधर सांसारिक मातृत्व है (महत्याः परस्याः-महत्-असुरत्वम्-एकम्) तुझ महती मोक्षसाधिका का जननीत्व, दूसरा प्राण प्रदान करना मोक्षविषयक है ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मज्योति या दीप्ति समस्त दीप्तिमान् पदार्थों में भासित होती है। वह संसार की जननी है, यह उसका एकरूप है। दूसरा रूप मोक्ष-अमरजीवन की प्रदात्री है। वह ज्योति मनुष्य को उपासना से प्राप्त होती है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उषः) हे ब्रह्मशक्ते ! ब्रह्मदीप्ते ! (यत्) यदा (औच्छः) त्वमुच्छसि-जगति प्रकाशिता भवसि (प्रथमा विभानाम्-अजनयः) ज्योतिषां सूर्यादीनां प्रमुखा जायसे प्रसिद्ध्यसि “स्वार्थे णिच् छान्दसः” (येन पुष्टस्य पुष्टम्) येन खलु पुष्टस्य सर्वकलायुक्तस्य प्रकटीकृतस्य जगतः पोषयितव्यं शरीरं भवति (ते यत्-अवरम्-जामित्वम्) तव यदवरं जननीत्वं खल्ववरं सांसारिकमस्ति (महत्याः परस्याः महत् असुरत्वम्-एकम्) महद्भूताया मोक्षसाधिकायास्तव जननीत्वमपरं महदसुरत्वम्-अतीव-प्राणप्रदत्वं मोक्षविषयकमस्ति ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

विधुं꣡ दद्राणं꣡ स꣡मने बहूनां꣡
यु꣡वानं स꣡न्तम् पलितो꣡ जगार
देव꣡स्य पश्य का꣡वियम् महित्वा꣡
अद्या꣡ ममा꣡र स꣡ हियः꣡ स꣡म् आन

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
bahūnā́m ← bahú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

dadrāṇám ← √drā- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sámane ← sámana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vidhúm ← vidhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jagāra ← √gr̥̄- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

palitáḥ ← palitá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sántam ← √as- 1 (root)
{case:ACC, gender:N, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yúvānam ← yúvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kā́vyam ← kā́vya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahitvā́ ← mahitvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

paśya ← √paś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

adyá ← adyá (invariable)
{}

āna ← √anⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

hyás ← hyás (invariable)
{}

mamā́ra ← √mr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

वि॒ऽधुम् । द॒द्रा॒णम् । सम॑ने । ब॒हू॒नाम् । युवा॑नम् । सन्त॑म् । प॒लि॒तः । ज॒गा॒र॒ ।
दे॒वस्य॑ । प॒श्य॒ । काव्य॑म् । म॒हि॒ऽत्वा । अ॒द्य । म॒मार॑ । सः । ह्यः । सम् । आ॒न॒ ॥

• vidhuṃ ← vidhum ← vidhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; vidhu [word]; Vishnu.”

• dadrāṇaṃ ← dadrāṇam ← drā
• [verb noun], accusative, singular
• “run; run.”

• samane ← samana
• [noun], locative, singular, neuter
• “marriage; conflict.”

• bahūnāṃ ← bahūnām ← bahu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• yuvānaṃ ← yuvānam ← yuvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• santam ← as
• [verb noun], accusative, singular
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• palito ← palitaḥ ← palita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gray; pale; palita [word].”

• jagāra ← gṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “devour; swallow; surround.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• paśya ← paś
• [verb], singular, Present imperative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• kāvyam ← kāvya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

• mahitvādyā ← mahitvā ← mahitva
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

• mahitvādyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• mamāra ← mṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “mṛ; die; disappear; go out.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hyaḥ ← hyas
• [adverb]
• “yesterday; hyas [word].”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• āna ← an
• [verb], singular, Perfect indicative
• “breathe.”

