०५१

• देवता - अग्निः सौचीकः
• ऋषिः - देवाः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मह᳓त् त᳓द् उ᳓ल्बं स्थ᳓विरं त᳓द् आसीद्
ये᳓ना᳓विष्टितः प्रविवे᳓शिथापः᳓
वि᳓श्वा अपश्यद् बहुधा᳓ ते अग्ने
जा᳓तवेदस् तनु᳓वो देव᳓ ए᳓कः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
āsīt ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stháviram ← sthávira- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

úlbam ← úlba- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́viṣṭitaḥ ← √viṣṭ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

pravivéśitha ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apaśyat ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bahudhā́ ← bahudhā́ (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ékaḥ ← éka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jā́tavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

म॒हत् । तत् । उल्ब॑म् । स्थवि॑रम् । तत् । आ॒सी॒त् । येन॑ । आऽवि॑ष्टितः । प्र॒ऽवि॒वेशि॑थ । अ॒पः ।
विश्वाः॑ । अ॒प॒श्य॒त् । ब॒हु॒धा । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । जात॑ऽवेदः । त॒न्वः॑ । दे॒वः । एकः॑ ॥

• mahat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ulbaṃ ← ulbam ← ulba
• [noun], nominative, singular, neuter
• “chorion.”

• sthaviraṃ ← sthaviram ← sthavira
• [noun], nominative, singular, neuter
• “old; strong; hardy; firm; firm.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āsīd ← āsīt ← as
• [verb], singular, Imperfect
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yenāviṣṭitaḥ ← yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• yenāviṣṭitaḥ ← āviṣṭitaḥ ← āviṣṭ ← √viṣṭ
• [verb noun], nominative, singular
• “envelop.”

• praviveśithāpaḥ ← praviveśitha ← praviś ← √viś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “enter; throw; insert; fit; marry; repair to; permeate.”

• praviveśithāpaḥ ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• apaśyad ← apaśyat ← paś
• [verb], singular, Imperfect
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• bahudhā
• [adverb]
• “repeatedly; variously; multiply; a lot.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• jātavedas ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• tanvo ← tanvaḥ ← tanū
• [noun], accusative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• deva ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• ekaḥ ← eka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

तदुल्बं वक्ष्यमाणं तत् प्रावरणं महत् स्थविरम् अत्यन्तं स्थूलं च तत् तत् आसीत् येन उल्बेन आविष्टितः आवेष्टितः सन् हे अग्ने प्रविवेशिथापः उदकानि प्रविष्टवानसि । हे अग्ने जातवेदः जातप्रज्ञ ते विश्वाः सर्वाः तन्वः तनूः सर्वांण्यङ्गानि बहुधा बहुप्रकारम् एकः देवः अपश्यत् दृष्टवान् ॥

English translation:

“(The gods speak). Great and very dense is the covering enveloped by which, Agni, you have enteredinto the waters. Agni Jātavedas, one deity has beheld all your manifold forms.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Taittirīya Saṃhitā 2.6.6: Agnihad three elder brothers, who were killed by the Vaṣaṭkāra (utterance of vaṣaṭ!) in the form of a thunderbolt,and by Havirvāhana (conveyance of oblations to the gods), the oblation bearer of the gods. Agni Śaucika,afraid of sharing the fate of his elder brothers, fled and his himself in the deep water. The fishes betrayed hisretreat to the gods who were searching for him, and upon this discovery the dialogue recorded in this and thefollowing two sūktas is supposed to have occurred

[gods to agni] Great was that dome (ulbaM), and firmly set, and it weighed-down [folded] at the place where you entered the waters. One god alone, O agni jAtavedas, saw your many forms all over.

[Gods:] Great was that caul and sturdy it was, enveloped in which you entered the waters.
All your bodies in their multiple forms, o Agni Jātavedas, did a single god see.

LARGE was that covering, and firm of texture, folded wherein thou enteredst the waters.
One Deity alone, O Jatavedas Agni, saw all thy forms in sundry places.

Groß, stark war jene Haut, in die eingehüllt du ins Wasser eingegangen bist. Ein Gott erschaute vielfach alle deine Leiber, o Agni Jatavedas:

Gross ist und dicht der Balg, mit dem umkleidet du in das Wasser bist entflohn, o Agni; Doch ist ein Gott, der alle deine Glieder, o Wesenkenner, hier und dort gesehn hat.

Мощной, крепкой была то оболочка,
Окутанный которой, ты проник в воды.
Один бог видел много раз
Все тела твои, о Агни-Джатаведас.
Агни:

• अग्निः सौचीकः
• देवाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में ‘अग्नि’ शब्द से आत्मा और विद्युदग्नि गृहीत हैं। आत्मा का जन्मधारण, अन्नपान, कल्याण और मोक्ष को देनेवाला विषयग्रहण तथा विद्युत् का ऐसा प्रयोग जिससे सुव्यवस्थित यन्त्रचालन हो, आदि विषय हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने) हे शरीर के साथ ही उत्पन्न होनेवाले जाने जानेवाले आत्मन् ! तथा उत्पन्न होते ही ज्ञान में आनेवाली विद्युद्रूप अग्ने ! (तत्-उल्बं महत् स्थविरम्) गर्भ में उल्ब-आच्छादक वस्त्र के समान, मेघजल में वैद्युत तरङ्गमण्डल आकाश में विद्यमान महत्त्वपूर्ण पुरातन जन्म-जन्मान्तर से प्राप्त अथवा सृष्टि के आरम्भ से प्रवर्त्तमान (तत्-आसीत्) वह है (येन-आविष्टितः-अपः-प्रविवेशिथ) जिसके साथ सर्वतोरक्षित हुआ प्राणों को या मेघरूप जलों को पार्थिव नदी स्रोतों को प्रविष्ट है (ते विश्वा बहुधा तन्वः-एकः-देवः-अपश्यत्) तेरे बहुत प्रकार के सारे अङ्ग या व्याप्तियाँ, विस्तृत तरङ्गें, एक नियन्ता क्रमानुसार प्रवेश करानेवाला, वह सुखदाता परमात्मा या विद्वान् जानता है या प्रकाशित करता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - आत्मा शरीर के उत्पन्न होते ही जाना जानेवाला, जो परम्परा से जन्म धारण करता हुआ आ रहा है, वह प्राणों को धारण करता है।उसे कर्मानुसार परमात्मदेव गर्भ को प्राप्त कराता है। तथा-आकाश में पुरातन काल से मेघों में उत्पन्न होते ही ज्ञान में आनेवाला विद्युत् अग्नि है। वह मेघजलों में ईश्वर की व्यवस्था से प्राप्त होता है और मेघजलों को गिराता है ॥१॥

अत्र सूक्ते ‘अग्नि’शब्देन आत्मा विद्युदग्निश्च गृह्येते । तत्रात्मनो जन्मधारणमन्नपानं च विषयग्रहणं चैव कार्यं यथा कल्याणं मोक्षं च भवेत्। विद्युतः प्रयोगश्चैवं कर्त्तव्यो यथा यन्त्रचालनं सुव्यवस्थितं भवेदेवमादयो विषयाः सन्ति।

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने) जातः सन् वेद्यते जनैर्विद्युदग्ने वा-इति तद्धर्मवन् शरीरेण जातेन सह वेद्यतेऽस्तीति जनैर्वेद्यतेऽनुभूयतेऽस्त्यात्मा-ऽग्निर्हात्मा तथाभूत अग्ने-आत्मन् (तत्-उल्बं महत् स्थविरम्) गर्भे तत् खलूल्बमाच्छादकं वस्त्रमिव जलं विद्युततरङ्गमण्डलं वाकाशे विद्यमानं महत्त्वपूर्णं बृहद्वा पुरातनं जन्मजन्मान्तरपरम्परया प्राप्तं यद्वा पुरातनं सृष्टेरारम्भतः प्रवर्तमानम् (तत् आसीत्) तदस्ति प्रवर्तते (येन-आविष्टितः-अपः-प्रविवेशिथ) येन सह-आवेष्टितः सर्वतो रक्षितः सन् “वेष्ट वेष्टने” [भ्वादिः] ‘ह्रस्वत्वं छान्दसम्’ प्राणान् “आपो वै प्राणाः” [श. ३।८।२।४] जलानि-आकाशीयमेघरूपजलानि पार्थिवनदीस्रोतःप्रभृति जलानि च प्रविष्टो भवसि (ते विश्वा बहुधा तन्वः-एकः-देवः-अपश्यत्) तव बहुविधानि सर्वाण्यङ्गानि बहुविधा व्याप्तयो वा “तनूः-व्याप्तिः” [यजु० ५।८ दयानन्दः] विस्तृतास्तरङ्गाः, एको यमः-नियन्ता कर्मानुसारतः प्रवेशयिता, एकः सुखदाता प्रकाशयिता परमात्मा विद्वान् वा जानाति प्रकाशयति वा ॥१॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

को᳓ मा ददर्श कतमः᳓ स᳓ देवो᳓
यो᳓ मे तन्वो᳡ बहुधा᳓ पर्य᳓पश्यत्
कुवा᳓ह मित्रावरुणा क्षियन्ति
अग्ने᳓र् वि᳓श्वाः समि᳓धो देवया᳓नीः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
dadarśa ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

katamáḥ ← katamá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bahudhā́ ← bahudhā́ (invariable)

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

paryápaśyat ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áha ← áha (invariable)

kṣiyanti ← √kṣi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

kvà ← kvà (invariable)

mitrāvaruṇā ← mitrā́váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

devayā́nīḥ ← devayā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samídhaḥ ← samídh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

कः । मा॒ । द॒द॒र्श॒ । क॒त॒मः । सः । दे॒वः । यः । मे॒ । त॒न्वः॑ । ब॒हु॒धा । प॒रि॒ऽअप॑श्यत् ।
क्व॑ । अह॑ । मि॒त्रा॒व॒रु॒णा॒ । क्षि॒य॒न्ति॒ । अ॒ग्नेः । विश्वाः॑ । स॒म्ऽइधः॑ । दे॒व॒ऽयानीः॑ ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• dadarśa ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• katamaḥ ← katama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “katama [word]; who.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• tanvo ← tanvaḥ ← tanū
• [noun], accusative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• bahudhā
• [adverb]
• “repeatedly; variously; multiply; a lot.”

