०५२

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि᳓श्वे देवाः शास्त᳓न मा य᳓थेह᳓
हो᳓ता वृतो᳓ मन᳓वै य᳓न् निष᳓द्य
प्र᳓ मे ब्रूत भागधे᳓यं य᳓था वो
ये᳓न पथा᳓ हव्य᳓म् आ᳓ वो व᳓हानि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

śāstána ← √śās- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśve ← víśva- (nominal stem)

yáthā ← yáthā (invariable)

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

manávai ← √man- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

niṣádya ← √sad- (root)
{non-finite:CVB}

vr̥táḥ ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhāgadhéyam ← bhāgadhéya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

brūta ← √brū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáthā ← yáthā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

havyám ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pathā́ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

váhāni ← √vah- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

विश्वे॑ । दे॒वाः॒ । शा॒स्तन॑ । मा॒ । यथा॑ । इ॒ह । होता॑ । वृ॒तः । म॒नवै॑ । यत् । नि॒ऽसद्य॑ ।
प्र । मे॒ । ब्रू॒त॒ । भा॒ग॒ऽधेय॑म् । यथा॑ । वः॒ । येन॑ । प॒था । ह॒व्यम् । आ । वः॒ । वहा॑नि ॥

• viśve ← viśva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• śāstana ← śās
• [verb], plural, Present imperative
• “teach; govern; command; order; control; tell; recommend; chastize; instruct.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• yatheha ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yatheha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• vṛto ← vṛtaḥ ← vṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “choose; ask.”

• manavai ← man
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• yan ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• niṣadya ← niṣad ← √sad
• [verb noun]
• “sit down; sit; put.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• brūta ← brū
• [verb], plural, Present imperative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• bhāgadheyaṃ ← bhāgadheyam ← bhāgadheya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “parcel; bhāgadheya [word]; Destiny; destiny.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pathā ← pathin
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• havyam ← havya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• vahāni ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

एतत्सूक्तं कृत्स्नमाग्नेयम् । हे विश्वे देवाः यूयं मा मां शास्तन अनुज्ञां दत्त । यथेह यज्ञे होता देवानामाह्वाता सन् वृतः होतृत्वेन वृतोऽहं मनवै स्तौमि भवतः । यत् यस्मात् निषद्य स्तौमि तस्माच्छास्तन । मे मम भागधेयं प्र ब्रूत यथा वः यूयं भागं कल्पितवन्तः तथा तं भागं प्र ब्रूत । येन च पथा वः हव्यमा वहानि वहनं करोमि ॥

English translation:

“instrumental uct me, Viśvedevās, since I am appointed Hotā, how sitting here I ought to praise you; declareto me your portion; how you have acquired it, and by what path I may convey the oblation to you.”

[Agni:] All you gods, instruct me how, chosen here as Hotar, I shall conceive it [=task] upon being installed.
Proclaim to me how, by what path I shall convey your share, your
oblation to you.

INSTRUCT me, all ye Gods, how I, elected your Priest, must seat me here, and how address you.
Instruct me how to deal to each his portion, and by what ’ path to bring you man’s oblation.

Ihr Götter alle, unterweiset mich, wie ich und woran ich hier, zum Hotri erwählt, denken soll, nachdem ich meinen Platz eingenommen habe! Lehret mich, wie euer Anteil am Opfer ist, auf welchem Wege ich euch das Opfer zuführen soll!

»Ihr Götter alle, weist mich an, worauf ich erwählt zum Priester und gesetzt soll achten, Nennt mir den Antheil und auf welchem Wege und wie ich zu euch fahren soll die Speise.

О Все-Боги, научите меня, как здесь
Избранный хотаром я должен думать, заняв (свое) место!
Провозгласите мне, как давать вашу долю (в жертве),
Каким путем я должен возить вам жертву!

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में ‘विश्वेदेवा’ स्वसम्बन्धी वृद्धजन तथा विद्वान् गृहीत हैं। कठिन ब्रह्मचर्य व्रत को समाप्त कर गृहस्थ बन कल्याणार्थ उनकी सेवा करना, उनसे गृहस्थ चालन के लिए ज्ञान ग्रहण करना आदि वर्णित है।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे देवाः-मा शास्तन) हे मेरे सम्बन्धी वृद्ध मान्य जनों ! मैं आपके वंश में जन्म प्राप्त करके सेवा के योग्य हो गया, अतः मुझे आदेश दो (यथा-इह होता वृतः) जिस कारण इस वंश में गृहस्थ यज्ञ के चलाने में होता-योग्य मुझे आपने बनाया (यत्-निषद्य-मनवै) तुम्हारे बीच में स्थित होकर जिससे कि गृहस्थ के अभिप्राय-उद्देश्य को जान सकूँ (यथा वः-भागधेयं मे प्रब्रूत) तुम्हारे द्वारा जो निश्चित मेरे प्रति योग्यतानुरूप ज्ञानभाग है, उसका प्रवचन करो (येन पथा वः-हव्यम्-आवहानि) जिस मार्ग-प्रकार या रीति से तुम्हारे लिए ग्राह्य वस्तु को भेंट कर सकूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - नवयुवक जब विवाहित हो जाएँ, तो अपने वृद्ध माता पिता आदि से गृहस्थ चलाने का उपदेश लें और उसकी भिन्न-भिन्न रीतियों पद्धतियों पर चलते हुए अपने जीवन को ढालें तथा उनके लिए उनकी यथोचित आवश्यकताओं को पूरा करें ॥१॥