अनया कालात्मक इन्द्रः स्तूयते । विधुं विधातारं सर्वस्य युद्धादेः कर्तारम् । विपूर्वो दधातिः करोत्यर्थे । तथा समने । अननमनः प्राणनम् । सम्यगननोपेते संग्रामे बहूनां शत्रूणां दद्राणं द्रावकं ईदृक्सामर्थ्योपेतं युवानं सन्तं पुरुषं पलितः जरा जगार निगिरतीन्द्राज्ञया । एवमुक्तलक्षणं वक्ष्यमाणलक्षणं च देवस्य कलात्मकस्येन्द्रस्य महित्वा महत्त्वेनोपेतं काव्यं सामर्थ्यं पश्य पश्यत हे जनाः । तथा जरसा प्राप्तः अद्य ममार म्रियते । स ह्यः परेद्युः समान सम्यक् चेष्टते । पुनर्जन्मान्तरे प्रादुर्भवतीत्यर्थः । तदेवं चत्वारि नामानि शरीराण्युक्तानि ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“The grey-haired has swallowed the warlike (man) the scatterer of many foes, in battle being young;behold the power of the deity (endowed) with might; he dies today, he is alive tomorrow.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Indra is here identifiedwith Time, his fourth form

The solitary (moon?) running in the crowd of many (stars?)—though he was young, the gray one swallowed him—
behold the poetic skill of the god in his greatness. (In simple language:) today he died; yesterday he was (still) utterly breathing.

The old hath waked the young Moon from his slumber who runs his circling course with many round him.
Behold the Gods’ high wisdom in its greatness: he who died yesterday to-day is living.

Den Mond, der in Gesellschaft Vieler läuft, verschlang der Altersgraue, da er noch jung war. Sieh des Gottes Weisheit in ganzer Größe: Heute ist er gestorben, gestern hat er noch vollständig geatmet!

Der einsam läuft, obwol umschart von vielen, und Jüngling war, ihn hat der Greis verschlungen; Beschau des Gottes Geisteskraft mit Andacht; der heute starb, der athmete noch gestern.

Одинокого, бегающего в обществе многих,
Проглотил седой (старик), когда тот (еще) был молод.
Взгляни на мудрость бога во (всем) величии:
Сегодня он умер, вчера (еще) дышал.

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (विधुं दद्राणम्) विधमनशील अर्थात्चञ्चल, दमनशील (बहूनाम्) बहुतइन्द्रियों के मध्य में (युवानं सन्तम्) मिलने-मिलानेवाले अन्तःकरण को (समने) सम्यक् आनन्द से सुषुप्तिकाल में (पलितः-जगार) फल भोगनेवाला आत्मा निगलता है-निरोध से अपने अन्दर ले लेता है, (सः-अद्य ममार ह्यः समान) वह आत्मा शयनकाल में मरे जैसा हो जाता है, जागने पर फिर वैसा ही। अथवा मर जाता है-देह त्याग देता है, तो अगले जन्म में फिर वैसा ही देहधारी हो जाता है, इस प्रकार दोनों अवस्थाओं में प्रेरित करनेवाला परमात्मा है (महित्वा) उस परमात्मदेव के इस शिल्प को-कृत्य को देख जिसकी (महित्वा) महिमा से ये सब होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - आत्मा जब सोता है, तो अन्तःकरण को अपने अन्दर ले लेता है, जिससे कि जागृत अवस्था में जागृत के अर्थात् सांसारिक व्यवहार करता है। जागने पर वैसा ही हो जाता है। उसी प्रकार मरने के पीछे फिर देह को धारण करता है, जन्म लेता है। जागृत-स्वप्न या जन्म-मृत्यु ईश्वर की व्यवस्था से होते हैं। अन्तःकरण इन्द्रियों में प्रमुख करण है, जोचञ्चलभी है और निरुद्ध भी हो जाता है। निरुद्ध हुआ-हुआ कल्याण का साधन बनता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विधुं दद्राणम्) विधमनशीलं चञ्चलं दमनशीलम् “विधुं विधमनशीलं दमनशीलम्” [निरु० १३।३२॥१४।१९] (बहूनाम्) बहूनामिन्द्रियाणां मध्ये (युवानं सन्तम्) मिश्रयितारं सन्तम्-अन्तःकरण आत्मानम् (समने) सम्-अने सम्यगनेनान्देन शयने सुषुप्तिकाले (पलितः-जगार) पलितः फलभोक्ता-आत्मा “पलित आत्मा” [निरु० १३।३२॥१४।१९] (सः-अद्य ममार ह्यः समान) स आत्माऽपि अद्यास्मिन् शयनकाले ह्यो मृत इव, यद्वा मृतो भवति देहं त्यजति, एवं योऽद्य सोऽपरे जन्मनि समानः-सम्यक्-अनिता प्राणयिता जायते जीवात्मनः जन्ममरणयोः प्रेरयिता परमात्मा (तस्य देवस्य काव्यं पश्य) तस्य परमात्मदेवस्य शिल्पं कृत्यं पश्य, हे जिज्ञासो ! यस्य (महित्वा) महत्त्वेन भवत्येवम् ॥५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

