०४९

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अहं᳓ दां᳐ गृणते᳓ पू᳓र्वियं व᳓सु
अह᳓म् ब्र᳓ह्म कृणवम् म᳓ह्य° व᳓र्धनम्
अह᳓म् भुवं य᳓जमानस्य चोदिता᳓
अ᳓यज्वनः साक्षि वि᳓श्वस्मिन् भ᳓रे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dām ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pū́rvyam ← pū́rvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kr̥ṇavam ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

máhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

várdhanam ← várdhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bhuvam ← √bhū- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

coditā́ ← coditár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yájamānasya ← √yaj- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

áyajvanaḥ ← áyajvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

bháre ← bhára- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sākṣi ← √sah- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

víśvasmin ← víśva- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

अ॒हम् । दा॒म् । गृ॒ण॒ते । पूर्व्य॑म् । वसु॑ । अ॒हम् । ब्रह्म॑ । कृ॒ण॒व॒म् । मह्य॑म् । वर्ध॑नम् ।
अ॒हम् । भु॒व॒म् । यज॑मानस्य । चो॒दि॒ता । अय॑ज्वनः । सा॒क्षि॒ । विश्व॑स्मिन् । भरे॑ ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• dāṃ ← dām ← dā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• pūrvyaṃ ← pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• vasv ← vasu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• kṛṇavam ← kṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• mahyaṃ ← mahyam ← mad
• [noun], dative, singular
• “I; mine.”

• vardhanam ← vardhana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “increasing; fortifying; promotive; prolonging.”

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• bhuvaṃ ← bhuvam ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yajamānasya ← yaj
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• coditāyajvanaḥ ← coditā ← coditṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• coditāyajvanaḥ ← ayajvanaḥ ← ayajvan
• [noun], accusative, plural, masculine

• sākṣi ← sah
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “endure; overcome; habituate.”

• viśvasmin ← viśva
• [noun], locative, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhare ← bhara
• [noun], locative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

अहम् इन्द्रः गृणते स्तुवते पूर्व्यं मुख्यं वसु धनं दाम् अदाम्। अहम् एव ब्रह्म परिवृढं कर्म स्तुतिलक्षणं मह्यं वर्धनं कृणवं करोमि । स्तोतुः संबन्धि स्तोत्रं तस्मै धनं प्रयच्छन् मह्यमेव वर्धनं करोमीत्यर्थः । तथा अहं यजमानस्य मामुद्दिश्य यष्टुर्धनस्य चोदिता प्रेरकः भुवं भवामि । अयज्वनः अयष्टुः । अयष्टारमित्यर्थः । तं विश्वस्मिन् भरे सर्वस्मिन्नपि संग्रामे साक्षि अभिभवामि ॥

English translation:

“I give excellent treasure to him who praises me, I render sacred prayer (a source) of greatness tomyself, I am the instrumental gator of the worshipper; I am the discomfiter in every battle of him who does not worship.”

I gave the foremost good to the singer. I made the sacred formulation a strengthener for me.
I became the inciter of the sacrificer. I have vanquished the
non-sacrificers in every contest.

I HAVE enriched the singer with surpassing wealth; I have allowed the holy hymn to strengthen me.
I, furtherer of him who offers sacrifice, have conquered in each fight the men who worship not.

Ich gab dem Sänger das allererste Gut, ich machte das erbauliche Wort mir zur Stärkung. Ich ward der Aneiferer des Opfernden; die Opferscheuen überwand ich in jedem Kampfe.

»Dem, der mich preist, verleihe ich das höchste Gut, zu meinem Labsal mache ich mir das Gebet, Ich bin der Fördrer dessen, der mir Opfer bringt, den opferlosen schlage ich in jedem Kampf.

Я дал певцу лучшее добро,
Я сделал молитву себе подкреплением.
Я был побудителем жертвователя,
Я побеждал в каждой битве тех, кто не приносит жертв.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• भुरिगार्चीजगती
• निषादः

