०५०

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

प्र᳓ वो महे᳓ म᳓न्दमानाय अ᳓न्धसो
अ᳓र्चा विश्वा᳓नराय विश्वाभु᳓वे
इ᳓न्द्रस्य य᳓स्य सु᳓मखं स᳓हो म᳓हि
श्र᳓वो नृम्णं᳓ च रो᳓दसी सपर्य᳓तः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mándamānāya ← √mand- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

prá ← prá (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

árca ← √r̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

viśvābhúve ← viśvābhū́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

viśvā́narāya ← viśvā́nara- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

súmakham ← súmakha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

nr̥mṇám ← nr̥mṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

saparyátaḥ ← √sapary- (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

प्र । वः॒ । म॒हे । मन्द॑मानाय । अन्ध॑सः । अर्च॑ । वि॒श्वान॑राय । वि॒श्व॒ऽभुवे॑ ।
इन्द्र॑स्य । यस्य॑ । सुऽम॑खम् । सहः॑ । महि॑ । श्रवः॑ । नृ॒म्णम् । च॒ । रोद॑सी॒ इति॑ । स॒प॒र्यतः॑ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• mandamānāyāndhaso ← mandamānāya ← mad
• [verb noun], dative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• mandamānāyāndhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• ‘rcā ← arcā ← arc
• [verb], singular, Present imperative
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• viśvānarāya ← viśvānara
• [noun], dative, singular, masculine

• viśvābhuve ← viśvābhū
• [noun], dative, singular, masculine

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sumakhaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumakhaṃ ← makham ← makha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; Makha; festival.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• śravo ← śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• nṛmṇaṃ ← nṛmṇam ← nṛmṇa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “manhood; power.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rodasī ← rodas
• [noun], nominative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• saparyataḥ ← sapary
• [verb], dual, Present indikative
• “worship.”

हे स्तोतः वः त्वम्। पूजार्थं बहुवचनम्। महे महते अन्धसः । अन्धसेत्यर्थः । सोमेन मन्दमानाय मोदमानाय विश्वानराय सर्वस्य नेत्रे । ‘नरे संज्ञायाम्’ इति सांहितिको दीर्घः। विश्वाभुवे सर्वस्य भावयित्रे मह्यमिन्द्राय प्र अर्च। अर्चतिः स्तुतिकर्मा । प्रोच्चारय । यस्य मम “इन्द्रस्य सुमखं सुष्ठु मंहनीयं सहः बलं महि महत् श्रवः अन्नं नृम्णं सुखं च रोदसी द्यावापृथिव्यौ सपर्यतः पूजयतः । तस्मा इन्द्राय प्रार्चेति समन्वयः ॥

English translation:

“Worship him who is exhilarated by the sacrificiial food, the mighty Indra; the leader of all men, thecreator of all, whose venerable strength and abundant food and wealth, heaven and earth adore.”

Chant forth to the great one who finds exhilaration from the soma-stalk, who is common to all men and is present to all,
to Indra, whose good-battling strength, great fame, and manliness the two world-halves respect.

I LAUD your Mighty One who joyeth in the juice, him who is shared by all men, who created all;
Indra, whose conquering strength is powerful in war, whose fame and manly vigour Heaven and Earth revere.

Heb an das Lied auf den großen Indra, der sich an eurem Tranke berauscht, der bei allen Männern bekannt ist, allen gehört, des freigebige große Siegeskraft, des Ruhm und Mannestat beide Welthälften hochachten!

Nun will ich singen eurem grossen Männerhort, der allen hilft und sich am Somakraut erfreut, Dem Indra, dessen heldenreiche grosse Kraft und Mannheit Erd’ und Himmel ehrfurchtsvoll erhöhn.

Запевай песню великому Индре, радующемуся вашему напитку,
(Богу,) связанному со всеми мужами, присутствующему везде,
Чью очень щедрую великую силу,
Славу и мужество почитают две половины мироздания.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

इस सूक्त में इन्द्र शब्द से परमात्मा गृहीत है। वह उपासकों का विशेष हितकर, ज्ञानदाता, रक्षक, मोक्षदाता, सब योजनाओं में स्तुतियोग्य है, इत्यादि विषय वर्णित हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे उपासको ! तुम (अन्धसः-मन्दमानाय) आध्यान-समन्तरूप से ध्यान करने से प्रसन्न होनेवाले (विश्वानराय) विश्व के नेता (विश्वाभुवे) विश्व के अन्दर व्यापक (महे-इन्द्रस्य) महान् ऐश्वर्यवान् परमात्मा के लिए (प्र-अर्च) प्रकृष्टरूप से अर्चना-स्तुति करो (यस्य) जिस परमात्मा का (सुमखं सहः-महिश्रवः-नृम्णं च) सुमहान् बल और महान् श्रवणीय यश मनुष्यों में प्राप्त अध्यात्मसुख है, तथा (रोदसी सपर्यतः) द्यावापृथिवी-वहाँ रहनेवाले ज्ञानकर्मशील नर-नारी प्रशंसा करते हैं, मानते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा विश्व का नायक और विश्व में व्यापक है। उसका महान् बल और महान् यश मुमुक्षु उपासकों के प्रति झुका हुआ है तथा ज्ञानशील और कर्मशील नर-नारी उसकी प्रशंसा करते हैं, मानते हैं ॥१॥