• paryapaśyat ← paridṛś ← √dṛś
• [verb], singular, Imperfect
• “read.”

• kvāha ← kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• kvāha ← aha
• [adverb]
• “aha [word]; indeed.”

• mitrāvaruṇā ← mitrāvaruṇa
• [noun], vocative, dual, masculine
• “Varuna; Mitra.”

• kṣiyanty ← kṣiyanti ← kṣi
• [verb], plural, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• viśvāḥ ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• samidho ← samidhaḥ ← samidh
• [noun], nominative, plural, feminine
• “firewood; kindling; fuel; fire.”

• devayānīḥ ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayānīḥ ← yānīḥ ← yāna
• [noun], nominative, plural, feminine
• “leading; leading to heaven.”

इदमग्नेर्वाक्यम् । एको देवोऽपश्यदित्युक्ते पृच्छति । को मा मां ददर्श दृष्टवान् । स देवः कतमः यो मे मम तन्वः तनूः बहुधा बहुप्रकारं स्थिताः पर्यपश्यत् परिदृष्टवान् । हे मित्रावरुणा मित्रावरुणौ अग्नेः मम विश्वाः सर्वाः समिधः दीप्ताः देवयानीः देवयानसाधनभूताः तन्वो दृष्टा इत्युक्तं यदि दृष्टाश्चेत्तर्हि क्व क्षियन्ति क्व निवसन्तीत्येवं देवानां पुरतो वर्तमानौ मित्रावरुणावाहाग्निः ॥

[agni asks the devas:] Which God had seen me? Who of all their multitude saw my forms in many dwellings? Where then are placed the fire sticks of agni that lead one of the northern path of the ecliptic (devayAna) O varuNa and mitra?

These cryptically allude exactly to what de Santillana and von Dechend mention as the armillary sphere of the sky with agni as the equinotical colure. The point where he enters the waters is the intersection with the celestial equator. They mention that the Aztecs took Castor and Pollux to be the fire sticks from which men learned to make fire.

English translation:

“(Agni speaks). Who has beheld me? Which is it of the deities who has fully seen my manifold forms?Where Mitra and Varuṇa, do Agni’s luminous vehicles of the gods abide?”

[Agni:] Who saw me? Which one was that god who fully saw my bodies in their multiple forms?
Where indeed, o Mitra and Varuṇa, are all the kindling sticks of Agni lying, which lead to the gods?

What God hath seen me? Who of all their number clearly beheld my forms in many places?
Where lie, then, all the sacred logs of Agni that lead him God-ward, Varuna and Mitra?

Wer hat mich gesehen, welcher ist es unter den Göttern, der meine Leiber vielfach erschaut hat? Mitra und Varuna! Wo bleiben doch all die Brennhölzer des Agni, auf denen er seinen Weg zu den Göttern geht?

»Wer von den Göttern war’s, der mich erblickt hat, der meine Glieder hier und dort gesehn hat? Wo weilen jetzt die Feuerflammen alle, die Göttern nahten, Varuna und Mitra?«

Кто видел меня? Что это за бог,
Который тела мои разглядывал много раз?
Где же, о Митра-Варуна, находятся
Все поленья Агни, служащие (ему) дорогой к богам?
Боги:

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (कः-मा ददर्श) वह कौन देव मुझे देखता है-जानता है, प्राणों में छिपे हुए या जलों के अन्तर्गत छिपे हुए को (कतमः सः-देवः-यः-मे बहुधा तन्वः) बहुतेरे देवों में कौन सुख देनेवाला प्रकाशक या विद्वान् है, जो मेरे बहुत सारे अङ्गों को या तरङ्गों को (परि-अपश्यत्) देखता है-जानता है (मित्रावरुणा) हे प्राणापानो इन्द्रियदेवों में अग्रभूत ! विद्युत् की शुष्क-आर्द्र धाराओं या उनके जाननेवाले मनीषी शिल्पियों ! (अग्नेः क्व-अह) मुझ ज्ञानी आत्मा या विद्युदग्नि के जाननेवाले अरे कहाँ (देवयानीः-विश्वाः-समिधः-क्षियन्ति) परमात्मा के प्रति जानेवाली, देवयान के साधनभूत, वैज्ञानिक विद्वान् को जनानेवाली सम्यग्दीप्त चेतन शक्तियाँ या सम्यग्दीप्तिनिमित्त तरङ्गें कहाँ रहती हैं, यह जानना चाहिए ॥२॥

भावार्थभाषाः - प्राणों के अन्दर आत्मा को कौनसा देव सुख देनेवाला आत्मा के अङ्गों को परमात्मा की ओर जानेवाली उसकी चेतनशक्तियों को जानता है। उसको समझना चाहिए। एवं-मेघजलों में निहित विद्युत् अग्नि की तरङ्गों को कौन वैज्ञानिक जानता है, जो परमात्मदेव को दर्शानेवाली हैं। उन्हें भी जानना चाहिए ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (कः-मा ददर्श) कः स देवो मां पश्यति-जानाति खल्वन्तर्हितं प्राणेषु जलेषु वा (कतमः सः-देवः-यः मे बहुधा तन्वः) बहुषु देवेषु कतमः खलु सुखयिताऽऽत्मा प्रकाशको विद्वान् यश्च मम बहुधा बहुप्रकाराणि-अङ्गानि बहवस्तरङ्गा वा (परि-अपश्यत्) परिपश्यति सर्वतो जानाति (मित्रा वरुणा) हे मित्रावरुणौ प्राणापानौ-इन्द्रियदेवेषु खल्वग्रभूतौ “प्राणापानौ वै मित्रावरुणौ” [काठ० २९।१] विद्युतः शुष्कार्द्रधारे तद्वेत्तारौ “विद्युतो ज्योतिः परिसंजिहान मित्रावरुणा यदपश्यतां त्वा” [ऋ० ७।३३।१०] मनीषिशिल्पिनौ वा “एतौ मित्रावरुणौ वर्षस्ये शाते” [कठ० ११।१०] “मित्रावरुणौ त्वा वृष्ट्यावताम्” [श० १।८।१।१२] “मित्रावरुणौ ध्रुवेण धर्मेणेति” [मै० ३।८।९] (अग्नेः क्व-अह) मम ज्ञानिन आत्मनः-विद्युदग्नेर्वा-अरे कुत्र (देवयानीः-विश्वाः समिधः-क्षियन्ति) देवं परमात्मानं प्रति गन्त्र्यः-देवयानसाधनभूताः, वैज्ञानिकं विद्वांसं ज्ञापयित्र्यः सम्यग्दीप्ताश्चेतनवृत्तयः शक्तयः सम्यग्दीप्तिनिमित्तास्तरङ्गाः कुत्र निवसन्तीति ज्ञातव्यम् ॥२॥

• देवता - अग्निः सौचीकः
• ऋषिः - देवाः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अइ᳓छाम त्वा बहुधा᳓ जातवेदः
प्र᳓विष्टम् अग्ने अप्सु᳓ ओ᳓षधीषु
तं᳓ त्वा यमो᳓ अचिकेच् चित्रभानो
दशान्तरुष्या᳓द् अतिरो᳓चमानम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
aíchāma ← √iṣ- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bahudhā́ ← bahudhā́ (invariable)

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

óṣadhīṣu ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

práviṣṭam ← √viś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:PASS}

aciket ← √ci- 3 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PLUPRF, voice:ACT}

citrabhāno ← citrábhānu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yamáḥ ← yamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

atirócamānam ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

daśāntaruṣyā́t ← daśāntaruṣyá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ऐच्छा॑म । त्वा॒ । ब॒हु॒धा । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । प्रऽवि॑ष्टम् । अ॒ग्ने॒ । अ॒प्ऽसु । ओष॑धीषु ।
तम् । त्वा॒ । य॒मः । अ॒चि॒के॒त् । चि॒त्र॒भा॒नो॒ इति॑ चित्रऽभानो । द॒श॒ऽअ॒न्त॒रु॒ष्यात् । अ॒ति॒ऽरोच॑मानम् ॥

• aicchāma ← iṣ
• [verb], plural, Imperfect
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• bahudhā
• [adverb]
• “repeatedly; variously; multiply; a lot.”

• jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• praviṣṭam ← praviś ← √viś
• [verb noun], accusative, singular
• “enter; throw; insert; fit; marry; repair to; permeate.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• apsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• oṣadhīṣu ← oṣadhī
• [noun], locative, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• yamo ← yamaḥ ← yama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• acikec ← aciket ← ci
• [verb], singular, Imperfect
• “observe; detect; notice; heed; mind.”

• citrabhāno ← citrabhānu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; sun; Surya.”

• daśāntaruṣyād ← daśa ← daśan
• [noun]
• “ten; tenth; daśan [word].”

• daśāntaruṣyād ← antaruṣyāt ← antaruṣya
• [noun], ablative, singular, masculine

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• rocamānam ← ruc
• [verb noun], accusative, singular
• “please; shine.”