इस सूक्त में ‘इन्द्र’ शब्द से परमात्मा गृहीत है। उसकी उपासना से व्यसन कामवासनादि दोष दूर हो जाते हैं और उपासक मोक्ष को प्राप्त करते हैं इत्यादि विषय वर्णित हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं गृणते पूर्व्यं वसु दाम्) मैं परमात्मा स्तुतिकर्त्ताके लिए शाश्वतिक मोक्ष-बसानेवाले धन को देता हूँ (अहं ब्रह्म मह्यं वर्धनं कृणवम्) मैं वेदज्ञान जो मेरे लिए वृद्धि का कारण मेरे गुण जनानेवाला है, उसे मैं प्रकाशित करता हूँ (अहं यजमानस्य चोदिता) मैं परमात्माअध्यात्मयाजी यजमान का प्रेरक हूँ (अयज्वनः-भरे विश्वस्मिन् साक्षि) अध्यात्मयज्ञ न करनेवाले नास्तिक जनों को पोषणीय संसार में अभिभूत करता हूँ-दण्डित करता हूँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की स्तुतिकरनेवाला शाश्वतिक सुखमय मोक्ष को प्राप्त होता है। परमात्मा के गुणों का वर्णन करनेवाले वेद का परमात्मा प्रकाश करता है, तदनुसार अध्यात्मयाजी को वह प्रेरणा देता है, नास्तिक जनों को संसार में दण्ड देता है ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते ‘इन्द्र’शब्देन परमात्मा गृह्यते। तस्योपासनेनो-पासकानां कामवासनादयो दोषा दूरीभवन्ति ते मोक्षं च प्राप्नुवन्तीत्येवमादयो विषया वर्ण्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं गृणते पूर्व्यं वसु दाम्) अहं परमात्मा स्तुतिकर्त्रे शाश्वतिकं मोक्षं वसु-वासधनं ददामि (अहं ब्रह्म मह्यं वर्धनं कृणवम्) अहं खलु वेदज्ञानं यद् हि मह्यं मदर्थं वर्धनकारणं गुणप्रज्ञापनं मदीयं यद् गुणजातं वर्णयति तत् करोमि (अहं यजमानस्य चोदिता) अहमेव परमात्मा यजमानस्य-अध्यात्मयाजिनः प्रेरयिताऽस्मि (अयज्वनः-भरे विश्वस्मिन् साक्षि) अध्यात्मयजनं न कुर्वतो नास्तिकान् भरणीये संसारेऽभिभवामि ॥१॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मां᳐᳓ धुर् इ᳓न्दरं+ ना᳓म देव᳓ता
दिव᳓श् च ग्म᳓श् च अपां᳐᳓ च जन्त᳓वः
अहं᳓ ह᳓री वृ᳓षणा वि᳓व्रता रघू᳓
अहं᳓ व᳓ज्रं श᳓वसे धृष्णु᳓ आ᳓ ददे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devátā ← devátā (invariable)

dhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́m ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

gmáḥ ← kṣám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

jantávaḥ ← jantú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

raghū́ ← raghú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vívratā ← vívrata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

vŕ̥ṣaṇā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dade ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

dhr̥ṣṇú ← dhr̥ṣṇú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

śávase ← śávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

माम् । धुः॒ । इन्द्र॑म् । नाम॑ । दे॒वता॑ । दि॒वः । च॒ । ग्मः । च॒ । अ॒पाम् । च॒ । ज॒न्तवः॑ ।
अ॒हम् । हरी॒ इति॑ । वृष॑णा । विऽव्र॑ता । र॒घू इति॑ । अ॒हम् । वज्र॑म् । शव॑से । धृ॒ष्णु । आ । द॒दे॒ ॥

• māṃ ← mām ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• dhur ← dhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• nāma
• [adverb]
• “by name; indeed; however; indeed.”

• devatā ← devatāḥ ← devatā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “Hindu deity; Deva; deity; idol; devatā [word]; divinity; temple.”

• divaś ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• gmaś ← gmaḥ ← gam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “gam.”

• cāpāṃ ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāpāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• jantavaḥ ← jantu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; worm; being; child; Jantu; offspring; insect; vermin; animal.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• vṛṣaṇā ← vṛṣaṇa
• [noun], accusative, dual, masculine

• vivratā ← vivrata
• [noun], accusative, dual, masculine
• “refractory; loath.”

• raghū ← raghu
• [noun], accusative, dual, masculine
• “low; fast.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• vajraṃ ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• śavase ← śavas
• [noun], dative, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• dhṛṣṇv ← dhṛṣṇu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brave; ferocious; strong.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dade ← dā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

इन्द्रं नाम इन्द्रनामानं मां देवता देवानां मध्ये दिवः द्युलोकस्य । ग्मा पृथिव्यापोऽन्तरिक्षम् । एतेषु लोकेषु जन्तवः जाताः मा मामेव धुः दधुः धारयन्ति हविर्भिः स्तुतिभिश्च । अहं यज्ञगमनाय संग्रामगमनाय वा हरी हरितवर्णौ वृषणा पुंस्त्वोपेतौ विव्रता विविधकर्माणौ रघू लघू शीघ्रगती अश्वौ नियोजयामि रथे । तथा अहं धृष्णु धर्षकं वज्रम् आयुधं शवसे बलाय आ ददे स्वीकरोमि ॥

English translation:

“Those born in heaven, in earth, and in the firmament, support me, whose name is Indra among thedeities (by their offerings). I (harness to my car) two bay steeds vigorous, many-functioned, rapid; I wield for mystrength the fearful thunderbolt.”

Upon me they conferred the name Indra among the gods—the creatures of heaven and earth and of the waters.
I (took as my own) the two quick fallow bays, the bulls, who follow a separate commandment; boldly I took the mace for power.