अत्र सूक्ते ‘इन्द्र’शब्देन परमात्मा वर्ण्यते, स चोपासकानां विशिष्टहितकरः, ज्ञानदाता, रक्षको, मोक्षप्रदाता, सर्वयोजनासु स्तुत्यः सर्वैरित्येवमादयो विषया वर्ण्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (वः) हे उपासका ! यूयम् ‘विभक्तिव्यत्ययः’ (अन्धसः-मन्दमानाय) अन्धसा ‘विभक्तिव्यत्ययः’ आध्यानीयेन समन्तध्यानेन-उपासनेन हृष्यते मोदमानाय (विश्वानराय) विश्वस्य नेत्रे (विश्वाभुवे) विश्वस्मिन् भवित्रे व्यापकाय (महे-इन्द्रस्य) महते-इन्द्राय ‘विभक्तिव्यत्ययः’ ऐश्वर्यवते परमात्मने (प्र-अर्च) प्रकृष्टं स्तुवीध्वम् (यस्य) यस्य परमात्मनः (सुमखं सहः-महिश्रवः-नृम्णं च) सुमहत् “सुमखं सुमहत्” [निरु० ११।९] बलं महच्च श्रवणीयं यशः नृन्नतं चाध्यात्मसुखम् (रोदसी सपर्यतः) द्यावापृथिवी-तत्रस्थौ ज्ञानकर्मशीलौ नरनार्यौ प्रशंसतः-मन्येताम् ॥१॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

सो᳓ चिन् नु᳓ स᳓ख्या न᳓रिय इन᳓ स्तुत᳓श्
चर्कृ᳓तिय इ᳓न्दरो+ मा᳓वते न᳓रे
वि᳓श्वासु धूर्षु᳓ वाजकृ᳓त्येषु सत्पते
वृत्रे᳓ वा अप्सु᳓ अभि᳓ शूर मन्दसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
cit ← cit (invariable)

ináḥ ← iná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

náryaḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sákhyā ← sákhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

stutáḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

u ← u (invariable)

carkŕ̥tyaḥ ← carkŕ̥tya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́vate ← mā́vant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

náre ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhūrṣú ← dhúr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

satpate ← sátpati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vājakŕ̥tyeṣu ← vājakŕ̥tya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

víśvāsu ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

mandase ← √mand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

vr̥tré ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

सः । चि॒त् । नु । सख्या॑ । नर्यः॑ । इ॒नः । स्तु॒तः । च॒र्कृत्यः॑ । इन्द्रः॑ । माऽव॑ते । नरे॑ ।
विश्वा॑सु । धूः॒ऽसु । वा॒ज॒ऽकृत्ये॑षु । स॒त्ऽप॒ते॒ । वृ॒त्रे । वा॒ । अ॒प्ऽसु । अ॒भि । शू॒र॒ । म॒न्द॒से॒ ॥

• so ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• cin ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• sakhyā ← sakhi
• [noun], instrumental, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• narya ← naryaḥ ← narya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• ina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• stutaś ← stutaḥ ← stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• carkṛtya ← carkṛtyaḥ ← carkar ← √kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise; commemorate.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• māvate ← māvat
• [noun], dative, singular, masculine

• nare ← nṛ
• [noun], dative, singular
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• viśvāsu ← viśva
• [noun], locative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dhūrṣu ← dhur
• [noun], locative, plural
• “yoke; dhur [word].”

• vājakṛtyeṣu ← vājakṛtya
• [noun], locative, plural, neuter
• “battle.”

• satpate ← satpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• vṛtre ← vṛtra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vāpsv ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vāpsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• mandase ← mad
• [verb], singular, Present indikative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

सो चिन्नु स खलु इन्द्रः सख्या सखिभूतेन निमित्तेन नर्यः नृभ्यो हितः इनः सर्वस्येश्वरः स्तुतः सर्वैरभिष्टुतः । सख्या स्तुत इति वा संबन्धः । मावते मत्सदृशाय नरे नराय चर्कृत्यः पुनःपुनः कर्तव्यः। परिचरणीय इत्यर्थः । अथ प्रत्यक्षवादः । हे सत्पते सतां पालकेन्द्र स त्वं विश्वासु सर्वासु धूर्षु वोढव्येषु कार्यभारेषु वाजकृत्येषु च बलकृत्येषु च वृत्रे वाप्सु मेघे वर्तमानेषूदकेषु च निमित्तेषु हे शूर त्वम् अभि मन्दसे अभिष्टूयसे ॥

English translation:

“That Indra, kind to man, the lord of all, who is praised by his friend, is to be repeatedly honoured bymen like me; you, hero, protector of the good, are glorified in the all-sustaining food-producing cloud-imprisonedwaters.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Who is praised by his friend: or, sakhya naryaḥ, kind to man as a friend, praised by all

And now he is praised by his comrade as manly and forceful: Indra is worthy of celebration for a man like me.
Amid all the chariot-poles and at the getting of prizes, o master of
settlements, or at an obstacle [/Vr̥tra] or among the waters, you find
exhilaration, o champion.

He with his friend is active, lauded, good to man, Indra who must be glorified by one like me.
Hero, Lord of the brave, all cars are thy delight, warring with Vrtra, or for waters, or for spoil.

Gerade er wird von dem Freunde als mannhafter Gebieter gepriesen; Indra ist für einen Mann gleich mir der Rühmenswerte. Bei allen Bürden, bei den Beutezügen, oder wann es sich um Vritra handelt oder um Wasser, freust du dich darauf, du wahrer Held, du Held.

Ja er fürwahr, der starke Herr, den nun der Freund gerühmt hat, Indra, ist zu preisen auch von mir; O Fürst bei jeder Arbeit, jeder Kampfesthat, in Vritraschlacht, bei Tränken freust du dich, o Held.