शा꣡क्मना शाको꣡ अरुणः꣡ सुपर्ण꣡
आ꣡ यो꣡ महः꣡ शू꣡रः सना꣡द् अ꣡नीळः
य꣡च् चिके꣡त सत्य꣡म् इ꣡त् त꣡न् न꣡ मो꣡घं
व꣡सु स्पार्ह꣡म् उत꣡ जे꣡तोत꣡ दा꣡ता

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
aruṇáḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śākáḥ ← śāká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śā́kmanā ← śā́kman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

suparṇáḥ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ánīḷaḥ ← ánīḷa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← mahá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sanā́t ← sanā́t (invariable)
{}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cikéta ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ít ← ít (invariable)
{}

mógham ← mógha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

satyám ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dā́tā ← dā́tar- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jétā ← jétar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

spārhám ← spārhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

utá ← utá (invariable)
{}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

शाक्म॑ना । शा॒कः । अ॒रु॒णः । सु॒ऽप॒र्णः । आ । यः । म॒हः । शूरः॑ । स॒नात् । अनी॑ळः ।
यत् । चि॒केत॑ । स॒त्यम् । इत् । तत् । न । मोघ॑म् । वसु॑ । स्पा॒र्हम् । उ॒त । जेता॑ । उ॒त । दाता॑ ॥

• śākmanā ← śākman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “power.”

• śāko ← śākaḥ ← śāka
• [noun], nominative, singular, masculine

• aruṇaḥ ← aruṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• suparṇa ← suparṇaḥ ← suparṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• sanād ← sanāt
• [adverb]

• anīḍaḥ ← anīḍa
• [noun], nominative, singular, masculine

• yac ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• ciketa ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• satyam ← satya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “true; real; real; faithful; good.”

• it ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• moghaṃ ← mogham ← mogha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “bootless; untrue; causeless.”

• vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• spārham ← spārha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “desirable.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• jetota ← jetā ← ji
• [verb], singular, periphrast. future
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• jetota ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dātā ← dā
• [verb], singular, periphrast. future
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

शाक्मना । शक्मैव शाक्म । शक्मना बलेन शाकः शक्त। ‘शक्लृ शक्तौ । स्वशक्त्यैव सर्वं कर्तुं शक्तः इत्यर्थः । न हीन्द्रस्य सहायान्तरापेक्षास्तीन्द्रत्वादेव । अरुणः अरुणवर्णः सुपर्णः कश्चिच्छोभनपर्णः पक्षी आ गच्छतीत्यध्याहारः । उपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः । यः महः महान् शूरः विक्रान्तः सनात् पुराणः अनीळः अनीडो नीडस्याकर्ता । नहीन्द्रोऽग्निवत् कुत्रचिदपि यज्ञे निकेतनं करोति । एवं सुपर्णरूपकेणेन्द्रमाह। स पक्षीन्द्रः यच्चिकेत कर्तव्यत्वेन जानाति तत् सत्यमित् सत्यमेव न तु मोघं व्यर्थं भवति । सः स्पार्हं स्पृहणीयं वसु उत जेता जयति शत्रुभ्यः सकाशात् उत अपि दाता प्रयच्छति च स्तोतृभ्यः । ‘न लोकाव्यय°’ इत्यादिना षष्ठीप्रतिषेधः ॥

English translation:

“Vigorous with (innate) vigour, (comes) a purple-coloured bird, mighty, heroic, ancient, having no nest;that which he knows is truth, and is not vain; (he is) the conqueror and distributor of desirable wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Purple-coloured bird: Indra in the form of suparṇa, or garuḍa; having no nest: i.e., nestless from eternity

Through his power he is the powerful, ruddy eagle, who, as the nestless champion from of old, (has power) over the great.
What he perceives, that is truly real, not false. He is both the winner and the giver of the eagerly sought good.