The People of the heavens, the waters, and the earth have stablished me among the Gods with Indra’s name.
I took unto myself the two swift vigorous Bays that speed on divers paths, and the fierce bolt for strength.

Mich setzten sie unter dem Namen Indra zum Gott ein, die Geschöpfe des Himmels und der Erde und des Wassers. Ich lenke das bullenstarke Falbenpaar, die beiden widerspenstigen Renner; ich ergreife mutig die Keule zur Krafttat.

Mein Indra-Wesen haben göttlich stets verehrt des Himmels Stämme und der Erde und des Meers, Den Blitz ergriff mit Kühnheit ich zu meiner Kraft, die schnellen goldnen Hengste, die forteilenden.

Меня причислили к богам под именем Индры
Дети неба и земли, и вод.
Я (правлю) парой буланых коней, мужественных, рвущихся в разные стороны, быстрых.
Я отважно беру ваджру для проявления силы.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः-ग्मः-अपां च जन्तवः) द्युलोक के पृथिवीलोक के अन्तरिक्षलोक के जाननेवाले मनुष्य (मां देवताम्-इन्द्रं नाम धुः) मुझ परमात्मा देवता को धारण करते हैं (अहं वृषणा हरी विव्रता रघू) मैं परमात्मा सुखवर्षक विविध-कर्मसम्पादक शीघ्रप्रभाववाले दुःखहारक और सुखाहारक अपने दया और प्रसाद को प्रेरित करता हूँ (अहम्) मैं परमात्मा (शवसे धृष्णु वज्रम्-आददे) जगत् संचालन बल के लिए धर्षक ओज को आत्मबल को ग्रहण कर रहा हूँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - द्युलोक अन्तरिक्षलोक और पृथिवीलोक को जाननेवाले मनुष्य अर्थात् इन तीनों को जानकर इनके रचयिता परमात्मा को अपने अन्दर धारण करते हैं। परमात्मा इन्हें अपने दुःख नष्ट करनेवाले व सुख प्राप्त करानेवाले दयाप्रसाद को प्रदान करता है, जो कि अपने बल से जगत् का संचालन करता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः-ग्मः-अपां च जन्तवः) द्युलोकस्य पृथिव्याः-अन्तरिक्षलोकस्य ज्ञातारो जन्तवः-मनुष्याः “मनुष्या वै जन्तवः” [श० ७।३।१।३२] (मां देवताम्-इन्द्रं नाम धुः) मां परमात्मानं देवतां नाम धारयन्ति (अहं वृषणा हरी विव्रता रघू) अहं परमात्मा सुखवर्षकौ दयाप्रसादौ विविधकर्मसम्पादकौ शीघ्रगामिनौ धारयामि (अहम्) अहं परमात्मा (शवसे धृष्णु वज्रम्-आददे) जगच्चालनबलाय धर्षकं वज्रमोज आत्मबलमाददे-गृह्णामि ॥२॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अह᳓म् अ᳓त्कं कव᳓ये शिश्नथं ह᳓थैर्
अहं᳓ कु᳓त्सम् · आवम् आभि᳓र् ऊति᳓भिः
अहं᳓ शु᳓ष्णस्य श्न᳓थिता व᳓धर् यमं
न᳓ यो᳓ रर᳓ आ᳓रियं ना᳓म द᳓स्यवे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

átkam ← átka- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

háthaiḥ ← hátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kaváye ← kaví- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

śiśnatham ← √śnathⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ābhíḥ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

āvam ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

kútsam ← kútsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

śnáthitā ← śnáthitar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúṣṇasya ← śúṣṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vádhar ← vádhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yamam ← √yam- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ā́ryam ← ā́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dásyave ← dásyu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

raré ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒हम् । अत्क॑म् । क॒वये॑ । शि॒श्न॒थ॒म् । हथैः॑ । अ॒हम् । कुत्स॑म् । आ॒व॒म् । आ॒भिः । ऊ॒तिऽभिः॑ ।
अ॒हम् । शुष्ण॑स्य । श्नथि॑ता । वधः॑ । य॒म॒म् । न । यः । र॒रे । आर्य॑म् । नाम॑ । दस्य॑वे ॥

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• atkaṃ ← atkam ← atka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “garment.”

• kavaye ← kavi
• [noun], dative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• śiśnathaṃ ← śiśnatham ← śnath
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “pierce; kill.”

• hathair ← hathaiḥ ← hatha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “blow.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• kutsam ← kutsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• āvam ← av
• [verb], singular, Imperfect
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• ābhir ← ābhiḥ ← idam
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• śuṣṇasya ← śuṣṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Śuṣṇa.”

• śnathitā ← śnathitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• vadhar
• [noun], accusative, singular, neuter
• “weapon.”

• yamaṃ ← yamam ← yam
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• rara ← rare ← rā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; impart.”

• āryaṃ ← āryam ← ārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “noble; noble; Indo-European; ārya [word]; honorable; noble.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• dasyave ← dasyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “savage; outcast; mugger.”