Это он восхвален другом как мужественный повелитель -
Индру надо прославлять такому мужу, как я.
(Таща) за все дышла, когда речь идет о захвате добычи, о истинный повелитель,
О Вритре или о водах, ты радуешься, о герой.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• स्वराडार्चीजगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-इन्द्रः-चित्-नु सख्या नर्यः-इनः) वह परमात्मा उपासना द्वारा मुमुक्षुओं का हितकर स्वामी होता है (स्तुतः-चर्कृत्यः) स्तोतव्य है और पुनः-पुनः या भली प्रकार सत्करणीय है (मावते नरे) मेरे सदृश मुमुक्षु के लिए है (विश्वासु धूःसु) सारी धारणीय वृत्तियों में-योजनाओं में (वाजकृत्येषु) बलकार्यों में (सत्पते शूर) हे सज्जनों के पालक ! ज्ञानवन् ! परमात्मन् ! (वृत्रे वा-अप्सु-अभि मन्दसे) पापी जनों में तथा आप्त जनों में सम्यक् स्तुति को प्राप्त होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपासकों के लिए हितकर स्वामी है। वह सारी योजनाओं तथा बलकार्यों में स्तुत्य और सत्कार करने योग्य है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः-इन्द्रः-चित्-नु सख्या नर्यः-इनः) सः-‘उत्वं विसर्गस्य छान्दसः’ अवश्यं परमात्मा सखित्वेन-उपासनया नराणां मुमुक्षूणां हितकरः स्वामी (स्तुतः-चर्कृत्यः) स्तोतव्यः पुनः पुनर्भृशं वा सत्करणीयः (मावते नरे) मादृशाय मुमुक्षवेऽस्ति (विश्वासु धूःसु) सर्वासु धारणासु धारणीयासु वृत्तिषु वा (वाजकृत्येषु) बलकार्येषु (सत्पते शूर) सतां पालक ! परमात्मन् ! शूर ज्ञानवन् ! (वृत्रे वा अप्सु-अभिमन्दसे) पापिजनेषु-आप्तजनेषु च-अभिस्तुतिं प्राप्नोषि ॥२॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - अभिसारिणी

के᳓ ते᳓ न᳓र इन्दर+ ये᳓ त इषे᳓
ये᳓ ते सुम्नं᳓ सधनि᳓यम् इ᳓यक्षान्
के᳓ ते वा᳓जाय असुर्या᳡य हिन्विरे
के᳓ अप्सु᳓ स्वा᳓सु उर्व᳓रासु पउं᳓सिये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

íyakṣān ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

sadhanyàm ← sadhanī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sumnám ← sumná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

asuryā̀ya ← asuryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hinvire ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vā́jāya ← vā́ja- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

paúṁsye ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

svā́su ← svá- (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

urvárāsu ← urvárā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

के । ते । नरः॑ । इ॒न्द्र॒ । ये । ते॒ । इ॒षे । ये । ते॒ । सु॒म्नम् । स॒ऽध॒न्य॑म् । इय॑क्षान् ।
के । ते॒ । वाजा॑य । अ॒सु॒र्या॑य । हि॒न्वि॒रे॒ । के । अ॒प्ऽसु । स्वासु॑ । उ॒र्वरा॑सु । पौंस्ये॑ ॥

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nara ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ta ← te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumnaṃ ← sumnam ← sumna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• sadhanyam ← sa
• [adverb]
• “with; little; together.”

• sadhanyam ← dhanyam ← dhanya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fortunate; auspicious; affluent.”

• iyakṣān ← iyakṣ ← √yaj
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “endeavor.”

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vājāyāsuryāya ← vājāya ← vāja
• [noun], dative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājāyāsuryāya ← āsuryāya ← āsurya
• [noun], dative, singular, masculine

• hinvire ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• svāsūrvarāsu ← svāsu ← sva
• [noun], locative, plural, feminine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svāsūrvarāsu ← urvarāsu ← urvarā
• [noun], locative, plural, feminine
• “field; Urvarā.”

• pauṃsye ← pauṃsya
• [noun], locative, singular, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

हे इन्द्र ते के नरः के मनुष्या इति प्रश्नः । ते महान्तो मया ज्ञातव्या इत्यभिप्रायः । प्रष्टव्यानाह। ये नराः ते तव इषे अन्नाय प्रभवन्तीति शेषः । ये च ते सुम्नं सुखं त्वदीयं सधन्यं धनयुक्तम् इयक्षान् गच्छन्ति । इयक्षतिर्गतिकर्मा । त्वदीयमन्नं सुखं धनं च ये लभन्ते ते के महात्मान इति । किंच के ते तव असुर्याय असुरसंबन्धिने तेषां वधनिमित्ताय वाजाय बलाय हिन्विरे६ प्रेरयन्ति सोमादि हविः। के वा अप्सु स्वासु स्वापेक्षितेषूदकेषु उर्वरासु सर्वसस्याढ्यासु भूमिषु पौंस्ये पुंस्त्वे चेति तेषु निमित्तभूतेषु हविः प्रेरयन्तीत्यनुवर्तते । उक्तविधा महान्तो दुर्लभा इति भावः ॥

English translation:

“What men, Indra, are they who (are eminent in offering food to you, who are desirous of obtaining fromthe happiness and opulence, who send you (oblations) for the sake of strength (to fight) the asura, who (sentoblations) for the sake of obtaining spontaneously-flowing waters and cultivable lands, and manly vigour?”

Who are those men, Indra, who are for your refreshment, who will strive to attain your favor as their traveling companion?
Who spur themselves on for your lordly prize; who (spur themselves on) when waters, their own fields, or masculine power is at stake?

Who are the men whom thou wilt further, Indra, who strive to win thy bliss allied with riches?
Who urged thee forward to exert thy power divine, to valour, in the war for waters on their fields?

Wer sind die Männer, welche dir, Indra, nach Wunsch sind, die deinen Mitanteil an der Beute gewährende Huld zu erlangen suchen? Wer sind die, die sich für deine asurische Überlegenheit beeifern, wer, wenn es sich um Wasser, um die eigenen Fluren, um die Mannesstärke handelt?