Strong is the Red Bird in his strength, great Hero, who from of old hath had no nest to dwell in.
That which he knows is truth and never idle: he wins and gives the wealth desired of many.

Durch eigene Kraft ist er der kräftige, der rötliche Vogel, der als der große, tapfere, seit alters nestlose herbeikommt. Was er im Sinne hat, das ist wahr, nicht eitel. Er gewinnt und verschenkt begehrenswertes Gut.

Der grosse Vogel roth und stark an Stärke, der starke Held, der keine Heimat kennet, Was er erschaut, ist ohne Falsch, ist Wahrheit; erwünschtes Gut erbeutet er und schenkt er.

(Он) силен благодаря своей силе, (этот) рыжий орел,
Который по(является) как великий, отважный, издревле лишенный гнезда.
Что он замышляет, истинно, это не ложно.
Он победитель и даритель желанного добра.

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः)जो परमात्मा (शाक्मना शाकः) बल से अथवा शक्य कर्म करने के हेतु समर्थ है (अरुणः) तेजस्वी (सुपर्णः) उत्तम पालन करनेवाला (महः-शूरः) महान् शूरवीर है (सनात्) शाश्वतिक (अनीडः) अनेकदेशी-अनन्त-सर्वव्यापक (यत्-आ चिकेत) जो भलीभाँति जानता है (तत्-सत्यम्-इत्) वह सत्य ही होता है और सत्य ही जानता है (न मोघम्) व्यर्थ नहीं होता है, असत्य नहीं होता है (उत स्पार्हं वसु जेता)स्पृहणीय धन, मोक्षधन-आत्मा को बसानेवाले धन को जीतता है, प्राप्त करता है (उत दाता) हाँ, मुमुक्षुओं के लिए देता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सृष्टि के रचने और जीवों को कर्मफल देने में सर्वथा समर्थ है। वह किसी एक नियत देश में नहीं, अपितु अनन्त है। वह शाश्वतिक है, सत्यस्वरूप है। उसके कार्य सत्य हैं, व्यर्थ अर्थात् असत्य नहीं हैं। अधिकारी मुमुक्षुओं को चाहने योग्य और बसाने योग्य मोक्ष धन को देता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यः खलु परमात्मा (शाक्मना शाकः) शक्मना बलेन यद्वा शक्येन कर्मणा शक्यकर्महेतुना “शक्म कर्मनाम” [निघ० २।१] शक्तः (अरुणः) तेजस्वी (सुपर्णः) सुष्ठु पालनकर्त्ता (महः-शूरः) महान् शूरवीरः (सनात्) शाश्वतिकः (अनीडः) अनेकदेशी-अनन्तः सर्वव्यापकः (यत्-आचिकेत) यत् समन्ताद् जानाति (तत्-सत्यम्-इत्) तत् सत्यं हि भवति सत्यं जानाति (न मोघम्) न व्यर्थं भवति (उत स्पार्हं वसु जेता) स्पृहणीयं धनं मोक्षधनं वासमभिभाविता रक्षिता (उत दाता) अपि मुमुक्षुभ्यो दाता च ॥६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अइ꣡भिर् ददे वृ꣡ष्णिया पउं꣡सियानि
ये꣡भिर् अउ꣡क्षद् वृत्रह꣡त्याय वज्री꣡
ये꣡ क꣡र्मणः क्रिय꣡माणस्य मह्न꣡
ऋतेकर्म꣡म् उद꣡जायन्त देवाः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dade ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ebhiḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

paúṁsyāni ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vŕ̥ṣṇyā ← vŕ̥ṣṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

aúkṣat ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

vajrī́ ← vajrín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trahátyāya ← vr̥trahátya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kármaṇaḥ ← kárman- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

kriyámāṇasya ← √kr̥- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

mahnā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tekarmám ← r̥tekarmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

udájāyanta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

आ । ए॒भिः॒ । द॒दे॒ । वृष्ण्या॑ । पौंस्या॑नि । येभिः॑ । औक्ष॑त् । वृ॒त्र॒ऽहत्या॑य । व॒ज्री ।
ये । कर्म॑णः । क्रि॒यमा॑णस्य । म॒ह्ना । ऋ॒ते॒ऽक॒र्मम् । उ॒त्ऽअजा॑यन्त । दे॒वाः ॥

• aibhir ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• aibhir ← ebhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dade ← dā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• vṛṣṇyā ← vṛṣṇya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manfulness; virility.”