अत्र सूक्ते ‘विश्वेदेवाः’ स्वसम्बन्धिनो वृद्धजना विद्वांसश्च गृह्यन्ते। कठिनं ब्रह्मचर्यव्रतं समाप्य गृहस्थो भूत्वा तेषां कल्याणार्थं सेवां कुर्यात्, ज्ञानं च तेभ्यो गृहस्थचालनस्य ज्ञानं गृह्णीयादित्यादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वे देवाः-मा शास्तन) हे मम सम्बन्धिनो वृद्धा मान्या जनाः “मनुष्या वै विश्वेदेवाः” [काठ० १९।१२] अहं भवद्वंशे जन्म प्राप्य सेवायोग्यो जातः-अतो मामादिशत (यथा-इह होता वृतः) येन हेतुनाऽत्र वंशे गृहस्थयज्ञस्य चालने होतृरूपेणाऽहं युष्माभिः स्वीकृतः (यत्-निषद्य मनवै) युष्माकं मध्ये स्थित्वा यदहमभिप्रायं जानीयाम् (यथा वः-भागधेयं मे प्रब्रूत) युष्माभिः ‘विभक्तिव्यत्ययः’ यथा निश्चितं ममयोग्यतारूपं ज्ञानभागं यदस्ति मह्यं तत् प्रवदत (येन पथा वः हव्यम्-आवहानि) येन च मार्गेण प्रकारेण युष्मभ्यं ग्राह्यं द्रव्यमानयामि ॥१॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अहं᳓ हो᳓ता नि᳓ असीदं य᳓जीयान्
वि᳓श्वे देवा᳓ मरु᳓तो मा जुनन्ति
अ᳓हर्-अहर् अश्विना᳓ध्वर्यवं वाम्
ब्रह्मा᳓ समि᳓द् भवति सा᳓हुतिर् वाम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

asīdam ← √sad- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

yájīyān ← yájīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

junanti ← √jū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

marútaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśve ← víśva- (nominal stem)

ā́dhvaryavam ← ā́dhvaryava- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhar-ahar ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

aśvinā ← aśvín- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

ā́hutiḥ ← ā́huti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

brahmā́ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

samít ← samídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

अ॒हम् । होता॑ । नि । अ॒सी॒द॒म् । यजी॑यान् । विश्वे॑ । दे॒वाः । म॒रुतः॑ । मा॒ । जु॒न॒न्ति॒ ।
अहः॑ऽअहः । अ॒श्वि॒ना॒ । आध्व॑र्यवम् । वा॒म् । ब्र॒ह्मा । स॒म्ऽइत् । भ॒व॒ति॒ । सा । आऽहु॑तिः । वा॒म् ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• asīdaṃ ← asīdam ← sad
• [verb], singular, Imperfect
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• yajīyān ← yajīyas
• [noun], nominative, singular, masculine

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• maruto ← marutaḥ ← marut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• junanti ← jū
• [verb], plural, Present indikative
• “animate; encourage; impel; inspire.”

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• aśvinādhvaryavaṃ ← aśvinā ← aśvin
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Asvins; two.”

• aśvinādhvaryavaṃ ← ādhvaryavam ← ādhvaryava
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Ādhvaryava.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

• brahmā ← brahman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• samid ← samidh
• [noun], nominative, singular, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• sāhutir ← sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sāhutir ← āhutiḥ ← āhuti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “āhuti; offering.”

• vām ← tvad
• [noun], genitive, dual
• “you.”

यजीयान् यष्टृतमः अहं होता सन् न्यसीदं निषण्णोऽस्मि । निषदने तं निषण्णं विश्वे व्याप्ताः मरुतः देवाः जुनन्ति प्रेरयन्ति हविर्वहनाय । हे अश्विना वां युवयोः आध्वर्यवम् अहरहः प्रतिदिनं कर्तव्यमिति शेषः। आध्वर्यवं भवद्भ्यामनुज्ञातव्यमित्यर्थः । ब्रह्मा भवति भवतु । कः । समित् समिद्धश्चन्द्रमाः । चन्द्रमा ब्रह्मा भवतु । किंच सा । स इत्यर्थः। स च समित् समिद्धश्चन्द्रमाः वां युवयोर्होमार्थं वां युवाभ्यां क्रियमाणायाध्वर्यवकर्मणे आहुतिः भवति भवत्वित्यर्थः । सोमात्मको हि चन्द्रमा हूयते । एष वै सोमो राजा’ इत्युपक्रम्य तदेवोभयं भवति’ इति हि छन्दोगब्राह्मणम् । अथवैवं योजना। याहुतिराध्वर्यवमनुष्ठितवद्भ्यां होतव्या सा वां युवयोः युवाभ्यां भवति भवतु । आध्वर्यवं वामित्यस्यैव विवरणमेतत् ॥