Wer, Indra, sind die Männer die dich laben, die deine Huld gemeinsam sich erflehen, Die um die Kraft des Himmels eifrig sich bemühn, auf Wassern, eignen Fluren und in Mannesthat?

Кто те мужи, о Индра, которым ты помогаешь,
Которые стремятся получить твою милость, связанную с общей добычей?
Кто те, (что) радеют о твоей асурской мощи,
Кто – когда речь идет о водах, о своих пашнях, о мужестве?

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• पादनिचृज्ज्गती
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र के ते नरः) हे परमात्मन् ! वे तेरे मुमुक्षुजन कौन हैं (ये ते इषे) जो तेरे एषणीय मोक्ष के लिए (सुम्नं सधन्यम्-इयक्षान्) जो अपने को साधुऔर सधन्य, सफल सङ्गत करते हैं (के ते वाजाय-असुर्याय हिन्विरे) कौन तेरे अमृत अन्नभोग के लिए अपने को प्रेरित करते हैं (के स्वासु-उर्वरासु-अप्सु पौंस्ये) कौन अपनी ऊँची कामनाओं में और आत्मभाव में आत्मा को प्रेरित करते हैं ॥३॥

भावार्थभाषाः - मोक्ष की इच्छा करनेवाले और अपने को उसके अधिकारी बनानेवाले विरले होते हैं, एवं परमात्मा के अमृतभोग को चाहनेवाले अपने को उन्नत किया करते हैं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र के ते नरः) हे परमात्मन् ! के हि ते नरो मुमुक्षवः सन्ति (ये ते-इषे) ये तव-एषणीयमोक्षाय (सुम्नं सधन्यम्-इयक्षान्) आत्मानं साधुम् “सुम्ने मा धत्तमिति साधौ मा धत्तमित्येवैतदाह” [श० १।८।३।२७] तथा सधन्यं सफलं सङ्गच्छन्ते “इयक्षति गतिकर्मा” [निघ० २।१४] के (ते वाजाय-असुर्याय हिन्विरे) के तव- अमृतान्नभोगाय-प्राणपोषकाय “अमृतोऽन्नं वै वाजः” [जै० २।१९३] आत्मानं प्रेरयन्ति (के स्वासु-उर्वरासु अप्सु पौंस्यै) के खलु स्वासु-उच्चासु कामनासु “आपो वै सर्वे कामाः” [श० ४।५।५।१५] आत्मत्वे च-आत्मानं प्रेरयन्ति ॥३॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - अभिसारिणी

भु᳓वस् तुव᳓म् इन्दर+ ब्र᳓ह्मणा महा᳓न्
भु᳓वो वि᳓श्वेषु स᳓वनेषु यज्ञि᳓यः
भु᳓वो नॄँ᳓श् च्यौतनो᳓ वि᳓श्वस्मिन् भ᳓रे
ज्य᳓यिष्ठश्+ च · म᳓न्त्रो विश्वचर्षणे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhúvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

bráhmaṇā ← bráhman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bhúvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sávaneṣu ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

víśveṣu ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yajñíyaḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

bhúvaḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

cyautnáḥ ← cyautná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

víśvasmin ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

jyéṣṭhaḥ ← jyéṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mántraḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvacarṣaṇe ← viśvácarṣaṇi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

भुवः॑ । त्वम् । इ॒न्द्र॒ । ब्रह्म॑णा । म॒हान् । भुवः॑ । विश्वे॑षु । सव॑नेषु । य॒ज्ञियः॑ ।
भुवः॑ । नॄन् । च्यौ॒त्नः । विश्व॑स्मिन् । भरे॑ । ज्येष्ठः॑ । च॒ । मन्त्रः॑ । वि॒श्व॒ऽच॒र्ष॒णे॒ ॥

• bhuvas ← bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• brahmaṇā ← brahman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• bhuvo ← bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• viśveṣu ← viśva
• [noun], locative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• savaneṣu ← savana
• [noun], locative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• yajñiyaḥ ← yajñiya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sacrificial; divine; devoted.”

• bhuvo ← bhuvaḥ ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• nṝṃś ← nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• cyautno ← cyautnaḥ ← cyautna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “animating.”

• viśvasmin ← viśva
• [noun], locative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• jyeṣṭhaś ← jyeṣṭhaḥ ← jyeṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “firstborn; best; first; excellent; highest; jyeṣṭha [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• mantro ← mantraḥ ← mantra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• viśvacarṣaṇe ← viśvacarṣaṇi
• [noun], vocative, singular, masculine

हे इन्द्र त्वं ब्रह्मणा अस्मत्कृतेन परिवृढेन स्तोत्रेण महान् भुवः अभवः। भवतेर्लेटि ‘ भूसुवोस्तिङि ’ इति गुणप्रतिषेध उवङादेशः । तथा विश्वेषु सर्वेषु सवनेषु यज्ञियः यष्टव्यः भुवः अभवः । तथा विश्वस्मिन् सर्वस्मिन् भरे संग्रामे नॄन् नेतॄणां शत्रूणां च्यौत्नः च्यावयिता भुवः । हे विश्वचर्षणे सर्वस्य द्रष्टरिन्द्र मन्त्रः मन्त्रयितव्यस्त्वं ज्येष्ठश्च अभवः सर्वेषां मध्ये ॥

English translation:

“Indra, you have become mighty through our praise; you have have become adorable at all sacrifices,in every combat you are the caster down of the leaders (of hosts); beholder of all, you are the best, mostexcellent.”

You will become great through our sacred formulation, Indra.
You will become the worthy recipient of the sacrifice at all the
soma-pressings.
You will become the stirring of men in every contest and the supreme mantra, o you who are common to all domains.