• pauṃsyāni ← pauṃsya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• yebhir ← yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• aukṣad ← aukṣat ← vakṣ
• [verb], singular, Imperfect
• “grow; grow.”

• vṛtrahatyāya ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahatyāya ← hatyāya ← hatya
• [noun], dative, singular, neuter
• “killing.”

• vajrī ← vajrin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; vajra; Euphorbia neriifolia L.; abhra; Buddha.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• karmaṇaḥ ← karman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• kriyamāṇasya ← kṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mahna ← mahnaḥ ← mahan
• [noun], ablative, singular, neuter
• “greatness.”

• ṛtekarmam
• [adverb]

• ud
• [adverb]
• “up.”

• ajāyanta ← jan
• [verb], plural, Imperfect
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

इन्द्रः एभिः मरुद्भिः सह वृष्ण्यानि वर्षकाणि पौंस्यानि बलानि आ ददे आदत्ते । येभिः मरुद्धिः सहितः वृत्रहत्याय। प्राण्युपकारकवृष्ट्यावरकत्वाद्वृत्रः पापम् । तस्य हत्याय । मनुष्याणामुपद्रवशमनायेत्यर्थः । तदर्थं वज्री वज्रवानिन्द्रः औक्षत् वर्षति । ये च मरुतः देवाः मह्ना महतेन्द्रेण क्रियमाणस्य कर्मणः वृष्टिप्रदानलक्षणस्य साहाय्यार्थम् ऋतेकर्मम् ऋतकर्म वृष्टिप्रदानकर्म प्रति उदजायन्त उन्मुखा जायन्ते स्वयमेव तैरेभिर्दद इति समन्वयः ॥

English translation:

“Indra bestows fertilizing energies (accompanied by these Maruts in whose company the thunderersends down showers in order to destroy sin; the deities who were born for giving rain (to assist) in the actperformed be great Indra.”

He acquired his bullish manly powers through these, through whom the mace-bearer grew strong for the Vr̥tra-smashing,
the gods who, because of the greatness of the deed being done, came into being without (their own) doing.

Through these the Thunderer gained strong manly vigour, through whom he waxed in power to smite down Vrtra,-
Who through the might of Indra’s operation came forth as Gods in course of Law and Order.

Durch sie hat er Stier- und Manneskräfte gewonnen, mit denen er aufwuchs zur Vritratötung, der Keulenträger, mit den Göttern, die durch die Größe seines getanen Werkes auch ohne eigenes Zutun emporkamen.

Durch sie empfing der Blitzer Heldenkräfte, durch die er mächtig ward zum Vritrakampfe; Die durch die Macht des ausgeführten Werkes durch heil’ges Werk als Götter sind geboren.

Он взял себе бычьи (и) мужские силы с помощью тех богов,
Благодаря которым громовержец взрос для убийства Вритры,
Которые велитчием совершаемого (им) подвига
Родились без (собственного) усилия.