English translation:

“Best entitled to the sacrifice, I have sat down as the Hotā; all the divine Maruts urge me( to bear theoblation); the office of the Adhvaryu is to be discharged daily, Aśvins, by you; let the moon be the brahman, andlet it be also your oblation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The moon: samidh = fuel; or, the moon, identical with Soma, which is the oblation;three chief priests are present: agni is the hotā, aśvins the adhvaryu, and soma the brahmā

[Agni:] I have sat down as the better sacrificing Hotar. All the gods, the Maruts spur me on.
Every day, o Aśvins, the Adhvaryu-ship is yours. The kindling stick
becomes the Formulator; this is the poured offering for you two.

I sit as Priest most skilled in sacrificing: the Maruts and all Deities impel me.
Asvins, each day yours is the Adhvaryu’s duty: Brahman and wood are here: ’tis yours to offer.

Ich habe als der besseropfernde Hotri meinen Platz eingenommen; alle Götter, die Marut fachen mich an. Tag für Tag kommt euch, Asvin, das Adhvaryu-Amt zu. Der Brahman, Brennholz ist da; dies ist euer beider Opferspende.

Ich setzte mich als bester Opfrer nieder; mich treiben an die Maruts, alle Götter; Den Opferdienst, o Ritter, üb’ ich täglich; hier ist der Priester, Flamme hier und Zuguss.«

Я уселся как хотар, жертвующий лучше (другого),
Все Боги, Маруты вдохновляют меня.
День за днем, о Ашвины, у вас служба адхварью.
Есть (жрец-)брахман, дрова. Вот ваше возлияние.

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं यजीयान् होता न्यसीदम्) मैं अतिशय से संगतिकर्ता ज्ञानभाग का ग्रहण करनेवाला तुम लोगों के बीच में उपस्थित हूँ (विश्वेदेवाः-मरुतः-मा जुनन्ति) सम्बन्धी जन और विद्वान् मुझे आगे प्रेरित करते हैं (अश्विना वाम्-आध्वर्यवम्-अहः-अहः-भवति) हे अध्यापक-उपदेशको ! तुम्हारा ज्ञानदान दिन-दिन-प्रतिदिन होता रहे (वां ब्रह्मा-समित् सा-आहुतिः) तुम्हारा शिष्य चतुर्वेदवेत्ता तथा सम्यक् ज्ञान में प्रकाशित ज्ञान-आहुति दूसरों के लिए बने ॥२॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य को अपने वृद्ध सम्बन्धियों और विद्वानों से घर पर रहते हुए ज्ञान का जितना ग्रहण हो सके, करना चाहिए तथा अध्यापक और उपदेशकों से विधिपूर्वक ज्ञानलाभ करके चारों वेदों का वेत्ता होने की आकाङ्क्षा रखता हुआ मानवसमाज में अपने को ज्ञान की आहुति बना दे ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं यजीयान् होता न्यसीदम्) अहमतिशयेन सङ्गतिकर्त्ता ज्ञानभागस्यादाता निषीदामि (विश्वेदेवाः मरुतः-मा जुनन्ति) जनाः ऋत्विजो विद्वांसः “मरुतः ऋत्विङ्नाम” [निघ० ३।१८] मां प्रेरयन्ति (अश्विना वाम्-आध्वर्यवम्-अहः-अहः-भवति) हे-अध्याकोपदेशकौ ! “अश्विनौ-अध्यापकोपदेशकौ” [ऋ० ५।७८ दयानन्दः] युवयोः-ज्ञानयज्ञप्रापणं दिनं दिनं प्रतिदिनं भवेत् (वां ब्रह्मा समित्-सा-आहुतिः) युवयोः शिष्यश्च ब्रह्मा चतुर्वेदवेत्ता भवेत् तथा सम्यग्ज्ञानेन प्रकाशिता सा ज्ञानाहुतिर्भवेत् ॥२॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अयं᳓ यो᳓ हो᳓ता कि᳓र् उ स᳓ यम᳓स्य
क᳓म् अ᳓प्य् ऊहे य᳓त् समञ्ज᳓न्ति देवाः᳓
अ᳓हर्-अहर् जायते मासि᳓-मासि
अ᳓था देवा᳓ दधिरे हव्यवा᳓हम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular;; repeated line

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kíḥ ← ká- (pronoun)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

u ← u (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yamásya ← yamá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ápi ← ápi (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

samañjánti ← √añj- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ūhe ← √vāh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áhar-ahar ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jāyate ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

māsí-māsi ← mā́s- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒यम् । यः । होता॑ । किः । ऊं॒ इति॑ । सः । य॒मस्य॑ । कम् । अपि॑ । ऊ॒हे॒ । यत् । स॒म्ऽअ॒ञ्जन्ति॑ । दे॒वाः ।
अहः॑ऽअहः । जा॒य॒ते॒ । मा॒सिऽमा॑सि । अथ॑ । दे॒वाः । द॒धि॒रे॒ । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• kir ← kis
• [adverb]

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yamasya ← yama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• apy ← api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• ūhe ← ūh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “diagnose.”