एवमग्निना पृष्टा देवा अग्निं ब्रुवन्ति । हे जातवेदः जातप्रज्ञ अग्ने त्वा त्वाम् अनु ऐच्छाम । कीदृशं त्वाम् अप्सु उदकेषु ओषधीषु च बहुधा प्रविष्टम् । अन्विष्य च तं तादृशमप्प्रविष्टं त्वा त्वां यमः देवः अचिकेत् ज्ञातवान् हे चित्रभानो चायनीयरश्मे । कुत्र स्थितं ज्ञातवानिति तदुच्यते । दशान्तरुष्यात् । अन्तरुष्यं गूढमावासस्थानं तच्च स्थानं दशसंख्योपेतम् । तादृशं स्थानम् अतिरोचमानम् अतीत्य प्रकाशमानम् । अग्नेर्हि गूढानि दश स्थानानि भवन्ति । पृथिव्यादयस्त्रयो लोका अग्निवाय्वादित्यास्त्रयो देवा आप ओषधयो वनस्पतयः प्राणिशरीरमिति दश स्थानानि ॥

[varUNa on behalf of the devas said:] In many places, we searched for you O agni jAtavedas, hidden in the plants and waters. Then yama piled you*, one with many-colored [flames], blazing forth from your tenfold secret station,
*(achikech: the same root as chayana as in agni-chayana the piling of fire altar)

English translation:

“(The gods). We sought for you, Agni Jātavedas, who had entered in many ways into the waters, intothe plural nts; Yama recognized you, who have adorable rays, blazing from your ten hiding-plural ces.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

These are thethree worlds– heaven, mid-air, earth; three divinities, Agni, Vāyu, Āditya; the waters, the shrubs, the trees, andthe bodies of living beings

[Gods:] We sought you in multiple places, o Jātavedas, you who had entered into the waters, into the plants, o Agni.
Yama espied you, o bright-beamed one, shining out farther than (a
distance) of ten stages.

In many places, Agni Jatavedas, we sought thee hidden in the plants and waters.
Then Yama marked thee, God of wondrous splendour! effulgent from thy tenfold secret dwelling,

Wir suchten dich vielfach, o Jatavedas, nachdem du in das Wasser eingegangen warst, o Agni. Da entdeckte dich Yama, du prächtig Glänzender, der du über zehn Tagereisen weit leuchtetest.

Wir suchten hier und dort, o Wesenkenner, in Wassern, Kräutern, Agni, dich versteckten; Da fand dich Jama auf, o strahlenreicher, dich, dessen Licht durch zehn Verstecke durchdringt.

Мы искали тебя во многих местах, о Джатаведас,
Когда ты вощел, о Агни, в воды (и) в растения.
Яма заметил тебя такого, о ярко светящий,
Просвечивающего изнутри в десяти местах обитания.
Агни:

• अग्निः सौचीकः
• देवाः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने) हे उत्पन्न शरीर के साथ जानने योग्य आत्मा, या उत्पन्न होते ही ज्ञान में आने योग्य विद्युत् ! (बहुधा-अप्सु-ओषधीषु-प्रविष्टं त्वा-ऐच्छाम) बहुत प्रकार से मनुष्य पशु पक्षी रूप से प्राणों में, उष्णत्व धारण करनेवाली नाड़ियों में प्रविष्ट हुए को चाहते हैं तथा जलों में काष्ठादि पदार्थों में प्रविष्ट हुए को खोज करके चाहते हैं (चित्रभानो तं त्वा यमः-अचिकेत्) हे दर्शनीय तेजवाले आत्मन् ! या विद्युत् ! तुझ को यमनकर्ता परमात्मा या वैज्ञानिक जानता है (दशान्तरुष्यात्-अतिरोचमानम्) दश इन्द्रियों, प्राणों के अन्दर उष्णता से तथा चेष्टा से-क्रिया व्यवहार से या दशस्थानों में-पृथिवी, अन्तरिक्ष, द्युलोक, अग्नि, विद्युत्, सूर्य, जल, ओषधि, वनस्पति और प्राणिशरीर में बसने से जानते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - आत्मा शरीर के उत्पन्न होने के साथ ही जाना जाता है, वह मनुष्य, पशु, पक्षी प्राणियों में उष्णता धारण करनेवाली नाड़ियों में चेष्टाओं के होने से विद्यमान है। परमात्मा आत्मा का नियामक है। भिन्न-भिन्न शरीरों में जाने का इसका निमित्त बनाता है। एवं विद्युत् प्रकट होते ही जाना जाता है। वह जलों में काष्ठादि में विद्यमान रहता है। इसे वैज्ञानिक लोग जानते हैं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने) हे जातेन शरीरेण सह वेद्यमान ज्ञायमान आत्मन् ! जात एव वेद्यमान ज्ञायमानो वा विद्युदग्ने ! (बहुधा-अप्सु-ओषधीषु-प्रविष्टं त्वा-ऐच्छाम) बहुप्रकारेण मनुष्यपशुपक्षिप्रकारेण प्राणेषु-उष्णत्वधारिकासु नाडीषु प्रविष्टं गुप्तं प्राप्तं वाञ्छामः, तथा जलेषु काष्ठादिषु पदार्थेषु प्रविष्टं त्वामन्विष्य वाञ्छामः (चित्रभानो तं त्वा यमः-अचिकेत्) हे चायनीयं दर्शनीयं-तेजो यस्मिन् तथाभूतः ! आत्मन् विद्युदग्ने वा तं त्वां यमनकर्त्ता परमात्मा वैज्ञानिको जानाति (दशान्तरुष्यात्-अतिरोचमानम्) दशानामिन्द्रियाणां प्राणानां वाऽन्तरुष्णत्वात् तथा चेष्टनात्, यद्वा दशस्थानेषु पृथिव्यन्तरिक्ष-द्युलोकेषु-अग्निविद्युत्सूर्येषु देवेषु-अबोषधिवनस्पतिषु प्राणिशरीरे च वासात् जानातीति शेषः ॥३॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

होत्रा᳓द् अहं᳓ वरुण बि᳓भ्यद् आयं
ने᳓द् एव᳓ मा युन᳓जन्न् अ᳓त्र देवाः᳓
त᳓स्य मे तन्वो᳡ बहुधा᳓ नि᳓विष्टा
एत᳓म् अ᳓र्थं न᳓ चिकेताह᳓म् अग्निः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

āyam ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bíbhyat ← √bhī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:ACT}

hotrā́t ← hotrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

átra ← átra (invariable)

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

evá ← evá (invariable)

ít ← ít (invariable)

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ná ← ná (invariable)

yunájan ← √yuj- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

bahudhā́ ← bahudhā́ (invariable)

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

níviṣṭāḥ ← √viś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, non-finite:PPP}

tanvàḥ ← tanū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ciketa ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

हो॒त्रात् । अ॒हम् । व॒रु॒ण॒ । बिभ्य॑त् । आ॒य॒म् । न । इत् । ए॒व । मा॒ । यु॒नज॑न् । अत्र॑ । दे॒वाः ।
तस्य॑ । मे॒ । त॒न्वः॑ । ब॒हु॒धा । निऽवि॑ष्टाः । ए॒तम् । अर्थ॑म् । न । चि॒के॒त॒ । अ॒हम् । अ॒ग्निः ॥

• hotrād ← hotrāt ← hotra
• [noun], ablative, singular, neuter
• “yajña; sacrifice.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• bibhyad ← bibhyat ← bhī
• [verb noun], nominative, singular
• “fear; fear.”

• āyaṃ ← āyam ← i
• [verb], singular, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ned ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• ned ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• yunajann ← yunajan ← yuj
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• atra
• [adverb]
• “now; there; then; then; there; here; here; in the following; alternatively; now.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• tanvo ← tanvaḥ ← tanu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “body; embodiment; life; life; root; body; form.”

• bahudhā
• [adverb]
• “repeatedly; variously; multiply; a lot.”

• niviṣṭā ← niviṣṭāḥ ← niviś ← √viś
• [verb noun], nominative, plural
• “camp; enter; persist; marry; intrude; rest.”

• etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• arthaṃ ← artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• ciketāham ← ciketa ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ciketāham ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

अनया देवा मां ज्ञातवन्त इति निश्चित्य गूहनस्य प्रयोजनमाह । हे वरुण देव अहं होत्रात् होतव्यात् । हविर्वहनादित्यर्थः । तस्मात् बिभ्यत् आयम् आगतवानस्मि । अतः मा माम् एव एवं पूर्वप्रकारेण अत्र अस्मिन् हविर्वहने नेत् युनजन् नैव योजयन्तु देवाः । तस्य तादृशस्य बिभ्यतः मे तन्वो बहुधा निविष्टाः अप्सु । एतमर्थम् एतद्धविर्वहनकार्यम् अग्निः अहं न चिकेत न बुध्ये नाङ्गीकरोमि ॥

[agni said:] O varuNa, I fled in fear from the sacrifice,so that gods do not in this manner yoke me*. Thus my forms we laid down in many places; I, agni saw this as my path.
* yoke me= enjoin to the sacrificial rite

English translation:

“(Agni). Divine Varuṇa, I have come hither, being afraid of hotā, lest the gods should again associateme with him; my forms have therefore entered (into the waters) in various plural ces. I, Agni, do not consent (toundertake) that office.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Hotrā: i.e., havirvāhana, who seems here to be a person n

[Agni:] I went in fear of the Hotarship, Varuṇa, lest the gods yoke me to it.
My bodies settled down in multiple places. I, Agni, do not attend to this business.

I fled in fear from sacrificial worship, Varuna, lest the Gods should thus engage me.
Thus were my forms laid down in many places. This, as my goal, I Agni saw before me.

Aus Furcht vor dem Hotri-Amt bin ich gegangen, Varuna, damit mich nicht die Götter daran einspannen können. So sind meine Leiber vielfach ins Wasser eingegangen. Ich, Agni, denke nicht mehr an dieses Geschäft.