अहम् इन्द्रः अत्कम् आच्छादकं शत्रुपुत्रं कवये उशनस ऋषये तस्य सुखवासाय हथैः बहुप्रकारैः प्रहारैः तत्साधनैरायुधैर्वा शिश्नथं ताडितवानस्मि । श्नथतिर्वधकर्मा । किंच अहं कुत्सम् एतन्नामकमृषिम् आभिरूतिभिः वधादिरूपैः। ‘ कुत्साय शुष्णमशुषं नि बर्हीः ’ (ऋ. सं. ४, १६. १२) इत्यादि मन्त्रान्तरम् । रक्षणैः आवम् अरक्षम् । पूर्वमेव कृतान्यपि रक्षणानीदानीमिव कृतानीत्यनुवदति । कुत्सार्थं शुष्णस्य एतन्नामकस्यासुरस्य श्नथिता हिंसिता । तस्य हननायेत्यर्थः । वधः वज्रं यमं प्रहरणाय नियमितवानस्मि । अपि च अहम् आर्यम् आर्यसंबन्धि। आर्याणां देयमित्यर्थः । तादृशं नाम । उदकनामैतत् । नामकमुदकं दस्यवे शत्रवे उपक्षपयित्रे न ररे न दत्तवानस्मि । यद्वा । आर्यं पूज्यमित्यसाधारणं नाम दस्यवे न दत्तवानस्मि । अत्रेन्द्रस्यात्मस्तुतौ कुत्सरक्षणशुष्णवधादिकम् आवः कुत्समिन्द्र यस्मिञ्चाकन्’ (ऋ. सं. १. ३३. १४) ‘ शुष्णं पिप्रुं कुयवं वृत्रमिन्द्र ’ ( ऋ. सं. १. १०३. ८) इत्यादिषु बहुधा प्रपञ्चितम् । अतोऽत्र ग्रन्थविस्तरभयान्न वक्ष्यते ॥

English translation:

“I smote Atka with many weapons for the defence of the sage; with those protections I preserved Kutsa;I am the slayer of Śuṣṇa; I grasped the thunderbolt I who have not given the water (nāma) of the Āryas to theDasyu.”

I pierced the cloak for the poet with my thrusts; I helped Kutsa with this help:
I, as the piercer of Śuṣṇa, held the deadly weapon—I, who did not give the Ārya name to the Dasyu.

With deadly blows I smote Atka for Kavi’s sake; I guarded Kutsa well with these saving helps.
As Susna’s slayer I brandished the dart of death: I gave not up the Aryan name to Dasyu foes.

Ich gab ihm mein Gewand, für den Kavi traf ich den Susna mit meinen Streichen; ich stand dem Kutsa mit diesen Hilfen bei. Ich, der Durchbohrer des Susna, hielt ihm die Waffe, der ich den arischen Namen dem Dasyu nicht preisgab.

Mit Hieben schlug den Atka für den Kavi ich, mit solchen Hülfen stand ich auch dem Kutsa bei; Çuschna zu tödten lenkte ich das Mordgeschoss, nicht übergab dem Feinde ich den Arier.