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• samañjanti ← samañj ← √añj
• [verb], plural, Present indikative
• “anoint.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• ahar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• jāyate ← jan
• [verb], singular, Present indikative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• māsi ← mās
• [noun], locative, singular, masculine
• “month; lunar month.”

• māsy ← māsi ← mās
• [noun], locative, singular, masculine
• “month; lunar month.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

यः अयं होता सः किः को भवति । कीदृशो भवति । तस्य को व्यापार इत्यर्थः । तस्योत्तरमुच्यते । यमस्य मृत्योः भीतः सन्निति शेषः । कमपि हुतम् ऊहे वहति । यद्वा सर्वऋत्विजातं नियमयतीति यमो यजमानः । तस्य कमपि हुतमूहे वहति देवान्प्रति । यत्समञ्जन्ति यद्धविः प्राप्नुवन्ति देवाः । किंचाग्निः अहरहः प्रतिदिनमग्निहोत्रार्थं जायते प्रादुर्भवति । तथा मासिमासि प्रतिमासं जायते पितृयज्ञार्थम्। एतत्कालद्वयमुपलक्षणं पक्षचतुर्मासषण्माससंवत्सरादीनाम् । अपरे पुनरेवमाहुः । अहरहः सूर्यत्मना जायते मासिमास चन्द्रात्मनेति । अथ तमिममग्निं देवा दधिरे हव्यवाहं हविषां वोढारम् । एवमग्निः स्वात्मानं स्वयमेवोक्तवान् ॥

English translation:

“Who is this, who is the Hotā? (Afraid) of Yama, what offering does he bear that the gods accept?Agni is born day by day, and month by month, and so the gods have made for themselves a bearer of oblationṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Afraid of Yama: yamasya bhītaḥ san = afraid of Yama, i.e., of death; or, yajamānasya, kam = kam kutam, whatoffering of the worshipper; or, (the servant) of Yama, Agni as the burner of the dead; day by day: the agnihotra ismade daily to the gods, pitṛ-yajña is made monthly to the pitṛs

[Sacificer?:] This one here who is the Hotar—who is he to Yama? Whom am I calling upon when the gods anoint (him)?
Every day he is born, every month. And so the gods have installed him as conveyor of the oblation.

Who is the Priest? Is he the Priest of Yama? On whom is thrust this God-appointed honour?
He springs to life each month, each day that passes; so Gods have made him their oblation-bearer.

Dieser Hotri, was ist er dem Yama? Für wen darf er sich halten, daß ihn die Götter mit Schmalz besalben? Tag für Tag, Monat um Monat wird er erzeugt, und die Götter haben ihn zu ihrem Opferführer bestellt.

»Ist dieser Priester auch wol Jama’s Priester? weiss er auch wol, was Götter gern geniessen? –« »Erzeugt wird Tag für Tag und Mond für Mond er«, da setzten sie ihn ein zum Opferfahrer.

Тот, кто хотар, что же он для Ямы?
За кого он себя принимает, что боги (его) мажут жиром?
День за днем он рождается, месяц за месяцем,
И боги определили (его) перевозчиком жертв.