»Ich floh vom Opfer, Varuna, befürchtend, dass wieder mich die Götter daran bänden, Drum barg ich hier und dorthin meine Glieder, ich Agni, hab’ nicht mehr solch Werk im Sinne.«

Боясь службы хотара, я ушел, о Варуна,
Чтобы так не запрягли меня туда боги.
(И вот) тела у меня такого вошли (в воду) во многих местах.
Я, Агни, (больше) не забочусь об этом деле.
Боги:

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे वरणीय तथा वरनेवाले परमात्मन् ! (अहं होत्रात्-बिभ्यत्-आयम्) मैं आत्मा, जो अपने में सबको ग्रहण कर लेता है, उस मृत्यु में भय करता हुआ तेरे ध्यान को प्राप्त हुआ हूँ-तेरी शरण में आया हूँ (न-इत्-इव) न ही (देवाः-मा-अत्र युनजन्) इन्द्रियाँ मुझे अपने-अपने विषय में जोड़ें-खींचें (तस्य मे बहुधा तन्वः-निविष्टाः) उस इस मुझ आत्मा की बहुतेरी शक्तियाँ छिपी हुई हैं (एतम्-अर्थम्-अहम्-अग्निः-न चिकेत) इस अभिप्राय को लक्ष्य कर मैं आत्मा नहीं अपने को जना पाता हूँ। तथा (वरुण) हे वरने योग्य वरनेवाले जल के स्वामी ! (अहम्) मैं विद्युत् अग्नि“यह आलङ्कारिक ढंग से वर्णन है”(होत्रात्-बिभ्यत्) प्रयोक्तव्य यन्त्र से भय करता हुआ (आयन्) जलों में प्राप्त हुआ हूँ (न-इत्-एव देवाः-मा-अत्र युनजन्) न ही वैज्ञानिक जन यहाँ यन्त्र में मुझे जोड़ें (तस्य मे बहुधा तन्वः-निविष्टाः) उस इस मुझ विद्युदग्नि की बहुतेरी तरङ्गें छिपी हुई हैं (एतम्-अर्थम्-अहम्-अग्निः-न चिकेत) इस अभिप्राय को लक्षित कर मैं अपने को नहीं जना सकती ॥४॥

भावार्थभाषाः - जीवात्मा को स्वभावतः मृत्यु से भय होता है। वह भय परमात्मा की शरण और उसके ध्यान बिना दूर नहीं हो सकता। उधर इन्द्रियाँ अपने-अपने विषय में आत्मा को खींचती हैं। आत्मा की शक्तियाँ और भी छिपी हुई हैं, जिनका विकास परमात्मा की शरण लेने पर होता है, जिनसे ब्रह्मानन्द का लाभ लेता है। एवं विद्युत् की उत्पत्ति जलों से होती है, चाहे वे मेघ-जल हों या पृथिवी के जल हों। जलों का अधिपति-शक्तिकेन्द्र वरुण नाम से कहा जाता है, जो जलों के सूक्ष्म कणों को ठोस रूप देता है। वैज्ञानिक लोग जल को ताड़ित करके विद्युत् बनाकर उसका यन्त्र में प्रयोग करते हैं। विद्युत् की तरङ्गों में बहुत शक्ति है, उसका सदुपयोग करना चाहिए ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे वरणीय वरयितः परमात्मन् ! (अहं होत्रात् बिभ्यत्-आयम्) अहं खल्वात्मा, स्वस्मिन् सर्वं यद् जुहोति गृह्णाति तस्मान्मृत्योर्भयं कुर्वन् तव ध्यानमागतवान् (न-इत्-एव) नैव हि (देवाः-मा-अत्र युनजन्) इन्द्रियाणि मामत्र स्वस्वविषये योजयन्तु (तस्य मे बहुधा तन्वः-निविष्टाः) तस्य-अस्य मम-आत्मनो बहुप्रकारेण चेतयित्र्यः शक्तयोऽन्तर्हिता आसन् (एतम्-अर्थम्-अहम्-अग्निः-न चिकेत) एतमभिप्रायं लक्षयित्वा-अहमात्मा न जानामि ज्ञापयामि स्वात्मानम् “न विजानामि यदिवेदमस्मि निण्यः सन्नद्धः” [ऋ० १।१६४।३७] तथा हे (वरुण) वरणीय वरयित देव जलाधिपते ! “वरुणोऽयमधिपतिः” [तै० सं० ३।४।५।१] (अहम्) विद्युद्रूपाग्निः, “आलङ्कारिकदृष्ट्योच्यते” (होत्रात्-बिभ्यत्) प्रयोक्तव्ययन्त्राद् भयं कुर्वन् (आयन्) जलेषु-आगतवान् (न-इत्-एव देवाः-अत्र मा युनजन्) नैव हि वैज्ञानिकजनाः-अत्र यन्त्रे मां योजयन्तु (तस्य मे बहुधा तन्वः-निविष्टाः) तस्यास्य मम विद्युदग्नेस्तरङ्गाः बहुप्रकारेणात्रऽन्तर्हिताः सन्ति (एतम्-अर्थम्-अहम्-अग्निः न चिकेत) एतमभिप्रायं लक्षयित्वा-अहं विद्युदग्निर्न ज्ञापितवानात्मानम् ॥४॥

• देवता - अग्निः सौचीकः
• ऋषिः - देवाः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ए᳓हि म᳓नुर् देवयु᳓र् यज्ञ᳓कामो
अरंकृ᳓त्या त᳓मसि क्षेषि अग्ने
सुगा᳓न् पथः᳓ कृणुहि देवया᳓नान्
व᳓ह हव्या᳓नि सुमनस्य᳓मानः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

devayúḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mánuḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñákāmaḥ ← yajñákāma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

araṁkŕ̥tya ← √kr̥- (root)
{non-finite:CVB}

kṣeṣi ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

támasi ← támas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devayā́nān ← devayā́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kr̥ṇuhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

sugā́n ← sugá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

havyā́ni ← havyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sumanasyámānaḥ ← √sumanasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

váha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । इ॒हि॒ । मनुः॑ । दे॒व॒ऽयुः । य॒ज्ञऽका॑मः । अ॒र॒म्ऽकृत्य॑ । तम॑सि । क्षे॒षि॒ । अ॒ग्ने॒ ।
सु॒ऽगान् । प॒थः । कृ॒णु॒हि॒ । दे॒व॒ऽयाना॑न् । वह॑ । ह॒व्यानि॑ । सु॒ऽम॒न॒स्यमा॑नः ॥

• ehi ← e ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “come; travel.”

• manur ← manuḥ ← manu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• devayur ← devayuḥ ← devayu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; devoted.”

• yajñakāmo ← yajña
• [noun], masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• yajñakāmo ← kāmaḥ ← kāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• ‘raṅkṛtyā ← araṃkṛtya ← araṃkṛ ← √kṛ
• [verb noun]

• tamasi ← tamas
• [noun], locative, singular, neuter
• “dark; darkness; Tamas; tamas [word]; faint; tamas; gloom; ignorance.”

• kṣeṣy ← kṣeṣi ← kṣi
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sugān ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sugān ← gān ← ga
• [noun], accusative, plural, masculine
• “located; moving; flowing; passable; ga [word]; accordant.”

• pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• kṛṇuhi ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devayānān ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayānān ← yānān ← yāna
• [noun], accusative, plural, masculine
• “leading; leading to heaven.”

• vaha ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• havyāni ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• sumanasyamānaḥ ← sumanasyamāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “favorable.”

अग्निनैवमुक्ता देवाः पुनरग्निमाह्वयन्ति । हे अग्ने एहि आगच्छ। मनुः मनुष्यो यष्टा मननीयो मनू राजा वा देवयुः देवान् यष्टुमिच्छन् यज्ञकामश्च भवति । अत एहि । किं कुर्वन् यज्ञकामो भवतीति चेदुच्यते । अरंकृत्य केवलं तेजःपुञ्जमेवालंकुर्वन् । यद्वेदमुत्तरत्र संबध्यते । त्वं तु अलंकृत्यात्मानमलंकुर्वन् तमसि अन्यैर्ज्ञातुमशक्येऽन्धकारे क्षेषि निवससि । हे अग्ने आगत्य च देवयानान् देवान प्रति यैर्मनुष्या गच्छन्ति तान् पथः मार्गान् सुगान् कृणुहि कुरु। ‘कृवि हिंसाकरणयोश्च । ‘ धिन्विकृण्व्योरञ्च’ इत्युप्रत्ययः । संमत्या नो यज्ञनिष्पत्तेर्देवयानाः सुपथा भवन्ति । वह च हव्यानि अस्मदीयानि सुमनस्यमानः सौमनस्यमाचरंस्त्वम् ॥ ॥ १० ॥

[varUNa on behalf of the devas said:] Come O’ agni who dwells in the darkness; manu devoted to the gods desiring to perform sacrifices,waits ready to do rituals. Make clear the paths leading to the northern course of the ecliptic, and bear oblations with good-will.

English translation:

“(The gods). Come, Agni, the devout Manu (is) desirous of offering sacrifice; adorning yourself, youabide in darkness; make straight the paths traversed by the gods, and with a benevolent mind convey ouroblations.”

[Gods:] Come here! Manu, devoted to the gods, has desire for sacrifice, having properly prepared it. Yet you dwell in darkness, Agni.
Make the paths leading to the gods easily passable. Convey the oblations, showing your benevolence.

Come; man is pious and would fain do worship, he waits prepared: in gloom thou, Agni, dwellest.
Make pathways leading God-ward clear and easy, and bear oblations with a kindly spirit.

Komm her, der gottergebene Manu wünscht zu opfern und hat alles in Bereitschaft. Du weilst noch im Dunklen. Mach die Wege, die zu den Göttern gehen, gangbar; überbringe geneigten Sinnes die Opfer!

Komm her, der fromme Mensch das Opfer liebend steht schon bereit; was weilst du in dem Dunkel? Mach gangbar nun die gottbetretnen Wege, und fahre wohlgemuth die Opfertränke.