Thou, Indra, through the holy prayer art mighty, worthy of sacrifice at all libations.
In every fight thou castest heroes on the ground: thou art the noblest song, O Lord of all the folk.

Du, Indra, wardst groß durch die erbauliche Rede, du wardst bei allen Trankopfern der Opferwürdige. Du wardst der Aufrüttler der Männer in jedem Kampf und der beste Rat, du Allbekannter.

Du mögest, Indra, mächtig sein durch das Gebet, bei allen Mahlen sollst du hochverehrt uns sein, In jedem Kampfe rege du die Männer an, als herrlichster Berather, allbeliebter du.

Ты стал великим, о Индра, благодаря священному слову,
Ты стал достойным жертв на всех выжиманиях (сомы).
Ты был вдохновителем мужей в каждой битве
И лучшим советчиком, о принадлежащий всем народам.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! (त्वम्) तू (ब्रह्मणा महान् भुवः) वेदज्ञान से महान् है (विश्वेषु सवनेषु यज्ञियः-भुवः) सब सम्पादनीय ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, संन्यास आश्रमों में सङ्गमनीय है (नॄन्-च्यौत्नः-भुवः) मुमुक्षों के प्रति रागादियों को हटानेवाला बलवान् है (विश्वचर्षणे) हे सर्वद्रष्टा परमात्मन् ! (विश्वस्मिन् भरे ज्येष्ठः-मन्त्रः-च) सम्पूर्ण भरणीय-धारणीय-निर्वाह करने योग्य वस्तुओं में तू ज्येष्ठ मन्त्रप्रद और ज्ञानप्रद है ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा महान् ज्ञानवान् है। सब आश्रमियों के समागम योग्य है। मुमुक्षुओं के अन्दर से रागादि दोषों को हटानेवाला है ।समस्त भरण करनेवाले पदार्थों में ज्येष्ठ और ज्ञानप्रद है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! (त्वम्) (ब्रह्मणा महान् भुवः) ज्ञानेन वेदज्ञानेन महान् भवसि (विश्वेषु सवनेषु यज्ञियः-भुवः) सर्वेषु सम्पादनीयेषु ब्रह्मचर्यगृहस्थवानप्रस्थसंन्यासाश्रमेषु सङ्गमनीयो भवसि (नॄन्-च्यौत्नः-भुवः) मुमुक्षून् प्रति रागादीन् च्योतयिता बलवान् भवसि (विश्वचर्षणे) हे सर्वद्रष्टः परमात्मन् ! (विश्वस्मिन् भरे ज्येष्ठः-मन्त्रः-च) सर्वस्मिन् भरणीये धारणीये निर्वाहके त्वं ज्येष्ठः श्रेष्ठो मन्त्रयिता मन्त्रप्रदः-ज्ञानप्रदो भवसि ॥४॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓वा नु᳓ कं ज्या᳓यान् यज्ञ᳓वनसो
महीं᳓ त ओ᳓मात्रां कृष्ट᳓यो विदुः
अ᳓सो नु᳓ कम् अज᳓रो व᳓र्धाश् च
वि᳓श्वे᳓द् एता᳓ स᳓वना तूतुमा᳓ कृषे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áva ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

jyā́yān ← jyā́yaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kam ← kam (invariable)

nú ← nú (invariable)

yajñávanasaḥ ← yajñávanas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

kr̥ṣṭáyaḥ ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ómātrām ← ómātrā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

viduḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ajáraḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásaḥ ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

kam ← kam (invariable)

nú ← nú (invariable)

várdhāḥ ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ít ← ít (invariable)

kr̥ṣe ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tūtumā́ ← tūtumá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

अव॑ । नु । क॒म् । ज्याया॑न् । य॒ज्ञऽव॑नसः । म॒हीम् । ते॒ । ओमा॑त्राम् । कृ॒ष्टयः॑ । वि॒दुः॒ ।
असः॑ । नु । क॒म् । अ॒जरः॑ । वर्धाः॑ । च॒ । विश्वा॑ । इत् । ए॒ता । सव॑ना । तू॒तु॒मा । कृ॒षे॒ ॥

• avā ← av
• [verb], singular, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• kaṃ ← kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• jyāyān ← jyāyas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “better; elder; greater; bigger.”

• yajñavanaso ← yajñavanasaḥ ← yajñavanas
• [noun], accusative, plural, masculine

• mahīṃ ← mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• ta ← te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• omātrāṃ ← omātrām ← omātrā
• [noun], accusative, singular, feminine

• kṛṣṭayo ← kṛṣṭayaḥ ← kṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• aso ← asaḥ ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• ajaro ← ajaraḥ ← ajara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “undecaying; ageless.”

• vardhāś ← vardhāḥ ← vṛdh
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• viśved ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśved ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• etā ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• savanā ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• tūtumā ← tūtuma
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powerful.”

• kṛṣe ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे इन्द्र त्वं ज्यायान् प्रशस्यतरस्त्वं यज्ञवनसः संभक्तयज्ञान् स्तोतॄन् नु कं क्षिप्रम् अव रक्ष । अध्येतारो नु कमिति पदद्वयं कुर्वन्ति तथापि हिकं नुकमित्यादीनि नवोत्तराणि पदानीत्युक्तवान् यास्काचार्यः (नि. ३. १२ ) । अतः केवलानां हिकं नुकमित्येवमादीनां यावानर्थः स एव विशिष्टानामपि । तैत्तिरीया ( तै. सं. १,२,१३.३ ) अप्येकमेव पदं कुर्वन्ति । अवेत्युक्तम् । इन्द्रस्यावनप्रसिद्धिं दर्शयति । हे इन्द्र ते तव ओमात्रां रक्षणं महीं महत् विदुः कृष्टयः मनुष्या ऋषयः । ओमात्राम् । अम गत्यादिषु । औणादिक आत्रन्प्रत्ययः । छान्दस उमादेशः । किंच त्वम् अजर जरारहितः असः भव । नु कं क्षिप्रं वर्धाश्च वर्धस्व च हविराज्यादिना । किंच विश्वेत् सवण्यपि एता एतानि सवना सवनानि तूतुमा तूर्णानि कृषे करोषि ॥ कृषे । छान्दसे लिटि ‘ छन्दसि वा ’ इति द्विर्वचनाभावः ॥

Right now, as the superior one, help those eager for the sacrifice. The peoples know your great succor and protection.
Right now, (so that) you will be unaging and you will make (us) strong, we have made all these soma-pressings powerful, to draw (you) here.