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयं यः-होता किः-उ सः) यह जो ज्ञान का ग्रहण करनेवाला किस प्रकार का है, कैसा है, उत्तर में कहा जाता है (यमस्य कम्-अपि-ऊहे) मैं आत्मा कर्मफल के नियन्ता के ज्ञानविषय को वहन करता हूँ (यत्) जिससे (देवाः समञ्जन्ति) विद्वान् जिसको अपने में संयुक्त करते हैं (अहः-अहः-अथ मासि मासि जायते) जो दिन-दिन अर्थात् प्रतिदिन अथवा मास-मास-प्रतिमास प्रसिद्ध होता है, ज्ञानप्रकाश से पूर्ण होता है, जैसे-प्रतिदिन सूर्य प्रकाश से पूर्ण प्रकट होता है और चन्द्रमा प्रतिमास प्रकाश से पूर्ण होता है (देवाः-हव्यवाहं दधिरे) जब कि विद्वान् आदातव्य ज्ञान के वहनशील मुझ चेतन आत्मा को अपनी शरण में धारण करते हैं-स्वीकार करते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - आत्मा ज्ञान का ग्रहण करनेवाला चेतन पदार्थ है। कर्मानुसार फल को प्राप्त करता है। यह ज्ञान द्वारा ज्ञानप्रकाश से प्रकाशवान् होता जाता है। सूर्य और चन्द्रमा की भाँति इसका ज्ञानप्रकाश इसे प्रसिद्ध करता है, जब कि यह विद्वानों की संगति में रहकर ज्ञानग्रहण करता चला जाये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयं यः होता किः उ सः) एष यो ज्ञानस्यादाता कः किञ्जातीयः स, इति प्रश्नः, ‘किम् शब्दात् सु स्थाने डिस् छान्दसः’, अथ-उत्तरम् (यमस्य कम्-अपि ऊहे) अहं देही-आत्मा कर्मफलस्य नियन्तुर्ज्ञानविषयं वहामि (यत्) यतः (देवः समञ्जन्ति) विद्वांसो यं सर्वं स्वस्मिन् संयोजयन्ति (अहः-अहः-अथ मासि मासि आयते) दिनं दिनं प्रतिदिनम्-अथवा मासे मासे जायते ज्ञानप्रकाशेन पूर्णः, यथा प्रतिदिनं सूर्यः प्रकाशेन पूर्णो जायते, चन्द्रमाश्च मासे मासे प्रतिमासं प्रकाशेन पूर्णः (देवाः-हव्यवाहं दधिरे) विद्वांसो यदा-आदातव्यस्य वहनशीलं चेतनमात्मानं मां स्वकीये शरणे धारयन्ति स्वीकुर्वन्ति ॥३॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मां᳐᳓ देवा᳓ दधिरे हव्यवा᳓हम्
अ᳓पम्लुक्तम् बहु᳓ कृछ्रा᳓ च᳓रन्तम्
अग्नि᳓र् विद्वा᳓न् यज्ञं᳓ नः कल्पयाति
प᳓ञ्चयामं त्रिवृ᳓तं सप्त᳓तन्तुम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́m ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ápamluktam ← √mluc- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

bahú ← bahú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

cárantam ← √carⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

kr̥chrā́ ← kr̥chrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kalpayāti ← √kl̥p- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

páñcayāmam ← páñcayāma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saptátantum ← saptátantu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

trivŕ̥tam ← trivŕ̥t- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

माम् । दे॒वाः । द॒धि॒रे॒ । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । अप॑ऽम्लुक्तम् । ब॒हु । कृ॒च्छ्रा । चर॑न्तम् ।
अ॒ग्निः । वि॒द्वान् । य॒ज्ञम् । नः॒ । क॒ल्प॒या॒ति॒ । पञ्च॑ऽयामम् । त्रि॒ऽवृत॑म् । स॒प्तऽत॑न्तुम् ॥

• māṃ ← mām ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• havyavāham ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyavāham ← vāham ← vāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “transporting; flowing; removing.”

• apamluktam ← apamlukta
• [noun], accusative, singular, masculine

• bahu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• kṛcchrā ← kṛcchra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “difficulty; pain; trouble; penance; difficulty.”

• carantam ← car
• [verb noun], accusative, singular
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• kalpayāti ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

• pañcayāmaṃ ← pañca ← pañcan
• [noun]
• “five; fifth; pañcan [word].”

• pañcayāmaṃ ← yāmam ← yāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• trivṛtaṃ ← trivṛtam ← trivṛt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treble.”

• saptatantum ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptatantum ← tantum ← tantu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

माम् अग्निं देवाः हव्यवाहं हविर्वोढारं दधिरे कृतवन्तः । कीदृशं माम्। अपम्लुक्तम् अपक्रम्यागतं बहु कृच्छ्रा। बहूनि कृच्छाणि स्थानानि चरन्तं गच्छन्तम् । कया मनीषया दधिर इत्युच्यते । अयम् अग्निर्विद्वान् सर्वं जानन् नः अस्माकं यज्ञं कल्पयाति कल्पयति । कीदृशं यज्ञम् । पञ्चयामं पञ्चविधगमनम् । पाङ्क्तो हि यज्ञः। त्रिवृतं सवनत्रयभेदेन त्रिप्रकारं सप्ततन्तुं सप्तभिश्छन्दोमयैः स्तुतिभिर्विस्तृतम् ॥

English translation:

“The gods have made me the bearer of oblations returning after departure, and passing many difficultplaces; (saying) this Agni is wise; he will accomplish the sacrifice for us, whether it be that of the five ways, thethree kinds, or the seven threads.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Five ways: a reference to the pāṅkta yajña; of three kinds: the three dailySoma libations; seven threads: seven metres of the mantras; or, having seven performers

[Agni:] The gods have installed me as conveyor of the oblation—I who had slipped away, undergoing many troubles:
“Agni, the knowing one, will arrange the sacrifice for us, with its five
courses, three turns, seven threads.”

The Gods have made me bearer of oblations, who slipped away and passed through many troubles.
Wise Agni shall ordain for us the worship, whether five-wayed, threefold, or seven-threaded.

Mich haben die Götter zu ihrem Opferführer bestellt, den Verschwundenen, der viele Mühsale durchmachte: Agni, der Kundige, soll unser Opfer regeln, das fünf Gänge, drei Schichten, sieben Fäden hat.