Иди сюда! Человек, преданный богом, хочет приносить жертвы,
Приготовившись. Ты живешь во мраке, о Агни.
Сделай легко проходимыми пути, везущие к богам!
Отвози жертвы благожелательно настроенный!
Агни:

• अग्निः सौचीकः
• देवाः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अङ्गों के नेता आत्मन् ! (तमसि क्षेषि) तू अज्ञानान्धकार में निवास करता है (मनुः-देवयुः-यज्ञकामः-अरङ्कृत्य-एहि) मननशील हो इन्द्रियों की ओर जानेवाला अध्यात्मयज्ञ को चाहता हुआ अपने को समर्थ करके आ, मृत्यु से मत डर (देवयानान् पथः सुगान् कृणुहि) शरीर को प्राप्त करके इन्द्रियमार्गों को शिवसंकल्पवाले बना (सुमनस्यमानः-हव्यानि वह) सुप्रसन्न हुआ परमात्मा के प्रति स्तुति, प्रार्थना, उपासनाओं को प्रेरित कर। एवम् (अग्ने) हे यन्त्र के अग्रणेता विद्युत् अग्नि ! (तमसि क्षेषि) अज्ञात प्रसङ्ग में रहती है (मनुः-देवयुः-यज्ञकामः-अरङ्कृत्य-एहि)तू मननीय, वैज्ञानिकों के प्रति जानेवाला कलायज्ञ मेंकमनीय उनके कार्य में समर्थ क्रियायन्त्र में प्राप्त हो (देवयानान्-पथः सुगान् कृणुहि) वैज्ञानिकों के निर्णीत मार्गों को अच्छे गमन योग्य कर (सुमनस्यमानः-हव्यानि वह) सुविकसित हुआ प्राप्तव्य वस्तुओं को प्राप्त करा ॥५॥

भावार्थभाषाः - आत्मा समस्त अङ्गों का नेता है, इन्द्रियों के विषयों में पड़कर मृत्यु से भय करता है, परन्तु शिवसंकल्प बना कर आत्मबल प्राप्त कर और परमात्मा की स्तुति, प्रार्थना, उपासना करता हुआ मृत्यु से भय का अवसर नहीं है। एवं विद्युदग्नि यन्त्र का चालक बने बिना प्रयोग के अन्धेरे में पड़ी जैसी है, वैज्ञानिकों द्वारा यन्त्र में प्रयुक्त होकर बलवान् बनती है, यन्त्र द्वारा विविध लाभ पहुँचाता हुआ सफल तथा स्थिर रहता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे ! अङ्गानां नेतरात्मन् ! (तमसि क्षेषि) अज्ञानान्धकारे निवससि (मनुः-देवयुः-यज्ञकामः अरङ्कृत्य-एहि) मननशीलः सन्निन्द्रियाणि प्रति गन्ताऽध्यात्मयज्ञं कामयमानः स्वात्मानं समर्थं कृत्वा खल्वागच्छ, मृत्योर्भयं मा कार्षीः (देवयानान् पथः सुगान् कृणुहि) शरीरं प्राप्य हीन्द्रियमार्गान् शिवसङ्कल्पमयान् कुरु (सुमनस्यमानः-हव्यानि वह) सुप्रसन्नः सन् परमात्मानं प्रति स्तुतिप्रार्थनोपासनानि प्रापय। एवम् (अग्ने) हे यन्त्रस्याग्रणेतो विद्युदग्ने ! (तमसि क्षेषि) अज्ञाते प्रसङ्गे निवससि (मनुः-देवयुः-यज्ञकामः-अरङ्कृत्य-एहि) मननीयो वैज्ञानिकान् प्रति गन्ता कलायज्ञे काम्यमानो वैज्ञानिकैः कार्ये समर्थः क्रियमाणः सन् यन्त्रे प्राप्नुहि (देवयानान् पथः सुगान् कृणुहि) वैज्ञानिकैर्निर्णीतान् मार्गान् सुष्ठुगमनयोग्यान् कुरु (सुमनस्यमानः-हव्यानि वह) सुविकसितः सन् प्राप्तव्यानि वस्तूनि प्रापय ॥५॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अग्नेः᳓ पू᳓र्वे भ्रा᳓तरो अ᳓र्थम् एतं᳓
रथी᳓वा᳓ध्वानम् अ᳓नु आ᳓वरीवुः
त᳓स्माद् भिया᳓ वरुण दूर᳓म् आयं
गौरो᳓ न᳓ क्षेप्नो᳓र् अविजे जिया᳓याः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhrā́taraḥ ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pū́rve ← pū́rva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ádhvānam ← ádhvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

avarīvuḥ ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

rathī́ ← rathín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

āyam ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhiyā́ ← bhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dūrám ← dūrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

tásmāt ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

varuṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

avije ← √vij- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

gauráḥ ← gaurá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jyā́yāḥ ← jyā́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

kṣepnóḥ ← kṣepnú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

अ॒ग्नेः । पूर्वे॑ । भ्रात॑रः । अर्थ॑म् । ए॒तम् । र॒थीऽइ॑व । अध्वा॑नम् । अनु॑ । आ । अ॒व॒री॒वु॒रिति॑ ।
तस्मा॑त् । भि॒या । व॒रु॒ण॒ । दू॒रम् । आ॒य॒म् । गौ॒रः । न । क्षे॒प्नोः । अ॒वि॒जे॒ । ज्यायाः॑ ॥

• agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pūrve ← pūrva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• bhrātaro ← bhrātaraḥ ← bhrātṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• etaṃ ← etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• rathīvādhvānam ← rathī ← rathin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “driver; charioteer; Kshatriya; owner of a car.”

• rathīvādhvānam ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• rathīvādhvānam ← adhvānam ← adhvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; journey; adhvan [word]; time; path; method; road; time; distance.”

• anv ← anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• āvarīvuḥ ← āvarvṛt ← √vṛt
• [verb], plural, Imperfect
• “eddy; move back and forth.”

• tasmād ← tasmāt ← tad
• [noun], ablative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bhiyā ← bhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “fear; bhī; alarm.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dūram
• [adverb]
• “far.”

• āyaṃ ← āyam ← i
• [verb], singular, Imperfect
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• gauro ← gauraḥ ← gaura
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Gaura; Gaura; downy grislee; Gaura.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṣepnor ← kṣepnoḥ ← kṣepnu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “hunter.”

• avije ← vij
• [verb], singular, Imperfect
• “flinch; bounce.”

• jyāyāḥ ← jyā
• [noun], ablative, singular, feminine
• “bowstring.”

अनयाग्निः स्वपलायननिमित्तमाह । हे देवाः अग्नेः मम पूर्वे पूर्वमुत्पन्नाः भ्रातरः भूपतिभुवनपतिर्भूतानां पतिरिति त्रयोऽग्रजाः एतम् अर्थं हविर्वहनाख्यमर्थम् अन्वावरीवुः अनुक्रमेण वृतवन्तः । तत्र वृणोतेर्यङ्लुगन्ताल्लुङि झेश्छन्दसो लुक् । ‘बहुलं छन्दसि’ इत्युक्तम् । आवरणे दृष्टान्तः । रथीवाध्वानम् । अध्वानं यथा रथी वृणोति तद्वत् । ते भ्रातरस्तथा कुर्वन्तो हताः । तस्मात् मरणात् भिया भीत्या हे वरुण दूरं देशम् आयम् । किंच क्षेप्नोः इषुक्षेप्तुः धनुषः ज्यायाः सकाशातू गौरो न गौरमृग इव स यथा बिभेति चलति वा तद्वत् अविजे अकम्पे । ‘ ओविजी भयचलनयोः । अनुदात्तेत्तौदादिकः । तस्य लङ्युत्तमे रूपम् ॥

[agni said:] My elder brothers first selected this path, a circuit, like the circumambulation of a charioteer. So,varuNa, I fled afar in fear, as the wild bull (Gaur) flees from the archer’s bowstring. (The elder brothers of agni are the previous equinoctial points that slipped away from precession and thus “died”)

English translation:

“(Agni). The elder brothers of Agni performed that duty, as the driver of a chariot covers the roaḍ(They were slain), and therefore, Varuṇa, I fled afar through fear. I trembled as a wild ox (tembles) at thebowstring of the archer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Elder brothers of Agni: were named Bhūpati, Bhuvanapati and Bhūtānāmpati

[Agni:] The brothers of Agni earlier kept rolling along after this business, like a charioteer along the road.
In fear of this, Varuṇa, I went far away. I flinched from it like a buffalo from the bowstring of an archer.

This goal mine elder brothers erst selected, as he who drives a car the way to travel.
So,Varuna, I fled afar through terror, as flies the wild-bull from an archer’s bowstring.

Agni´s frühere Brüder haben dieses Geschäft hin und her besorgt, wie ein Wagenroß seinen Weg. Aus Furcht davor bin ich weit fortgegangen, Varuna. Wie der Gaurabüffel vor der Sehne des Jägers bin ich geflüchtet.