Help now, as Highest, those who toil at sacrifice: well do the people know thy great protecting might.
Thou shalt be Everlasing, Giver of success yea, on all these libations thou bestowest strength.

Schütze doch ja die Opfereifrigen als der Überlegene! Die Völker kennen deine große Hilfsbereitschaft. Du wirst ja alterlos bleiben und noch wachsen. Alle diese Somaopfer hast du wirkungsvoll gemacht.

Sei, herrlicher, du hold den Opferliebenden, es kennen alle Völker deine grosse Huld; Erweise dich als ewig junger, stärke uns und mache alle diese Spenden wirkungsreich.

Помоги же как старший тем, кто любит жертвоприношения!
Народы знают твое великое дружелюбие.
Ты же останешься нестареющим и будешь (еще) расти.
Все эти выжимания (сомы) ты делаешь плодотворными.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ज्यायान्) हे इन्द्र ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! तू महान् है (यज्ञवनसः-नु कम्-अव) अध्यात्मयज्ञ को जो सेवन करते हैं, उनकी शीघ्र रक्षा कर (ते महीम्-ओमात्रां कृष्टयः-विदुः) तेरी महती रक्षा को मनुष्य जानते हैं (अजरः-नु कम्-असः-च वर्धाः) तू अजर-जरारहित है, शीघ्र हमें बढ़ा (विश्वा-एता सवना-इत्-तूतुमा-कृषे) सारी इन निष्पादन करने योग्य स्तुति-प्रार्थना-उपासनाओं को शीघ्र स्वीकार करता है, ये भी जानते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा महान् है, उसकी रक्षणशक्ति भी महती है। वह अध्यात्मयाजी जनों की पूरी रक्षा करता है। उसकी स्तुति, प्रार्थना, उपासनाओं को अवश्य शीघ्र स्वीकार करता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ज्यायान्) हे इन्द्र-ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! त्वं महान्-असि (यज्ञवनसः-नु कम्-अव) ये-अध्यात्मयज्ञं वनन्ति सम्भजन्ति-अध्यात्मयज्ञस्यानुष्ठातारस्तान् शीघ्रं रक्ष (ते महीम्-ओमात्रां कृष्टयः-विदुः) तव महतीं रक्षाम् “अव रक्षणे” [भ्वादिः] ‘मात्रन् प्रत्ययो बाहुलकादौणादिकः, ऊठ् च बाहुलादेव’ मनुष्या जानन्ति (अजरः नु कम्-असः-च वर्धाः) त्वं खल्वजरो जरारहितो भवसि शीघ्रं वर्धय (विश्वा-एता सवना-इत्-तूतुमा-कृषे) सर्वाणि-एतानि सवनानि निष्पाद्यानि स्तुतिप्रार्थनोपासनानि शीघ्रं स्वीकरोषि, इत्यपि जानन्ति ॥५॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

एता᳓ वि᳓श्वा स᳓वना तूतुमा᳓ कृषे
स्वयं᳓ सूनो सहसो या᳓नि दधिषे᳓
व᳓राय ते पा᳓तरं+ ध᳓र्मणे त᳓ना
यज्ञो᳓ म᳓न्त्रो · ब्र᳓ह्म उ᳓द्यतं व᳓चः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
etā́ ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

kr̥ṣe ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sávanā ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tūtumā́ ← tūtumá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dadhiṣé ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

sahasaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sūno ← sūnú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svayám ← svayám (invariable)

yā́ni ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhármaṇe ← dhárman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

pā́tram ← pā́tra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

várāya ← vára- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mántraḥ ← mántra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

údyatam ← √yam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ए॒ता । विश्वा॑ । सव॑ना । तू॒तु॒मा । कृ॒षे॒ । स्व॒यम् । सू॒नो॒ इति॑ । स॒ह॒सः॒ । यानि॑ । द॒धि॒षे ।
वरा॑य । ते॒ । पात्र॑म् । धर्म॑णे । तना॑ । य॒ज्ञः । मन्त्रः॑ । ब्रह्म॑ । उत्ऽय॑तम् । वचः॑ ॥

• etā ← etad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• savanā ← savana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• tūtumā ← tūtuma
• [noun], accusative, plural, neuter
• “powerful.”

• kṛṣe ← kṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• svayaṃ ← svayam
• [adverb]
• “personally; spontaneously; svayam [word]; voluntarily.”

• sūno ← sūnu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• sahaso ← sahasaḥ ← sahas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• yāni ← yad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• dadhiṣe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• varāya ← vara
• [noun], dative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• pātraṃ ← pātram ← pātra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “vessel; pātra [word]; authority; receptacle; pātra; vessel; cup; bowl; basket.”

• dharmaṇe ← dharman
• [noun], dative, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• mantro ← mantraḥ ← mantra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mantra; Mantra; consultation; advice; consultation; mantra [word]; speech; plan.”