Я (дал ему свою) одежду, для Кави я пронзил (Шушну) ударами.
Я помог Кутсе этими поддержками.
Я, пронзитель Шушны, вручил (Кутсе) смертельное оружие,
(Я,) который не выдал дасью арийского имени.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• विराड्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं कवये-अत्कं शिश्नथम्) मैं परमात्मा मेधावी स्तुति करनेवाले के लिए, अन्तःस्थल को खा जानेवाले व्यसन को शिथिल करता हूँ-नष्ट करता हूँ (अहम्) मैं परमात्मा (आभिः-ऊतिभिः) इन रक्षणप्रवृत्तियों द्वारा (कुत्सं हथैः-आवम्) स्तुतिकर्त्ताको घातक दुष्कर्मों से बचाता हूँ (अहम्) मैं परमात्मा (शुष्णस्य श्नथिता) शोषक शोक का नाशक हूँ, (दस्यवे वधः यमम्) दुष्टजन के लिए वधक-प्रहारक शस्त्र को देता हूँ (यः-आर्यं नाम न ररे) जो आर्य-मुझ श्रेष्ठ परमात्मा के लिए स्तुतिवचन नहीं देता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा स्तुति करनेवाले के व्यसन को शिथिल करता है-नष्ट करता है और अपनी रक्षणशक्तियों द्वारा दुष्कर्मों से बचाता है, शोक को नष्ट करता है। दुष्ट को दण्डप्रहार करता है, जो कि उसकी स्तुति नहीं करता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं कवये-अत्कं शिश्नथम्) अहं परमात्मा मेधाविने स्तोत्रे स्तुतिकर्त्रे खलु तदत्तुं शीलं व्यसनं शिथिलं करोमि नाशयामि “अत्कैः-अत्तुमर्हैः”[ऋ० २।३५।१४ दयानन्दः] “शिश्नथत् शिथिलीकरोति” [ऋ० ४।३०।१० दयानन्दः] “श्नथति वधकर्मा” [निघ० २।१९] (अहम्) अहं परमात्मा (आभिः-ऊतिभिः) एताभिरेव रक्षणप्रवृत्तिभिः (कुत्सं हथैः-आवम्) स्तुतिकर्त्तारं घातकेभ्यो दुष्कर्मभ्यः ‘हथैः हथेभ्यः, विभक्तिव्यत्ययेन, अत्र हन् धातोः-क्थन् [उणादि० २।२] ये घ्नन्ति ते हथास्तेभ्यो हथेभ्यः’ रक्षामि (अहम्) अहं परमात्मा (शुष्णस्य श्नथिता) शोषकस्य शोकस्य नाशकोऽस्मि (दस्यवे वधः-यमम्) दुष्टजनाय वधस्-वधकं शस्त्रं प्रहारं प्रयच्छामि (यः-आर्यं नाम न ररे) यो खलु-आर्याय ‘विभक्तिव्यत्ययेन’ मह्यं परमात्मने स्तुतिवचनं न ददाति “नाम स्तुतिसाधनं शब्दमात्रम्” [ऋ० ४।१।१६ दयानन्दः] “रा दाने” [अदादिः] ॥३॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अह᳓म् पिते᳓व वेतसूँ᳓र् अभि᳓ष्टये
तु᳓ग्रं कु᳓त्साय स्म᳓दिभं च रन्धयम्
अह᳓म् भुवं य᳓जमानस्य राज᳓नि
प्र᳓ य᳓द् भ᳓रे तु᳓जये न᳓ प्रिया᳓धृ᳓षे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

iva ← iva (invariable)

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vetasū́n ← vetasú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ca ← ca (invariable)

kútsāya ← kútsa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

randhayam ← √randh- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

smádibham ← smádibha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

túgram ← túgra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bhuvam ← √bhū- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

rājáni ← rāján- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

yájamānasya ← √yaj- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ādhŕ̥ṣe ← √dhr̥ṣ- (root)
{case:DAT, number:SG}

bháre ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

prá ← prá (invariable)

priyā́ ← priyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

tújaye ← túji- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒हम् । पि॒ताऽइ॑व । वे॒त॒सून् । अ॒भिष्ट॑ये । तुग्र॑म् । कुत्सा॑य । स्मत्ऽइ॑भम् । च॒ । र॒न्ध॒य॒म् ।
अ॒हम् । भु॒व॒म् । यज॑मानस्य । रा॒जनि॑ । प्र । यत् । भ॒रे॒ । तुज॑ये । न । प्रि॒या । आ॒ऽधृषे॑ ॥

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• piteva ← pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• piteva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vetasūṃr ← vetasūn ← vetasu
• [noun], accusative, plural, masculine

• abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

• tugraṃ ← tugram ← tugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Tugra; tugra [word].”

• kutsāya ← kutsa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• smadibhaṃ ← smadibham ← smadibha
• [noun], accusative, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• randhayam ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Present injunctive
• “subjugate; hand over.”

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• bhuvaṃ ← bhuvam ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• yajamānasya ← yaj
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; worship; worship.”

• rājani ← rājan
• [noun], locative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• bhare ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• tujaye ← tuji
• [noun], dative, singular, masculine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• priyādhṛṣe ← priyā ← priya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• priyādhṛṣe ← ādhṛṣe ← ādhṛṣ ← √dhṛṣ
• [verb noun]
• “overcome; suppress.”

अहम् इन्द्रः पितेव पिता पुत्रायेव स यथा तस्मै निर्वाहार्थमभिमतं देशं प्रसाधयति तद्वत् वेतसून एतन्नामकान जनपदान् अभिष्टये अभीच्छते कुत्साय महर्षये तुग्रं स्मदिभं च रन्धयं वशमनयम् । अहं यजमानस्य राजनि राजनार्थं भुवम् अभवम् । समर्थं इति शेषः । यत् यस्मात् तुजये न पुत्रायेव पिता तस्मै यजमानाय आधृषे शत्रूणां धर्षणाय प्रिया प्रियाणि प्र भरे प्रभरामि तस्माद्यजमानस्य राजनि भुवमिति संबन्धः ॥

English translation:

“Like a father (for a son), I brought under subjection to Kutsa, at his desire, the Vetasūs and Tugraand Smadibha I have been in plural ce of a sovereign to the worshipper when I bring (to him) as to a son acceptable(gifts) for assailing (his enemies).”

I was like a father to the Vetasus for them to prevail; I made Tugra and Smadibha subject to Kutsa.
I came to be under the direction of the sacrificer: when I brought myself to the fore for Tuji, his dear things were not to be assailed.