»Schon meine ältern Brüder haben dieses Geschäft besorgt wie seine Fahrt der Fuhrmann; Aus Scheu davor, o Varuna, entfloh ich, gleichwie der Büffel vor dem Schwung der Sehne.«

Старшие братья Агни катались изо всех сил
По этому делу, как колесничий по дороге.
Поэтому, о Варуна, далеко ушел я из страха,
Я отпрянул, как (бык-)гаура от тетивы стрелка.
Боги:

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे परमात्मन् ! (अग्नेः पूर्वे भ्रातरः) अङ्गों के नायक मुझ आत्मा के सजातीय मेरे जैसे पूर्व आत्माएँ (एतम्-अर्थम्) इस अर्थनीय देह को (रथी-इव-अध्वानम्-अनु-आवरीवुः) रथवान् जैसे मार्ग को घेरता है, उसकी भाँति देह को भली प्रकार घेरते रहे वे मृत हो गए, देह त्याग गए (तस्मात्-भिया) उस मृत्यु के भय से (दूरम्-आयम्) मैं दूर छिप जाता हूँ (गौरः-न क्षेप्नोः-ज्यायाः-अविजे) जैसे गौर मृग ज्या-धनुष् की डोरी से बाण फेंकनेवाले से दौड़ जाता है एवं (वरुण) जल के स्वामी (अग्नेः पूर्वे भ्रातरः) मुझ विद्युदग्नि के पूर्व सजातीय सूर्यकिरणें (एतम्-अर्थम्) इस यन्त्र विशेष को (रथी-इव-अध्वानम्-अनु-आ वरीवुः) रथवान् जैसे मार्ग को बहुत घेरता है, उसी भाँति यन्त्र विशेष को घेरते हुए विनष्ट हो जाते रहे मैं भी विनष्ट हो जाऊँ (तस्मात्-भिया) उस विनाशभय से (दूरम्-आगमम्) दूर चला जाता हूँ (गौरः-न मृगः-क्षेप्नोः-ज्यायाः-अविजे) गौर मृग जैसे धनुष् की डोरी से बाण फेंकनेवाले से भय खाकर भाग जाता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - आत्मा शरीर में जन्म लेकर आता है। जैसे-जैसे बड़ा होता जाता है, अपने सामने अपने बड़ों को मरते देखता है, तो ज्ञानवान् आत्मा को मृत्यु से भय लगता है, शरीर से ग्लानि होती है, परन्तु परमात्मा की ओर जैसे-जैसे चलता है, उसकी स्तुति करता है, भयरहित होता है। एवं यन्त्र में प्रयुक्त अग्नि-विद्युदग्नि क्षीण होती जाती है, परन्तु उसकी क्षीणता से यन्त्रचालन में उसका महत्त्व बढ़ता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण) हे परमात्मन् ! (अग्नेः पूर्वे भ्रातरः) अङ्गानां नायकस्यात्मनो मम पूर्वे सजातयो मम सदृशा आत्मानः (एतम् अर्थम्) इममर्थनीयं देहम् (रथी-इव-अध्वानम्-अनु-आवरीवुः) रथवान् यथा मार्गमावृणोति तद्वद्-देहं भृशामावृण्वन्ति स्म ते मृताः (तस्मात्-भिया) तस्मान्मृत्योर्भयेन (दूरम्-आयम्) दूरमन्तर्हितं गच्छामि (गौरः-न क्षेप्तोः-ज्यायाः-अविजे) यथा गौरो मृगो ज्यातो वाणप्रक्षेप्तुर्भयात् पलायते तद्वदहमात्मा भयादन्तर्हितो भवामि। एवं (वरुण) जलाधिपतेः (अग्नेः पूर्वे भ्रातरः) मम विद्युद्रूपाग्नेः सजातयो सूर्यरश्मयः (एतम्-अर्थम्) एतं यन्त्रविशेषम् (रथीइव-अध्वानम्-अनु-आवरीवुः) रथवान् यथा मार्गं भृशमावृणोति तद्वद्, यन्त्रविशेषमा-वृण्वन्तो विनष्टाः पुनरहमपि विनष्टो भविष्यामि (तस्मात्-भिया) तस्माद्विनाशभयेन (दूरम्-आयम्) दूरं गच्छामि न यन्त्रे प्रविशामि (गौरः-न ज्यायाः क्षेप्नोः-अविजे) पूर्ववत् ॥६॥

• देवता - अग्निः सौचीकः
• ऋषिः - देवाः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कुर्म᳓स् त आ᳓युर् अज᳓रं य᳓द् अग्ने
य᳓था युक्तो᳓ जातवेदो न᳓ रि᳓ष्याः
अ᳓था वहासि सुमनस्य᳓मानो
भागं᳓ देवे᳓भ्यो हवि᳓षः सुजात

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ajáram ← ajára- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kurmáḥ ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jātavedaḥ ← jātávedas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

ríṣyāḥ ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

yuktáḥ ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

átha ← átha (invariable)

sumanasyámānaḥ ← √sumanasy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vahāsi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

havíṣaḥ ← havís- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sujāta ← sujātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

कु॒र्मः । ते॒ । आयुः॑ । अ॒जर॑म् । यत् । अ॒ग्ने॒ । यथा॑ । यु॒क्तः । जा॒त॒ऽवे॒दः॒ । न । रिष्याः॑ ।
अथ॑ । व॒हा॒सि॒ । सु॒ऽम॒न॒स्यमा॑नः । भा॒गम् । दे॒वेभ्यः॑ । ह॒विषः॑ । सु॒ऽजा॒त॒ ॥

• kurmas ← kurmaḥ ← kṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• ajaraṃ ← ajaram ← ajara
• [noun], nominative, singular, neuter
• “undecaying; ageless.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yukto ← yuktaḥ ← yuj
• [verb noun], nominative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• jātavedo ← jātavedaḥ ← jātavedas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Agni; fire.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• riṣyāḥ ← riṣ
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “suffer; harm.”

• athā ← atha
• [adverb]
• “now; then; furthermore; now; then.”

• athā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahāsi ← vah
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sumanasyamāno ← sumanasyamānaḥ ← sumanasyamāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “favorable.”

• bhāgaṃ ← bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• haviṣaḥ ← havis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• sujāta ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sujāta ← jāta ← jan
• [verb noun], vocative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

इदं देवानां वाक्यम् । हे अग्ने यत् आयुः आयुष्यम् अजरं जरारहितमस्ति तत् ते कुर्मः । युक्तः तेनायुषा संयुक्तस्त्वं हे जातवेदः जातप्रज्ञ यथा न रिष्याः न म्रियसे तथा कुर्मः। अथ वहासि वह सुमनस्यमानः सौमनस्यं कुर्वन् वोढव्यं वहन् । तदेव दर्शयति । हविषः यजमानप्रत्तस्य भागम् । केभ्यः । देवेभ्यः । हे सुजात शोभनजन्मन्नग्ने ॥

[varUNa on behalf of the devas said:] O agni jAtadvedas we establish for you undecaying life, so that when you are thus employed you are not harmed. So, well-born one you shall with good-will bear to the gods their share of oblations.

English translation:

“(The gods). We grant you life, Agni, which (is) exempt from decay, so that thus endowed, Jātavedas,you will not die; so, becoming conciliated, well- born, Agni, bear their portion of the oblation to the gods.”

[Gods:] We will make a lifetime for you, which is free from old age, Agni, so that yoked (to your task) you will not suffer harm, Jātavedas.
Then will you, showing your benevolence, convey their portion of the oblation to the gods, o well-born one?

We give thee life unwasting, Jatavedas, so that, employed, thou never shalt be injured.
So, nobly born! shalt thou with kindly spirit bear to the Gods their share of men’s oblations.

Wir bereiten dir ein Leben, das alterlos ist, Agni, auf daß du eingespannt nicht zu Schaden kommest, o Jatavedas. Und du sollst geneigten Sinnes den Göttern ihren Anteil am Opfer überbringen, du Wohlgeborener!

Wir schaffen dir, o Agni, ew’ge Jugend, dass, Wesenkenner, du im Dienst nicht leidest, Drum fahre nun auch wohlgemuth, o edler, hin zu den Göttern ihren Opferantheil.

Мы готовим тебе (тот) срок жизни, который не стареет, о Агни,
Чтобы запряженный, о Джатаведас, ты не потерпел вреда.
А ты должен возить благожелательно настроенный
Для богов (их) долю жертвы, о прекраснорожденный.
Агни:

• अग्निः सौचीकः
• देवाः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने) हे उत्पन्न शरीर में जानने योग्य अङ्गों के नायक आत्मन् ! (यत्-अजरम्-आयुः) जो जरारहित आयु है (ते) तेरे लिए (कुर्मः) करते हैं (युक्तः-यथा न रिष्याः) उससे युक्त हुआ जैसे न मर सके (अथ सुमनस्यमानः) अनन्तर सुप्रसन्न हुआ(सुजात) हे शोभन जन्मवाले या सुप्रसिद्ध ! (देवेभ्यः-हविषः-भागं वहासि) इन्द्रियों के लिए ग्राह्य विषय के भजनीयलाभ को प्राप्त हो। तथा (जातवेदः-अग्ने) हे उत्पन्न होते ही जानने योग्य यन्त्र के अग्रणायक विद्युत् अग्ने ! (यत्-अजरम्-आयुः)जो अजीर्ण-न क्षीण होनेवाला अयन-गतिक्रम है (ते कुर्मः) हम वैज्ञानिक तेरे लिए करते हैं (युक्तः-यथा न रिष्याः) उससे युक्त हुआ जैसे विनष्ट न हो सके (अथ) अनन्तर (सुमनस्यमानः) सुविकसित हुआ-हुआ (देवेभ्यः-हविषः-भागं वहासि) वैज्ञानिकों के लिए देने योग्य वज्र या द्रव पदार्थ का भजनीय लाभ-बल को प्राप्त कर ॥७॥