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये देवाः) जो मुमुक्षु (मह्ना क्रियमाणस्य कर्मणः) महत्त्व से महती शक्ति से किये जानेवाले-उत्पन्न किये जानेवाले जगत् का (ऋते कर्मम्-उत् अजायन्त) अमृतरूप मोक्ष में मोक्ष को निमित्त बनाकर अर्थात् केवल मोक्षार्थ न कि भोगार्थ सृष्टि के आरम्भ में प्रकट होते हैं (एभिः-वृष्ण्या पौंस्यानि-आ ददे) इन मुमुक्षुओं-ऋषियों के द्वारा मानवहितार्थ वेदवचनों को समन्तरूप से अर्थात् भली-भाँति प्रदान करता है (येभिः-वज्री वृत्रहत्याय-औक्षत्) वह ओजस्वी परमात्मा जिन वेदवचनों के द्वारा उनको ज्ञानवृद्ध बनाता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - आरम्भसृष्टि में उत्पन्न चार ऋषियों द्वारा मानव कल्याण के लिए परमात्मा ने वेदों का प्रकाश किया है। वे चार ऋषि केवल वेदप्रकाशनार्थ तथा मोक्षप्राप्ति के निमित्त ही प्रकट हुए थे, भोगार्थ नहीं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये देवाः) ये मुमुक्षुवः (मह्ना क्रियमाणस्य कर्मणः) महत्त्वेन महच्छक्त्या क्रियमाणस्य-उत्पाद्यमानस्य जगतः “जगद्वाचित्वात्” [वेदान्त०] (ऋते कर्मम्-उत्-अजायन्त) अमृते मोक्षे “ऋतममृतमित्याह” [जै० २।१६०] मोक्षं निमित्तीकृत्य कर्म प्रति केवलं मोक्षार्थम्, न तु भोगार्थम् उद्भवन्ति सृष्टेरादौ-प्रकटीभवन्ति (एभिः-वृष्ण्या पौंस्यानि-आददे) एतैर्मुमुक्षुभिर्ऋषिभिः पुमर्थानि वेदवचनानि “पौंस्यानि वचनानि” [ऋ० ६।३६।३ दयानन्दः] मनुष्यमात्राय समन्ताद् ददाति (येभिः-वज्री बृत्रहत्याय-औक्षत्) स ओजस्वी ‘वज्रो वा ओजः” [श० ८।४।१।२०] यैर्वचनैर्वेदवचनैस्तान् ज्ञानवृद्धान् करोति “उक्षतेर्वृद्धिकर्मणः” [निरु १२।९] ॥७॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - बृहदुक्थो वामदेव्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

युजा꣡ क꣡र्माणि जन꣡यन् विश्वउ꣡जा
अशस्तिहा꣡ विश्व꣡मनास् तुराषा꣡ट्
पीत्वी꣡ सो꣡मस्य दिव꣡ आ꣡ वृधानः꣡
शू꣡रो नि꣡र् युधा꣡ अधमद् द꣡स्यून्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre D
genre D
genre D
genre D

Morph
janáyan ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kármāṇi ← kárman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

viśvaújāḥ ← viśvaújas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

aśastihā́ ← aśastihán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

turāṣā́ṭ ← turāṣáh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvámanāḥ ← viśvámanas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

pītvī́ ← √pā- 2 (root)
{}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥dhānáḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

adhamat ← √dhamⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dásyūn ← dásyu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

nís ← nís (invariable)
{}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

यु॒जा । कर्मा॑णि । ज॒नय॑न् । वि॒श्वऽओ॑जाः । अ॒श॒स्ति॒ऽहा । वि॒श्वऽम॑नाः । तु॒रा॒षाट् ।
पी॒त्वी । सोम॑स्य । दि॒वः । आ । वृ॒धा॒नः । शूरः॑ । निः । यु॒धा । अ॒ध॒म॒त् । दस्यू॑न् ॥

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• karmāṇi ← karman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• janayan ← janay ← √jan
• [verb noun], nominative, singular
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• viśvaujā ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvaujā ← ojāḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• aśastihā ← aśasti
• [noun], feminine
• “hex.”

• aśastihā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• viśvamanās ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvamanās ← manāḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• turāṣāṭ ← turāṣāh
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• pītvī ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• diva ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛdhānaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, singular
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• śūro ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• yudhādhamad ← yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• yudhādhamad ← adhamat ← dham
• [verb], singular, Imperfect
• “heat; blow; fan; blow; ignite; blow; inflate.”