Smadibha, Tugra, and the Vetasus I gave as prey to Kutsa, father-like, to succour him.
I was a worthy King to rule the worshipper, when I gave Tuji dear inviolable gifts.

Ich half wie ein Vater den Vetasu´s zur Überlegenheit; den Tugra und Smadibha habe ich dem Kutsa unterworfen. Ich trat für die Herrschaft des Opferers ein. Als ich dem Tuji seinen Wagen an die Spitze brachte, da war gegen seine beiden lieben Rosse nicht anzukommen.

Zu Gunsten Kutsa’s gab ich wie ein Vater ihm dahin den Tugra, Smadibha, die Vetasu’s; Ich war des Opfrers Führer, als dem Tudschi ich viel liebes schenkte, an das keiner je sich wagt.

Я, как отец к (людям) Ветасу, когда надо помочь.
Тугру и Смадибху я отдал во власть Кутсе.
Я был за царствование жертвователя.
Когда я приношу для Туджи приятные (вещи), на них нельзя посягнуть.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्) मैं परमात्मा (अभिष्टये पिता-इव वेतसून्) पिता के समान जो मुझे चाहता है, उस उपासक के लिए, बेंत के दण्डे के समान उद्दण्ड नास्तिक, भय देनेवालों को तथा (कुत्साय तुग्रं स्मदिभम्) स्तुति करनेवालों के लिए हिंसक, भयंकर हाथी के समान क्रूर पीड़क जन को (रन्धयम्) नष्ट करता हूँ (अहं यजमानस्य राजनि भुवम्) मैं परमात्मा अध्यात्मयाजी के स्वामिपद पर शासकरूप में-रक्षकरूप में स्थित होता हूँ (तुजये-आधृषे) दूसरों को पीड़ित करने के स्वभाववाले के लिए (प्रिया न प्र भरे) सुखवस्तु नहीं देता हूँ ॥४॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य परमात्मा को पिता समान मानकर उसकी उपासना करता है, उसके प्रतिकूल उद्दण्ड जनों को तथा हाथी के समान उन्मत्त क्रूर जन को परमात्मा दण्ड देता है। वह उपासक का रक्षक है। परमात्मा हिंसक स्वभाववाले व्यक्ति को उसकी प्रिय वस्तु नहीं देता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्) अहं परमात्मा (अभिष्टये पिता इव वेतसून्) पितृसदृशः-अभीच्छति मां काङ्क्षति यस्तस्मै उपासकाय, ‘वेतससून् सकारलोपश्छान्दसः, वेतसस्य दण्डान्-इव खलूद्दण्डान् नास्तिकान् भयप्रदान् तथा (कुत्साय तुग्रं स्मदिभम् ) स्तुतिकर्त्रे हिंसकं भयङ्करं हस्तिनम्-इव क्रूरं पीडकं जनम् “स्मि धातोर्डतिः प्रत्यय औणादिकः, “भीस्म्योर्हेतुभये” [अष्टा० १।२।६९] “स्मि धातुर्भयप्रदर्शने” (रन्धयम्) रन्धयामि नाशयामि (अहं यजमानस्य राजनि भुवम्) अहं परमात्माऽध्यात्मयाजिनः राजनि स्वामिपदे शासकरूपे स्थितो भवामि (तुजये-आधृषे) हिंसकाय-अन्यानाधर्षयितुं पीडयितुशीलाय (प्रिया न प्रभरे) सुखवस्तूनि न ददामि ॥४॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अहं᳓ रन्धयम् मृ᳓गयं श्रुत᳓र्वणे
य᳓न् मा᳓जिहीत वयु᳓ना चना᳓नुष᳓क्
अहं᳓ वेशं᳓ · नम्र᳓म् आय᳓वे ऽकरम्
अहं᳓ स᳓व्याय प᳓ड्गृभिम् अरन्धयम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

mŕ̥gayam ← mŕ̥gaya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

randhayam ← √randh- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

śrutárvaṇe ← śrutárvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ájihīta ← √hā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

caná ← caná (invariable)

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayúnā ← vayúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

akaram ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

āyáve ← āyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

namrám ← namrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

veśám ← veśá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

arandhayam ← √randh- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

páḍgr̥bhim ← páḍgr̥bhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sávyāya ← sávya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अ॒हम् । र॒न्ध॒य॒म् । मृग॑यम् । श्रु॒तर्व॑णे । यत् । मा॒ । अजि॑हीत । व॒युना॑ । च॒न । आ॒नु॒षक् ।
अ॒हम् । वे॒शम् । न॒म्रम् । आ॒यवे॑ । अ॒क॒र॒म् । अ॒हम् । सव्या॑य । पट्ऽगृ॑भिम् । अ॒र॒न्ध॒य॒म् ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• randhayam ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Present injunctive
• “subjugate; hand over.”