• brahmodyataṃ ← brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmodyataṃ ← udyatam ← udyam ← √yam
• [verb noun], nominative, singular
• “raise; prepare; begin; endeavor; specialize.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

हे इन्द्र एता एतानि विश्वा सर्वाणि सवना सवनानि तूतुमा तूर्णानि कृषे करोषि । एतानीत्युक्तं कानीति तत्राह । हे सहसः बलस्य सूनो पुत्र । बलवन्नित्यर्थः । स्वयं यानि दधिषे धारयसि । हे इन्द्र ते तव वराय शत्रूणां वारकाय ते तव स्वभूतं पात्रं रक्षणं भवत्वस्माकम् । किंच धर्मणे धारणाय तना धनं भवत्विति शेषः । किंच तुभ्यं यज्ञो मन्त्रः । इज्यतेऽनेनेति यज्ञकरणसाधनभूतो मन्त्रः । यजुरित्यर्थः । ब्रह्म परिवृढम् । शस्त्रमित्यर्थः । तदुभयात्मकं वचः उद्यतं भवतीति शेषः ॥

English translation:

“You make swift all those sacrifices which, son of strength, you yourself support; may your protectionbe granted for the repulse (of enemies, may) wealth (be granted) for our support; the sacrifice, the hymn, thesacred text, the voice (is) raised (to you).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The voice is raised to you: udyatam vacas: two things are included inthis phrase: mantra, which is the means of enunciating the sacrifice; and the brahma = parivṛḍham śastram, theprayer that is not recited aloud

We have made all these soma-pressings powerful, to draw (you) here— which you have (now) taken into your own self, o son of strength.
To your liking and for your support, are, in succession, the cup, the
sacrifice, the mantra, and the upraised sacred formulation and speech.

All these libations thou makest effectual, of which thou art thyself supporter, Son of Power.
Therefore thy vessel is to be esteemed the best, sacrifice, holy text, prayer, and exalted speech.

All diese Somaopfer hast du wirkungsvoll gemacht, welche du, Sohn der Kraft, selbst dir angeeignet hast. Nach deinem Wunsche, zu deiner Verfügung sind der Reihe nach der Becher, das Opfer, das Dichterwort, das angehobene Erbauungswort und die Rede.

O mache alle diese Spenden wirkungsreich, die du ja selbst, o Sohn der Stärke, zu dir nimmst; Zur Freude und zur Labung sei der Becher dir, Gebet und Opfer, Spruch und das geweihte Lied.

Все эти выжимания (сомы) ты делаешь плодотворными,
Которые ты сам, о сын силы, забираешь себе.
По (твоему) желанию, по (твоему) установлению для тебя непрерывной чередой (следует) сосуд,
Жертва, молитва, священное слово, возвышенная речь.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (एता विश्वा सवना तूतुमा कृषे) हे परमात्मन् ! इन सब निष्पादन योग्य स्तुति-प्रार्थना-उपासना कर्मों को तू शीघ्र स्वीकार करता है (सहसः सूनो) अध्यात्मबल के उत्पादक परमात्मा ! (यानि स्वयं दधिषे) जिनको तू स्वयं विधान करता है, वेदों में उपदेश देता है, (ते पात्रं धर्मणे वराय तना) तेरे पात्रभूत तुझको वरनेवाले-ध्यान करनेवाले के लिए अध्यात्मधन होवें (यज्ञः-मन्त्रः-ब्रह्मोद्यतं वचः) उस पात्रभूत के-स्तोता के यज्ञ-श्रेष्ठकर्म, मनन, ज्ञान, प्रकट हुए-हुए स्तुतिवचन तेरे लिए होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - वेदों में कहें स्तुति, प्रार्थना, उपासना आदि कर्म परमात्मा को स्वीकार होते हैं। उस पात्रभूत स्तुतिकर्ता के लिए परमात्मा आध्यात्मिक धन प्रदान करता है, इसलिए स्तुतिकर्ता अपने श्रेष्ठकर्म, मनन, ज्ञान आदि परमात्मा के प्रति समर्पित करे ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एता विश्वा सवना तूतुमा कृषे) हे परमात्मन् ! इमानि विश्वानि निष्पाद्यानि स्तुतिप्रार्थनोपासनानि कर्माणि शीघ्रं स्वीकरोषि (सहसः सूनो) अध्यात्मबलस्य उत्पादक परमात्मन् ! (यानि स्वयं दधिषे) यानि खलु स्वयं विदधिषे विदधासि वेदेषूपदिशसि (ते पात्रं धर्मणे वराय तना) तव पात्राय पात्रभूताय ‘चतुर्थीस्थाने द्वितीया’ त्वां वरयित्रे धारकाय ध्यानशीलाय-अध्यात्मधनानि भवन्तु “तना धननाम” [निघ० २।१०] (यज्ञः-मन्त्रः ब्रह्मोद्यतं वचः) तस्य पात्रभूतस्य स्तोतुः-यज्ञम् श्रेष्ठकर्मयजनं मननं ज्ञानं प्रकटितं स्तुतिवचनं तुभ्यमस्तु ॥६॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

ये᳓ ते विप्र ब्रह्मकृ᳓तः सुते᳓ स᳓चा
व᳓सूनां᳐ च व᳓सुनश् च दाव᳓ने
प्र᳓ ते᳓ सुम्न᳓स्य म᳓नसा पथा᳓ भुवन्
म᳓दे सुत᳓स्य सोमिय᳓स्य अ᳓न्धसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
brahmakŕ̥taḥ ← brahmakŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

sácā ← sácā (invariable)

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vipra ← vípra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vásunaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

bhuvan ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

pathā́ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sumnásya ← sumná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

somyásya ← somyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ये । ते॒ । वि॒प्र॒ । ब्र॒ह्म॒ऽकृतः॑ । सु॒ते । सचा॑ । वसू॑नाम् । च॒ । वसु॑नः । च॒ । दा॒वने॑ ।
प्र । ते । सु॒म्नस्य॑ । मन॑सा । प॒था । भु॒व॒न् । मदे॑ । सु॒तस्य॑ । सो॒म्यस्य॑ । अन्ध॑सः ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• vipra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• brahmakṛtaḥ ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmakṛtaḥ ← kṛtaḥ ← kṛt
• [noun], nominative, plural, masculine
• “causing; making; performing; promotive; producing; doing; acting; writing; transforming; effecting.”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• vasūnāṃ ← vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vasunaś ← vasunaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sumnasya ← sumna
• [noun], genitive, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• pathā ← pathin
• [noun], instrumental, singular
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• bhuvan ← bhū
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• somyasyāndhasaḥ ← somyasya ← somya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “saumya.”