• dasyūn ← dasyu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

स इन्द्रः युजा मरुतां साहाय्येन कर्माणि प्रवर्षणादीनि जनयन् उत्पादयन् विश्वौजाः व्याप्तबलः अशस्तिहा रक्षोहा विश्वमनाः व्याप्तमनः अत्यन्तं मनस्वी तुराषाट् तूर्णमभिभविता शत्रूणाम् । एवंमहानुभाव इन्द्रः सोमस्य सोमं पीत्वी पीत्वा दिवः द्युलोकादागत्य सोमं पीत्वा वृधानः वर्धमानः शूरः सन् युधा आयुधेन प्रहारेण वा दस्यून् शत्रून् निः अधमत् निर्धमति । युद्धेनासुरानपबाधत इत्यर्थः । ॥ १७ ॥

English translation:

“Accomplishing his duty with their assistance, the all-powerful Indra, the destroyer of the wicked, theall-wise, the quick subduer of foes, descending from heaven, and quaffing the Soma, invogirated and a hero, hedemolishes the Dasyus with his thunderbolt.”

Giving rise to his deeds with (them as his?) yokemate, he who possesses all might and all mind, the smiter of taunts, the overcomer of the powerful, having drunk of the soma, having grown strong, the champion blew the Dasyus forth from heaven in battle.

All-strong, performing works with his companion, All-marking, rapid Victor, Curse-averter,
The Hero, waxing, after draughts of Soma, blew far from heaven the Dasyus with his weapon.

Mit der verbündeten Marutschar Taten zuwege bringend, der Allkräftige, der die Unehre tilgt, der allen Verstand besitzt und die Mächtigen bezwingt, trank er Soma und gestärkt blies der Held vom Himmel unter Kampf die Dasyu´s fort.

Allmächtig, mit dem Freund die Thaten wirkend, die Bösen schlagend, feindbezwingend, weise, Zum Himmel wachsend nach dem Trunk des Soma’s blies weg der Held im Kampfe die Dämonen.

Совершая подвиги вместе с союзником, всесильный,
Убивающий проклинателей, все обьемлющий мыслью, осиливающий могучих,
Напившись сомы, возросший до неба
Герой в сражении сдул дасью прочь.

• इन्द्र:
• वृहदुक्थो वामदेव्यः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वौजाः) समस्त बलों का स्वामी (विश्वमनाः) समस्त मननीय ज्ञानवाला-सर्वज्ञ (अशस्तिहा) अज्ञानपापनाशक (तुराषाट्) शीघ्र अभिभवकर्त्ता(युजा कर्माणि जनयन्) ध्यानयोग से उपासकों के अन्दर साक्षात् होनेवाला वैदिक कर्मों की प्रेरणा करता हुआ (सोमस्य पीत्वी) उपासनारस को स्वीकार करके (दिवः-आ वृधानः) ज्ञानप्रकाशों को भलीभाँति बढ़ाता हुआ (शूरः) शूर के समान या ज्ञानप्रेरक परमात्मा (युधा) ज्ञान अथवा ज्ञानास्त्र से (दस्यून् निर्-अधमत्) सद्भावनाओं को क्षीण करनेवाले कामादि दोषों को नितान्त नष्ट करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा समस्त बलों का स्वामी, सर्वज्ञ, अज्ञान-पापनाशक, ज्ञानवर्धक, कामादि दोषों का निवारक है। उसकी उपासना करनी चाहिए ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वौजाः) समस्त बलस्वामी (विश्वमनाः) समस्तमननीयज्ञानवान् सर्वज्ञः (अशस्तिहा) अज्ञानपापनाशकः (तुराषाट्) शीघ्रमभिभविता (युजा कर्माणि जनयन्) योगेन ध्यानयोगेनोपासकेषु खल्वादिपरमर्षिषु वैदिककर्माणि कारयन् (सोमस्य पीत्वी) उपासनारसं पीत्वा स्वीकृस्य “स्नात्व्यादयश्च” [अष्टा० ७।१।४९] (दिवः-आवृधानः) ज्ञानप्रकाशान् समन्ताद् वर्धयमानः (शूरः) शूर इव यद्वा ज्ञानप्रेरकः “शूरः शवतेर्गतिकर्मणः” [निरु० ४।१३] (युधा) ज्ञानेन ज्ञानास्त्रेण वा “युध्यति गतिकर्मा” [निघ० २।१४] (दस्यून् निर्-अधमत्) सद्भावानामुपक्षयकर्तॄन् कामादिदोषान् निर्ममयति नितान्तं नाशयति वा “धमति गतिकर्मा” [निघ० २।१४] “धमति वधकर्मा” [निघ० २।१९] ॥८॥