• mṛgayaṃ ← mṛgayam ← mṛgaya
• [noun], accusative, singular, masculine

• śrutarvaṇe ← śrutarvan
• [noun], dative, singular, masculine

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• mājihīta ← mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• mājihīta ← ajihīta ← hā
• [verb], singular, Imperfect
• “move over; yield; give way.”

• vayunā ← vayuna
• [noun], ablative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• canānuṣak ← cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• canānuṣak ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• veśaṃ ← veśam ← veśa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “whorehouse; prostitute; neighbor; braid.”

• namram ← namra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dangling(a); submissive; curved; bent.”

• āyave ← āyu
• [noun], dative, singular, masculine

• ‘karam ← akaram ← kṛ
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• savyāya ← savya
• [noun], dative, singular, masculine

• paḍgṛbhim ← paḍgṛbhi
• [noun], accusative, singular, masculine

• arandhayam ← randhay ← √radh
• [verb], singular, Imperfect
• “subjugate; hand over.”

अहम् इन्द्रः मृगयम् एतन्नामकमसुरं श्रुतर्वणे एतन्नामकाय महर्षये रन्धयम् । रध्यतिर्वशगमने । वशमनयम् । यत् यस्मात् श्रुतर्वा मा माम् अजिहीत । ’ ओहाङ गतौ ‘। आगच्छत् । तदेवोच्यते । वयुना प्रज्ञानेन स्तोत्रेण आनुषक् अनुषक्तोऽभूत् । चन इति पूरणः । अहं वेशम् एतन्नामानं नम्रं प्रह्वं करम् अकार्षम् । करोतेर्लुङि ‘कृमृदृरुहिभ्य इति च्लेरङ । अडभावश्छान्दसः । अहं सव्याय एतन्नामकाय पड्गृभिम् एतन्नामकम् अरन्धयं वशमनयम् ॥ ॥ ७ ॥

English translation:

“I have brought Mṛgaya under subjection to Śrutarvan; when he came to me, (he was) earnestlyengaged in supplication. I humiliated Veśa for Āyu; I subjugated Padgṛbhi for Savya.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Mṛgaya = an asura;

I made Mr̥gaya subject to Śrutarvan, when he yielded to me when the ritual patterns were in due order.
I made the vassal submissive for Āyu, and I made Paḍgr̥bhi subject
to Savya.

I gave up Mrgaya to Srutarvan as his prey because he ever followed me and kept my laws.
For Ayu’s sake I caused Veta to bend and bow, and into Savya’s hand delivered Padgrbhi.

Ich unterwarf dem Srutarvan den Mrigaya, als er zu mir nicht einmal gebührlich, wie sich´s gehörte, eilte. Ich machte dem Ayu den Eingesessenen untertan; ich unterwarf dem Savya den Padgribhi.

Den Mrigaja gab dem Çrutarvan ich dahin, auch als des Lebens Kraft mich nach und nach verliess; Den Veça machte ich dem Aju unterthan, und gab dem Savja in die Hand den Padgribhi.

Я отдал во власть Шрутарвану Мригаю,
Когда он не раз бросался ко мне как к (направляющим) вехам.
Я сделал Вешу подчиненным для Аю.
Я для Савьи отдал во власть Падгрибхи.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रुतर्वणे) मेरे सम्बन्ध में श्रवण, शिक्षण को सेवन करनेवाले के लिए (मृगयम्) मृग के प्रति जानेवाले व्याध की भाँति कामदोष को (अहं रन्धयम्) मैं परमात्मा नष्ट करता हूँ (यत्-मा-अजिहीत) यतः वह मुझे प्राप्त होता है (वयुना चन-आनुषक्) प्रज्ञान से अनुषक्त होवे-युक्त होवे-भरपूर होवे (अहम्) मैं परमात्मा (आयवे वेशं नम्रम्-अकरम्) उस मेरे समीप आनेवाले के लिए उसके अन्दर प्रविष्ट वासनादोष को मैं शिथिल करता हूँ (सव्याय पड्गृभिम्-अरन्धयम्) अध्यात्मैश्वर्य के जो योग्य है, उसके लिए बाधक जो आत्मस्वरूप को पकड़ता है, ऐसे संसार के राग या मोह को नष्ट करता हूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा का श्रवण करनेवाले का कामदोष नष्ट हो जाता है और जो उसे प्राप्त करता है, वह प्रज्ञान से युक्त हो जाता है तथा परमात्मा की ओर चलनेवाले के अन्दर का वासनादोष शिथिल हो जाता है। अध्यात्मैश्वर्य को चाहनेवाले का राग और मोह भी नष्ट हो जाता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (श्रुतर्वणे) श्रुतं मद्विषयकं शिक्षणं वनति सम्भजति-आचरति स श्रुतर्वा-आस्तिकः, तस्मै ‘रुट् छान्दसः’ (मृगयम्) मृगं याति स मृगयो व्याधस्तमिव वर्तमानं कामदोषम् (अहं रन्धयम्) अहं परमात्मा नाशयामि (यत्-मा-अजिहीत) यतो मां सः प्राप्नुयात् “ओहाङ् गतौ” [जुहो०] (वयुना चन-आनुषक्) प्रज्ञानेन ‘आकारादेशश्छान्दसः’ आनुषक्तो भवेत् (अहम्) परमात्मा (आयवे वेशं नम्रम् अकरम्) मत्समीपमागन्तुकामाय तदन्तरे प्रवेशशीलो वासनादोषस्तं शिथिलं करोमि (सव्याय पड्गृभिम्-अरन्धयम्) अध्यात्मैश्वर्ययोग्याय यो बाधकः पदग्रहीता संसाररागो मोहो वा तं नाशयामि ॥५॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अहं᳓ स᳓ यो᳓ न᳓ववास्त्वम् बृह᳓द्रथं
सं᳓ वृत्रे᳓व · दा᳓सं वृत्रहा᳓रुजम्
य᳓द् वर्ध᳓यन्तम् प्रथ᳓यन्तम् आनुष᳓ग्
दूरे᳓ पारे᳓ र᳓जसो रोचना᳓करम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