»Die Götter machten mich zum Opferfahrer, der ich versteckt in viele Noth verstrickt war«; »Agni versteht’s, er rüste uns das Opfer mit sieben Fäden, dreifach, mit fünf Gängen.«

Меня боги определили перевозчиком жертв,
Исчезнувшего, встречающегося со многими трудностями.
Пусть Агни как знаток приведет нам в порядок жертву,
Имеющую пять путей, три слоя, семь нитей!

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (हव्यवाहम्-अपम्लुक्तं बहु कृच्छ्रा चरन्तं माम्) ग्रहण करने योग्य ज्ञान के वहनकर्त्तातथा ज्ञान से रहित बहुत कृच्छ्र-कठिन ब्रह्मचर्यव्रतों के आचरण करते हुए मुझ ब्रह्मचारी को (देवाः-दधिरे) विद्वान्धारण करते हैं-स्वीकार करते हैं (अग्निः-विद्वान्) यह आत्मा विद्वान् होता हुआ (नः) हमारे या हमारे लिए (पञ्चयामं त्रिवृतं सप्ततन्तुं यज्ञं कल्पयाति) पाँच मार्गों-पाँच गतियोंवाले-पाँच ज्ञानेन्द्रियों द्वारा सिद्ध हुए तथा मन वचन कर्म से चरितार्थ हुए, सात गायत्री आदि छन्दों से युक्त ज्ञानयज्ञ-वेदरूप ज्ञान को समर्थ करेगा-सफल करेगा ॥४॥

भावार्थभाषाः - ब्रह्मचारी अज्ञान अवस्था में पड़ा हुआ ज्ञान ग्रहण करने का पात्र होकर ब्रह्मचर्य जैसे कठिन व्रतों का आचरण करता हुआ विद्वानों से सात गायत्री आदि छन्दोंवाले वेदज्ञान को ग्रहण करता है। उस ज्ञान को, जो इन्द्रियों के द्वारा यथार्थ आचरण करने में मन वचन और कर्म से जीवन में घटाने योग्य तथा जीवन को सफल बनानेवाला है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हव्यवाहम्-अपम्लुक्तं बहु कृच्छ्रा चरन्तं माम्) ग्राह्यज्ञानस्य वहनकर्त्तारं तथा ज्ञानादपगतं ज्ञानरहितम् “अप् पूर्वात् ‘म्लुचु गतौ” [भ्वादिः] तत्र क्तः ककारस्य मकारश्छान्दसः” बहूनि कृच्छ्राणि ब्रह्मचर्यव्रतानि खल्वाचरन्तं माम् (देवाः-दधिरे) विद्वांसो धारयन्ति स्वीकुर्वन्ति (अग्निः-विद्वान्) एष आत्मा विद्वान् सन् (नः) अस्माकम्-अस्मभ्यं वा (पञ्चयामं त्रिवृतं सप्ततन्तुं यज्ञं कल्पयाति) पञ्चमार्गं पञ्चगतिकं वा पञ्चज्ञानेन्द्रियैः सिद्धं मनसा वाचा कर्मणा च वृतं चरितार्थं सप्ततन्तुं सप्तछन्दोभिर्युक्तं ज्ञानयज्ञं समर्थयति-समर्थयिष्यति ॥४॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ वो यक्षि अमृतत्वं᳓ सुवी᳓रं
य᳓था वो देवा व᳓रिवः क᳓राणि
आ᳓ बाहुवो᳓र् व᳓ज्रम् इ᳓न्द्रस्य धेयाम्
अ᳓थेमा᳓ वि᳓श्वाः पृ᳓तना जयाति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

amr̥tatvám ← amr̥tatvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

suvī́ram ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yakṣi ← √yaj- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

kárāṇi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

várivaḥ ← várivas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

bāhvóḥ ← bāhú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

dheyām ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

átha ← átha (invariable)

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jayāti ← √ji- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

pŕ̥tanāḥ ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

आ । वः॒ । य॒क्षि॒ । अ॒मृ॒त॒ऽत्वम् । सु॒ऽवीर॑म् । यथा॑ । वः॒ । दे॒वाः॒ । वरि॑वः । करा॑णि ।
आ । बा॒ह्वोः । वज्र॑म् । इन्द्र॑स्य । धे॒या॒म् । अथ॑ । इ॒माः । विश्वाः॑ । पृत॑नाः । ज॒या॒ति॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], accusative, plural
• “you.”

• yakṣy ← yakṣi ← yaj
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “sacrifice; worship; worship.”

• amṛtatvaṃ ← amṛta
• [noun]
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• amṛtatvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• suvīraṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīraṃ ← vīram ← vīra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• varivaḥ ← varivas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “room; varivas [word]; space; escape.”