• somyasyāndhasaḥ ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

हे विप्र मेधाविन्निन्द्र ते तुभ्यं ये ब्रह्मकृतः स्तोत्रकर्तारो हविष्कर्तारो वा स्तोतारः सचा संघीभूताः सुते सोमेऽभिषुते वसूनां बहूनां धनानां वसुनश्च एकस्य निवासयोग्यस्य धनस्य च दावने दानाय परिचरन्तीति शेषः । अत्र वसूनामिति बहुवचनेन ऐहिकभोगसाधनानि धनानि अभिप्रेतानि । एकवचनान्तेन च निवासयोग्यं स्वर्गाख्यं धनमभिप्रेतमित्यवगन्तव्यम् । ते अनुष्ठातारः सुम्नस्य सुखस्य लाभाय मनसा पथा मनोमार्गेण । स्तोत्रवर्त्मनेत्यर्थः । प्र भुवन् प्रभवन्तु । उक्तवसुदानाय योग्या भवन्त्वित्यर्थः। कति उच्यते। सुतस्य अभिषुतस्य सोम्यस्य सोमसंबन्धिनः अन्धसः अन्नस्य मदे सति ॥ ॥ ९ ॥

English translation:

“Sage Indra, the reciters of pious hymns to you who assembled together when (the Soma) is effused,(worship you) for the donation of riches and treasures; may they be competent (to acquire) you felicity by thepathway of the mind; when you are exhilarated with the effused Soma food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Riches and treasures: vasūnām =abundant wealth;

Vasunas = wealth for one house; the plural ral implies earthly wealth, the singular implies wealthsuited for an abode, i.e. the wealth called svarga (heaven)

Those who craft sacred formulations for you when the soma is pressed, for you to give of goods and of good, o inspired one,
through the thought of your favor they will go forward along the path, at your exhilaration on the pressed soma-stalk.
The next three hymns (X.51–53), attributed to Agni Saucīka, treat the well-known story of the flight and disappearance of Agni, who wished to avoid the ritual role of conveying the oblations and the fate of his brothers. The gods find him hidden in the waters and entice him back by promising him a share in the sacrifice.

They who with flowing Soma pray to thee, O Sage, to pour on them thy gifts of opulence and wealth,
May they come forward, through their spirit, on the path of bliss, in the wild joy of Soma juice effused.

Die dir, du Redekundiger, bei gepreßtem Soma eine Erbauung bereiten, damit du Güter und Gutes schenkest, die werden im Geiste auf dem Pfade deiner Gunst vorwärtskommen im Rausche des gepreßten somischen Tranks.

Die zu dir flehn, o weiser, bei dem Somasaft, dass viele Schätze du verleihst und reiches Gut, Die sei’n voran mit Freude auf des Glückes Pfad hier bei dem Trunke des gepressten Somakrauts.

Кто тебе, о вдохновенный, готовит священное слово у выжатого сомы,
Чтобы ты дал блага и добро,
Те благодаря (своему) разуму пусть будут впереди на пути твоей милости
В опьянении выжатым из сомы напитком!

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्र) हे विशेषरूप से तृप्त करनेवाले ! (ते) तेरे (ये ब्रह्मकृतः) स्तोत्र-स्तुति करनेवाले (सुते सचा) उपासनाप्रसङ्ग में सम्मिलित (वसूनां च वसुनः-च दावने) सांसारिक धनों का भी जो श्रेष्ठ बसानेवाला मोक्षधन है, उसके प्रदान करने के लिए उपासक लोग स्तुति करते हैं (मनसा पथा) मनोभाव के सत्यपथ-सदाचण द्वारा (ते मदे) तेरे हर्ष के निमित्त(सुम्नस्य सुतस्य सोम्यस्य प्रभुवन्) निष्पादित साधुभाव उपासनारस के समर्पण में समर्थ होते हैं, उन्हें तू अनुगृहीत कर ॥७॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा, स्तुति करनेवालों को सब धनों से ऊँचें धन मोक्ष को प्रदान करता है। जो मन से और सदाचरण से तथा साधुभाव से परमात्मा की उपासना करने में समर्थ होते हैं, उन पर वह कृपा बनाये रखता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्र) हे विशिष्टतया प्रीणयितः परमात्मन् ! (ते) तव (ब्रह्मकृतः) ये खलु स्तोत्रकृतः स्तुतिकर्तारः (सुते सचा) उपासनाप्रसङ्गे सम्मिलिताः (वसूनां च वसुनः-च दावने) सांसारिकधनानां वासकधनस्य मोक्षस्य च दानाय दाननिमित्तं स्तुवन्तीति शेषः, तथा (मनसा पथा) मनोभावेन पथा सत्पथा सदाचरणेन च (ते मदे) तव हर्षनिमित्तम् (सुम्नस्य-सुतस्य सोम्यस्य प्रभुवन्) साधुभावस्य निष्पादितस्योपासनारसस्य समर्पणे प्रभवन्ति तान् त्वमनुगृहाण ॥७॥