भावार्थभाषाः - शरीर में आकर आत्मा इन्द्रियों के भोगों के साथ संयम द्वारा अपनी ऐसी स्थिति बनाये, जिससे कि अजर आयु अर्थात् मोक्ष का आयु प्राप्त कर सके। एवं यन्त्र में विद्युत् को ऐसे युक्त करना चाहिए जिससे कि स्थिररूप में निरन्तर गतिशील बनी रहे, एतदर्थ कोई ठोस वज्र या द्रव पदार्थ का उसमें प्रयोग करना चाहिए ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जातवेदः-अग्ने) हे जाते शरीरे वेद्यमान अङ्गानां नायक आत्मन् ! (यत्-अजरम्-आयुः) यज्जरारहितमायुरस्ति (ते) तुभ्यम् (कुर्मः) कुर्मः (युक्तः-यथा न रिष्याः) तद्युक्तो यथा न म्रियते (अथ सुमनस्यमानः) अनन्तरं सुप्रसन्नः सन् (सुजात) हे सुजन्मन् ! (देवेभ्यः-हविषः-भागं वहासि) इन्द्रियदेवेभ्यः प्राप्तस्य ग्राह्यविषयस्य भागं भजनीयलाभं प्राप्नुहि तथा (जातवेदः-अग्ने) हे जातः सन् वेद्यमान यन्त्रस्याग्रणायक विद्युद्रूपाग्ने (यत्-अजरम्-आयुः) यदजीर्णमयनम् “आयुरयनः” [निरु० ९।२] (ते कुर्मः) तुभ्यं कुर्मो वयं वैज्ञानिकाः (युक्तः यथा न रिष्याः) तद्युक्तः सन् यथा न रिष्यसि-विनष्यसि (अथ) अनन्तरम् (सुमनस्यमानः) सुविकसितः सन् (देवेभ्यः-हविषः-भागं वहासि) अस्मादृशेभ्यो वैज्ञानिकेभ्यो दीयमानस्य कुत्सस्य द्रवस्य वा भजनीयं लाभं बलं प्राप्नुहि ॥७॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - अग्निः सौचीकः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रयाजा᳓न् मे अनुयाजां᳓श् च के᳓वलान्
ऊ᳓र्जस्वन्तं हवि᳓षो दत्त भाग᳓म्
घृतं᳓ चापा᳓म् पु᳓रुषं चउ᳓षधीनाम्
अग्ने᳓श् च दीर्घ᳓म् आ᳓युर् अस्तु देवाः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
anuyājā́n ← anuyājá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

kévalān ← kévala- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

prayājā́n ← prayājá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bhāgám ← bhāgá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

datta ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

havíṣaḥ ← havís- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

ū́rjasvantam ← ū́rjasvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

óṣadhīnām ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

púruṣam ← púruṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ā́yuḥ ← ā́yus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

dīrghám ← dīrghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्र॒ऽया॒जान् । मे॒ । अ॒नु॒ऽया॒जान् । च॒ । केव॑लान् । ऊर्ज॑स्वन्तम् । ह॒विषः॑ । द॒त्त॒ । भा॒गम् ।
घृ॒तम् । च॒ । अ॒पाम् । पुरु॑षम् । च॒ । ओष॑धीनाम् । अ॒ग्नेः । च॒ । दी॒र्घम् । आयुः॑ । अ॒स्तु॒ । दे॒वाः॒ ॥

• prayājān ← prayāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Prayāja; prayāja [word].”

• me ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• anuyājāṃś ← anuyājān ← anuyāja
• [noun], accusative, plural, masculine
• “anuyāja; anuyāja [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• kevalān ← kevala
• [noun], accusative, plural, masculine
• “pure; alone(p); whole; all(a); pure; entire; kevala [word]; alone(p); single(a); white; absolute.”

• ūrjasvantaṃ ← ūrjasvantam ← ūrjasvat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “alimentary.”

• haviṣo ← haviṣaḥ ← havis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• datta ← dā
• [verb], plural, Present imperative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• bhāgam ← bhāga
• [noun], accusative, singular, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• ghṛtaṃ ← ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• cāpāṃ ← cāpa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “bow; rainbow.”

• puruṣaṃ ← puruṣam ← puruṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “man; man; Puruṣa; puṃvajra; puruṣa; servant; puruṣa [word]; assistant; soldier; soul; commoner; generation; people; doll.”

• cauṣadhīnām ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cauṣadhīnām ← oṣadhīnām ← oṣadhi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “herb; plant; drug; simple; oṣadhi [word]; remedy.”

• agneś ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dīrgham ← dīrgha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “long; long; long; large; far; deep; dīrgha [word].”

• āyur ← āyuḥ ← āyus
• [noun], nominative, singular, neuter
• “life; longevity; āyus; life; āyus [word]; Āyus.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

अनेनाग्निर्हविर्वहने दातव्यान्युक्त्वा दत्तेति प्रतिजानाति । हे देवाः मे मह्यं प्रयाजान् प्रधानस्य प्रमुखे यष्टव्यानेतन्नामकान् हविर्भागान् तथा अनुयाजान् अनु प्रधानात्पश्चाद्यष्टव्यानेतन्नामकान् केवलान् असाधारणान् दत्त प्रयच्छत । तथा ऊर्जस्वन्तं प्रत्यभिघारणास्सारवन्तं हविषः सर्वस्यापि चरुपुरोडाशादेः भागं स्विष्टकृदाख्यं भागं दत्त । अथवोर्जस्वन्तं हविषो भागं प्रयाजानुयाजाख्यं दत्तेति योज्यम्। किंच अपां सारभूतं ताभ्य उत्पन्नं वा घृतम् आज्यभागादिसाधनम् ओषधीनाम् ओषधीभ्य उत्पन्नं पुरुषं च भागं दत्त । किंच अग्नेः मम दीर्घमायुः च अस्तु । वषट्कारकृतवधभयं मा भूदित्यर्थः । अमुमितिहासं प्रस्तुत्य कौषीतकिब्राह्मणं- तस्मादाहुराग्नेयाः प्रयाजा आग्नेया अनुयाजा आग्नेयमाज्यमाग्नेयः पुरोडाशः’ इति । शरीरदाया ह वा अग्नयो भवन्ति इति च ब्राह्मणं ‘ पुरुषाहुतिर्यस्य प्रियतमा’ इति च ॥

[agni said:] Grant me the fore-offerings and post-offerings*, and the sole-offerings and the shares of the strengthening oblations. [grant me] ghee, the waters, men and plants, and let me agni have long life, O gods, to Agni.

English translation:

“(Agni). Only grant to me, deities, the concentrated portion of the oblation the Prayājas and Anuyājasexclusively; (give me) the butter (the essence) of the waters, and man (the essence) of the plural nts; and let the lifeof Agni be long.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The Prayājas and the Anuyājas: Prayājas are the portion of the oblation which are to beoffered before the pradhāna (?principal ceremony), anuyājas after it. urjasvantam haviṣo bhāgam, the strongportion of the haviṣ, is that called sviṣṭakṛt, the concentrated portion of all the ingredients, the caru purodāśaetc., after the sprinkling afresh (pratyabhighāraṇa)

[Agni:] Give the fore-offerings and the after-offerings exclusively to me, the nourishing portion of the oblation,
and the “ghee” of the waters and the “man” of the plants, and let there be a long lifetime for Agni, o gods.

Grant me the first oblations and the latter, entire, my forceful shares of holy presents,
The soul of plants, the fatness of the waters, and let there be long life, ye Gods, to Agni.

Gebt mir die Voropfer und die Nachopfer ausschließlich zu eigen, den nahrhaften Teil des Opfers, und das Schmalz der Wasser und den Mann der Pflanzen, und langes Leben soll dem Agni werden, ihr Götter!

»So gebt mir ganz den Vortrunk und den Nachtrunk, den nahrungsreichen Theil des Opfertrankes, Den Seim der Wasser und der Kräuter Würze, und lang’, o Götter, währe Agni’s Leben.«

Дайте мне безраздельно начальные и конечные части жертв,
Долю возлияния, наделенную питательной силой,
Жир вод и суть растений,
И да будет долгим срок жизни у Агни, о боги!
Боги:

• देवाः
• अग्निः सौचीकः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे इन्द्रिय देवो ! तुम (प्रयाजान् च-अनुयाजान् केवलान् मे) प्रकृष्ट भोक्तव्य अन्नादि पदार्थ स्थूल भोगों को तदनुरूप पेय पदार्थों को, जो शुद्ध कल्याणकारक हैं, उनको मुझ आत्मा के लिए (हविषः-भागम्-ऊर्जस्वन्तं दत्त) ग्राह्य विषय के भाग-तेजवाले ज्ञान को दो (च) तथा (अपां वृतम्) प्राणों के तेज को (ओषधीनां पुरुषम्) ओषधियों के बहुत सेवनीय बल को (च) और (अग्नेः-दीर्घम्-आयुः-अस्तु) मुझ अग्नि-आत्मा का दीर्घ आयु मोक्षविषयक आयु हो। एवं (देवाः) हे वैज्ञानिक विद्वानों ! तुम (प्रयाजान् च-अनुयाजान् केवलान् मे) प्रकृष्ट संगमनीय-धनात्मक अनुकृष्ट संगमनीय-ऋणात्मक तार पदार्थों को पृथक्-पृथक् हुओं को मुझ विद्युत् अग्नि के लिए (हविषः-भागम्-ऊर्जस्वन्तं दत्त) ग्राह्य वज्र के सेवन करने योग्य बेग को दो (अपां वृतम्) जलादियों से उत्पन्न हुए तेज को (ओषधीनां पुरुषम्) ओष-उष्णत्व धारण करनेवाले पदार्थोंके बहुप्रकार के उष्णत्व तेज को (च) और (अग्नेः-च दीर्घम्-आयुः-अस्तु) मुझ विद्युत् अग्नि का लम्बा अयन-गतिक्षेत्र हो ॥८॥

भावार्थभाषाः - आत्मा को अर्थात्मनुष्य को इन्द्रियों द्वारा ऐसे भक्षणयोग्य पदार्थ और पेयपदार्थ लेने चाहिए, जिससे इस संसार में दीर्घजीवन मिले और इन्द्रियविषयों का सेवन ऐसे करें, जिससे संसार में फँस न सके, अपितु मोक्ष का दीर्घ जीवन मिले। एवं वैज्ञानिक जन जल ओषधि और खनिज पदार्थों द्वारा विद्युत् का आविष्कार ऐसा करें, जिससे कि उसके धनात्मक ऋणात्मक बलों के द्वारा उसका गतिक्रम लम्बा चले ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवाः) हे इन्द्रियदेवाः ! यूयम् (प्रयाजान् च-अनुयाजान् केवलान्-मे) प्रकृष्टं भोक्तव्यान्नादिपदार्थान् स्थूलभोगान् “अन्नं वै प्रयाजाः” [कठ० ९।१] अनुयाजान्-तदनुरूपपेयान् पदार्थान् च केवलान् शुद्धान् कल्याणकरान् मह्यं (हविषः-भागम्-ऊर्जस्वन्तं दत्त) ग्राह्यस्य विषयस्य भागं ज्ञानं तेजस्विनं दत्त (च) तथा (अपां घृतम्) प्राणानां तेजः (ओषधीनां पुरुषम्) ओषधीनां बहु सेवनीयं बलम्, तथा (अग्नेः-दीर्घम्-आयुः-अस्तु) अग्नेर्ममात्मनो दीर्घमायुर्मोक्षविषयं भवतु। तथा (देवाः) हे वैज्ञानिकाः-यूयम् (प्रयाजान्-अनुयाजान्-च केवलान् मे) प्रकृष्टसङ्गमनीयान्-अनुकृष्टसङ्गमनीयान् धनर्णात्मकान् तन्त्रीपदार्थान् केवलान् पृथक्पृथग्भूतान् मह्यम् (हविषः-भागम्-ऊर्जस्वन्तं दत्त) ग्राह्यस्य कुत्सस्य वज्रस्य भजनीयं बलिनं वेगं दत्त तथा (अपां घृतम्) जलानां जलादिभ्य उद्भवं तेजः (ओषधीनां पुरुषम्) ओषं धारयतां पदार्थानां बहुविधमुषं तेजः (अग्नेः-च दीर्घम्-आयुः-अस्तु) मम विद्युद्रूपाग्नेश्च दीर्घमयनं गमनक्षेत्रं भवतु ॥८॥