• karāṇi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bāhvor ← bāhvoḥ ← bāhu
• [noun], locative, dual, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dheyām ← dhā
• [verb], singular, Aorist optative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• athemā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athemā ← imāḥ ← idam
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• pṛtanā ← pṛtanāḥ ← pṛtanā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• jayāti ← ji
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

हे देवाः वः युष्मान् आ यक्षि आयाचे । किम्। अमृतत्वम् अविनाशित्वं सुवीरं सुपुत्रं च । हे देवाः वः युष्माकं वरिवः परिचर्यां हवीरूपं धनं वा यथा कराणि करवाणि तदर्थमित्यर्थः । किंच इन्द्रस्य बाह्वोः वज्रम् आ धेयाम् । ग्राहयामीत्यर्थः । अग्नेर्होतृत्वाभावे इन्द्रस्य सोमाद्यभावाद्दुर्बलत्वेन वज्रधारणं नोपपद्यते । अतस्तत्कृत्वा वज्रं ग्राहयामीत्यर्थः । अथ एवं सति इमाः विश्वाः सर्वाः पृतनाः शत्रुसेनाः जयाति जयति । जयतु वा ॥

English translation:

“Gods, I solicit of you immortality and excellent male offspring, that I may offer you adoration. I causeIndra to take the thunderbolt in his hands, wherewith he may overcome all these hostile hosts.”

[Agni:] Through sacrifice I will win you immortality rich in heroes, so that I can make wide space for you, o gods.
Might I place the mace in Indra’s arms. Then he will win all these battles.

So will I win you strength and life for ever. O Gods, that I may give you room and freedom.
To Indra’s arms would I consign the thunder; in all these battles shall he then be victor.

Ich will euch Unsterblichkeit, einen guten Helden erbitten, auf daß ich euch, ihr Götter, einen Ausweg aus Not schaffe. In Indra´s Arme will ich die Keule legen, dann soll er alle diese Kämpfe siegreich bestehen.

»Ich bring’ euch opfernd kräft’ges ew’ges Leben, damit ich euch, o Götter, Freude schaffe; In Indra’s Arme will den Blitz ich legen, dann wird er alle Schlachten hier gewinnen.«

Я испрошу для вас жертвой бессмертие, прекрасного героя,
Чтобы для вас, о боги, я мог создать свободное пространство.
Я хочу вложить ваджру в руки Индры –
Тогда он выиграет все эти сражения.

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वानो ! (वः) तुम्हारी (यथा वरिवः कराणि) जैसे मैं परिचर्या करता हूँ (वः-सुवीरम्-अमृतत्वम्-आयक्षि) उसी प्रकार तुम्हारे श्रेष्ठ ज्ञानबल को-अमृतरूप को अपने में धारण करता हूँ (इन्द्रस्य वज्रं बाह्वोः-आधेयाम्) ऐश्वर्यवान् परमात्मा के ज्ञानमय ओज, अज्ञान के बाधक आत्मा और मन के अन्दर करता हूँ (अथ-इमाः-विश्वाः पृतनाः-जयाति) पुनः इन सारी विरोधी वासनाओं को मनुष्य जीत लेता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - जिज्ञासु को विद्वानों की सेवा करनी चाहिए, जिससे कि विद्वानों से ज्ञानबल और आत्मिक बल प्राप्त हो सके एवं परमात्मा की उपासना भी करनी चाहिए। अज्ञाननाशक परमात्मा के ओज को अपने मन और आत्मा में धारण करके वासनाओं पर विजय पानी चाहिए ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे विद्वांसः ! (वः) युष्माकम् (यथा वरिवः कराणि) यथा हि परिचर्यां करोमि, तथैव (वः-सुवीरम् अमृतत्वम्-आयक्षि) युष्माकं सुबलं सुष्ठुज्ञानबलं खल्वमृतरूपं स्वस्मिनादधे समन्ताद् धारयामि (इन्द्रस्य वज्रं बाह्वोः आधेयाम्) ऐश्वर्यवतः परमात्मनो ज्ञानमयमोजः “वज्रो वा ओजः” [श० ८।४।१।२०] अज्ञानबाधकयोरात्ममनसो-रभ्यन्तरे ह्यादधामि (अथ-इमाः-विश्वाः पृतनाः-जयाति) अनन्तर-मिमाः सर्वा विरोधिन्यो वासना मनुष्यो जयति ॥५॥

• देवता - विश्वेदेवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त्री᳓णि शता᳓ त्री᳓ सह᳓स्राणि अग्निं᳓
त्रिंश᳓च् च देवा᳓ न᳓व चासपर्यन्
अउ᳓क्षन् घृतइ᳓र् अ᳓स्तृणन् बर्हि᳓र् अस्मा
आ᳓द् इ᳓द् धो᳓तारं नि᳓ असादयन्त

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; repeated line
popular;; repeated line
popular;; repeated line
popular;; repeated line

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

śatā́ ← śatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trī́ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

trī́ṇi ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asaparyan ← √sapary- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

triṁśát ← triṁśát- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ástr̥ṇan ← √str̥̄- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

aúkṣan ← √ukṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ghr̥taíḥ ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

asādayanta ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ā́t ← ā́t (invariable)

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

ní ← ní (invariable)

त्रीणि॑ । श॒ता । त्री । स॒हस्रा॑णि । अ॒ग्निम् । त्रिं॒शत् । च॒ । दे॒वाः । नव॑ । च॒ । अ॒स॒प॒र्य॒न् ।
औक्ष॑न् । घृ॒तैः । अस्तृ॑णन् । ब॒र्हिः । अ॒स्मै॒ । आत् । इत् । होता॑रम् । नि । अ॒सा॒द॒य॒न्त॒ ॥

• trīṇi ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• śatā ← śata
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• trī ← tri
• [noun], nominative, plural, neuter
• “three; tri/tisṛ [word].”