• देवता - अग्निः सौचीकः
• ऋषिः - देवाः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

त᳓व प्रयाजा᳓ अनुयाजा᳓श् च के᳓वल
ऊ᳓र्जस्वन्तो हवि᳓षः सन्तु भागाः᳓
त᳓वाग्ने यज्ञो᳓ अय᳓म् अस्तु स᳓र्वस्
तु᳓भ्यं नमन्ताम् प्रदि᳓शश् च᳓तस्रः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
anuyājā́ḥ ← anuyājá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

kévale ← kévala- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

prayājā́ḥ ← prayājá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

bhāgā́ḥ ← bhāgá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havíṣaḥ ← havís- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ū́rjasvantaḥ ← ū́rjasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

astu ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sárvaḥ ← sárva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cátasraḥ ← catúr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

namantām ← √nam- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

pradíśaḥ ← pradíś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

túbhyam ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

तव॑ । प्र॒ऽया॒जाः । अ॒नु॒ऽया॒जाः । च॒ । केव॑ले । ऊर्ज॑स्वन्तः । ह॒विषः॑ । स॒न्तु॒ । भा॒गाः ।
तव॑ । अ॒ग्ने॒ । य॒ज्ञः । अ॒यम् । अ॒स्तु॒ । सर्वः॑ । तुभ्य॑म् । न॒म॒न्ता॒म् । प्र॒ऽदिशः॑ । चत॑स्रः ॥

• tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• prayājā ← prayājāḥ ← prayāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Prayāja; prayāja [word].”

• anuyājāś ← anuyājāḥ ← anuyāja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “anuyāja; anuyāja [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• kevala ← kevale ← kevala
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pure; alone(p); whole; all(a); pure; entire; kevala [word]; alone(p); single(a); white; absolute.”

• ūrjasvanto ← ūrjasvantaḥ ← ūrjasvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “alimentary.”

• haviṣaḥ ← havis
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bhāgāḥ ← bhāga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “part; part; part; parcel; quarter; body part; location; region; allotment; part; numerator; division; application; function; outside; bhāga [word]; volume; helping.”

• tavāgne ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavāgne ← agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ‘yam ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• astu ← as
• [verb], singular, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sarvas ← sarvaḥ ← sarva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; sarva [word]; every(a); each(a); all; entire; sāṃnipātika; manifold; complete; all the(a); different; overall.”

• tubhyaṃ ← tubhyam ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• namantām ← nam
• [verb], plural, Present imperative
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• pradiśaś ← pradiśaḥ ← pradiś
• [noun], nominative, plural, feminine
• “quarter; direction; command; region; indication.”

• catasraḥ ← catur
• [noun], nominative, plural, feminine
• “four; catur [word].”

एवमग्निना याच्यमाना देवाः प्रतिब्रुवते । हे अग्ने तव प्रयाजा अनुयाजाश्च केवले असाधारणाः ऊर्जस्वन्तः बलवन्तः हविषः भागाः सन्तु । हे अग्ने अयं सर्वः यज्ञः च तव अस्तु । तथा प्रदिशः प्रकृष्टा मुख्याः चतस्रः दिशः तुभ्यं नमन्ताम् । अत एहि हविर्वहेति शेषः ॥ ॥ ११ ॥

English translation:

“(The gods). Yours, Agni, be the Prayājas and Anuyājas exclusively; yours be the concentrated portions of the oblations; let this sacrifice; Agni, be all yours, and let the four quarters of space bow down beforeyou.”

[varUNa on behalf of the devas said:][agni said:] Yours are the fore-offerings and post-offerings*, and the sole-offerings and the shares of the strengthening oblations. O agni let this whole sacrificial rite belong to you, and let the four directions bow before thee.

*The fore- and after-offerings are the pra-yAjas and anu-yAja oblations made in the aprI rite. The kevala is the agni-only offering in the main course of the ritual.

[Gods:] Yours be the fore-offerings and the after-offerings exclusively, the nourishing portions of the oblation;
yours, Agni, be this whole sacrifice. To you let the four quarters bow.

Thine be the first oblations and the latter, entire, thy forceful shares of holy presents.
Let all this sacrifice be thine, O Agni, and let the world’s four regions how before thee.

Dir sollen ausschließlich die Voropfer und die Nachopfer, die nahrhaften Teile des Opfers gehören. Dir, o Agni, soll dieses ganze Opfer gehören; vor dir sollen sich die vier Weltgegenden neigen!

Dein sei nun ganz der Vortrunk und der Nachtrunk, der nahrungsreiche Theil des Opfertrankes, Das ganze Opfer hier soll dein sein, Agni, und alle Lande sollen dir sich neigen.

Да будут твоими безраздельно начальные и конечные части жертв,
Долю возлияния, наделенные питательной силой!
Да будет твоей, о Агни, эта жертва целиком!
Да склоняться пред тобой четыре стороны света!

• अग्निः सौचीकः
• देवाः
• भुरिक्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अङ्गों के नायक आत्मन् ! (तव प्रयाजाः-च-अनुयाजाः-केवले) तेरे प्रकृष्ट भोक्तव्य अन्नादि पदार्थ तथा तदनुरूप पेय पदार्थ मोक्षसाधक होवें (हविषः-भागाः-ऊर्जस्वन्तः सन्तु) ग्रहण करने योग्य विषय के अनुभव तेजस्वी हों, भोग में न डूबें (तव अयं सर्वः-यज्ञः-अस्तु) यह तेरा शरीरयज्ञ सब कल्याणसाधक हो, तेरे प्रतिकूल न जाये (चतस्रः प्रदिशः-तुभ्यं नमन्ताम्) चारों दिशाओं में रहनेवाली प्रजाएँ तेरा सत्कार करें। एवं (अग्ने) हे विद्युत् अग्ने ! (तव प्रयाजाः-च-अनुयाजाः-केवले) तेरे प्रकृष्टसंगमनीय-धनात्मक तारें तथा अनुकृष्टसंगमनीय ऋणात्मक तारें अपने-अपने बन्धन में अलग-अलग हों (हविषः-भागाः-ऊर्जस्वन्तः सन्तु) ग्राह्य वज्र के अंश तेजस्वी हों (अयं सर्वः-यज्ञः-तव अस्तु) यह सारा यन्त्रसमूह तेरा हो, तू इसे चला (चतस्रः प्रदिशः-तुभ्यं नमन्ताम्) चारों दिशाओं में होनेवाली कलाएँ तेरे आश्रित हों ॥९॥

भावार्थभाषाः - मनुष्य के समस्त खान और पान और विषयभोग संसार में फँसनेवाले न हों, किन्तु सच्चे कल्याण और मोक्ष के साधन बनें। समस्त दिशाओं की प्रजाएँ तेरी प्रतिष्ठा करें, ऐसा अपने को बना। एवं विद्युत् के धनात्मक और ऋणात्मक तार अपने-अपने स्थान बन्धन में अलग-अलग हों, जो सारी यन्त्र की कलाओं को स्वाधीन करके चला सकें ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अङ्गानां नायक ! आत्मन् (तव प्रयाजाः-च-अनुयाजाः-केवले) तव प्रयाजाः प्रकृष्टभोक्तव्या अन्नादिपदार्थाः, तथा अनुयाजाः तदनुरूपपेयपदार्थाश्च केवले कैवल्यसाधने भवन्तु (हविषः-भागाः ऊर्जस्वन्तः सन्तु) ग्राह्यस्य विषयस्य भजनीया अनुभवास्तेजस्विनः सन्तु, न भोगे मज्जयन्तु (तव-अयं सर्वः यज्ञः-अस्तु) अयं सर्वः शरीरयज्ञस्तव कल्याणसाधको भवतु, न तव प्रतिकूलं गच्छेत् (चतस्रः प्रदिशः-तुभ्यं नमन्ताम्) चतस्रः चतुष्प्रकाराः प्रमुखदिग्वर्तिन्यः प्रजास्तुभ्यं नमन्तां सत्कुर्वन्तु। तथा (अग्ने) हे विद्युद्रूपाग्ने ! (तव प्रयाजाः-च-अनुयाजाः केवले) प्रकृष्टसंगमनीयास्तथाऽनुकृष्टसंगमनीया धनर्णात्मका तन्त्रीपदार्थाः स्वे स्वे केवले बन्धने तव भवन्तु (हविषः-भागाः-ऊर्जस्वन्तः सन्तु) ग्राह्यस्य वज्रस्य भजनीया-अंशास्तेजस्विनो भवन्तु (अयं सर्वः-यज्ञः-तवः-अस्तु) अयं सर्वः यन्त्रसमूहस्तव भवतु, एनं त्वं चालय (चतस्रः प्रदिशः-तुभ्यं नमन्ताम्) चतुष्प्रकाराः प्रमुखदिग्वर्तिन्यः कलाः-तुभ्यं त्वयि ह्याश्रयन्तु ॥९॥