• sahasrāṇy ← sahasrāṇi ← sahasra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• triṃśac ← triṃśat
• [noun], nominative, singular, feminine
• “thirty; triṃśat [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• nava ← navan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “nine.”

• cāsaparyan ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāsaparyan ← asaparyan ← sapary
• [verb], plural, Imperfect
• “worship.”

• aukṣan ← ukṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “sprinkle; wet.”

• ghṛtair ← ghṛtaiḥ ← ghṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “ghee; fat.”

• astṛṇan ← stṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• dhotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• asādayanta ← sāday ← √sad
• [verb], plural, Imperfect

त्रीणि शता शतानि त्रीणि सहस्राणि त्रिंशच्च नव च एतत्संख्याकाः देवाः अग्निं माम् असपर्यन् पर्यचरन् । परिचर्याप्रकार उच्यते । घृतैः क्षरद्भिराज्यैः औक्षन् सिक्तवन्तः । अस्मै अग्नये मह्यं बर्हिः अस्तृणन् आस्तृतवन्तः। आदित् आस्तरणानन्तरं होतारम् आह्वातारं न्यसादयन्त नियमेनासादितवन्तः ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“Three thousand three hundred and thirty-and-nine deities worshipped Agni, they sprinkled (me) withbutter, they strewed the sacred grass, and then made the invoker of the gods sit down.”

[Poet:] Three hundred, three thousand, and thirty-nine gods revered Agni. They sprinkled him with ghee; they strewed the ritual grass for him. Just after that they installed him as Hotar.

The Deities three hundred and thirty-nine, have served and honoured Agni,
Strewn sacred grass, anointed him with butter, and seated him as Priest, the Gods’ Invoker.

Dreihundert, dreitausend und neununddreißig Götter ehrten den Agni. Sie besprengten ihn mit Schmalz, legten das Barhis aus und setzten ihn als Hotri ein.

Den Agni haben hochgeehrt die Götter, dreitausend und dreihundertneununddreissig, Mit Fett ihn netzend und ihm Streu bereitend, dann setzten sie ihn als den Priester nieder.

Три сотни, три тысячи и тридцать
Девять богов почтили Агни.
Они окропили (его) жиром, расстелили ему жертвенную солому
И усадили его хотаром.

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्री सहस्राणि त्रीणि शता त्रिंशत् च नव च देवाः) तीनसहस्रतीन सौ तीस और नौ (३३३९) दिव्यशक्तियों या प्रधान नाडियाँ हैं अथवा बाहर के दिव्य पदार्थ हैं (असपर्यन्) वे आत्मा की परिचर्या करते हैं-परिरक्षण करते हैं (अस्मै घृतैः-औक्षन्-बर्हिः-अस्तृणन्) इस आत्मा के लिए तेजोमय सूक्ष्म रसों के द्वारा सिञ्चन करते हैं,बर्हणीय स्तर-फ़ैलाने योग्य स्तर को प्रसारित करते हैं (आत्-इत्-होतारं-न्यसादयन्त) अनन्तर रसादि के ग्रहण करनेवाले आत्मा को शरीर के अन्दर बिठाते हैं-स्थिर करते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - तीन सहस्र तीन सौ उनतालीस शक्तियाँ, नाड़ियाँ या बाहरी दिव्य पदार्थ आत्मा की रक्षा करनेवाले हैं। भोजन के सूक्ष्म रसों के द्वारा आत्मा को तृप्त करते हैं। शरीर के अन्दर मांसादि के स्तर को फैलाते हैं-बढ़ाते हैं तथा आत्मा को स्थिर करते हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्री सहस्राणि त्रीणि शता त्रिंशत् च नव च देवाः) त्रीणि सहस्राणि त्रीणि शतानि त्रिंशत् नव च देवाः-दिव्यशक्तयः प्रधाननाडीतन्तवो वा यद्वा बाह्यदिव्या देवाः (असपर्यन्) परिचरन्ति परिरक्षन्ति (अस्मै घृतैः-औक्षन्-बर्हिः-अस्तृणन्) अस्मै-आत्मने घृतैः सूक्ष्मै रसैस्तेजोमयैः सिञ्चन्ति बर्हणीयं स्तरं प्रसारयन्ति (आत्-इत्-होतारं-न्यसादयन्त) अनन्तरं रसादेर्ग्रहीतारमात्मानं निसादयन्ति नियतं कुर्वन्ति ॥६॥