br̥hádratham ← br̥hádratha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

návavāstvam ← návavāstva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

árujam ← √ruj- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

dā́sam ← dā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

sám ← sám (invariable)

vr̥trā́ ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vr̥trahā́ ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ānuṣák ← ānuṣák (invariable)

pratháyantam ← √prathⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vardháyantam ← √vr̥dh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ákaram ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dūré ← dūrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

pāré ← pārá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

rájasaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

rocanā́ ← rocaná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

अ॒हम् । सः । यः । नव॑ऽवास्त्वम् । बृ॒हत्ऽर॑थम् । सम् । वृ॒त्राऽइ॑व । दास॑म् । वृ॒त्र॒ऽहा । अरु॑जम् ।
यत् । व॒र्धय॑न्तम् । प्र॒थय॑न्तम् । आ॒नु॒षक् । दू॒रे । पा॒रे । रज॑सः । रो॒च॒ना । अक॑रम् ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• navavāstvam ← navavāstva
• [noun], accusative, singular, masculine

• bṛhadrathaṃ ← bṛhadratham ← bṛhadratha
• [noun], accusative, singular, masculine

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• vṛtreva ← vṛtrā ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• vṛtreva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• dāsaṃ ← dāsam ← dāsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• vṛtrahārujam ← vṛtrahā ← vṛtrahan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra.”

• vṛtrahārujam ← arujam ← ruj
• [verb], singular, Imperfect
• “break; bend.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• vardhayantam ← vardhay ← √vṛdh
• [verb noun], accusative, singular
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• prathayantam ← prathay ← √prath
• [verb noun], accusative, singular
• “spread; proclaim.”

• ānuṣag ← ānuṣak
• [adverb]
• “correctly; in sequence; punctually.”

• dūre ← dūra
• [noun], locative, singular, neuter
• “distant; long; dūra [word]; deep; far.”

• pāre ← pāra
• [noun], locative, singular, neuter
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• rajaso ← rajasaḥ ← rajas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

• rocanākaram ← rocanā ← rocana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “light; celestial sphere.”

• rocanākaram ← akaram ← kṛ
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

अहम् इन्द्रः सः अस्मि यः अहं नववास्त्वं बृहद्रथं च वृत्रेव वृत्रमिव दासम् उपक्षपयितारमिव नववास्त्वं बृहद्रथं च अरुजम् अहं भग्नमकरवम्। ‘रुजो भङ्गे ‘। यत् यदा वर्धयन्तं वर्धमानं प्रथयन्तं प्रथमानं चोभौ शत्रू आनुषक् अनुषक्तः सन् रोचना रोचनस्य रजसः लोकस्य दूरे पारे अकरं कृतवानस्मि ॥

English translation:

“I, the slayer of Vṛtra, am he who crushed Navavāstva and Bṛhadratha, (who crushed) Dāsa like aVṛtra, when I drove to the distant shore of the shining world, (both) my augmenting and outstretched (foes) oneafter the other.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dāsa like a Vṛtra: vṛtreva dāsam = like the destroyer, the Vṛtra; or, vṛtra iva = like twovṛtras

I am the one who (aided?) Navavāstva of the lofty chariots—I, the smasher of Vr̥tra [/obstacles], shattered the Dāsa like obstacles [/Vr̥tras]—
when he [=Navavāstva] was causing (me) to grow strong and spread
out according to due ritual order. I made the realms of light on the
distant far shore of airy space.

1, I crushed Navavastva of the lofty car, the Dasa, as the Vrtra-slayer kills the fiends;
When straightway on the region’s farthest edge I brought the God who makes the lights to broaden and increase.

Ich war es, der den Navavastva, den Brihadrata schützend, den Dasa, gleich dem Vritra zerschmetterte, ich der Vritratöter, wie damals, als ich den sich auswachsenden, gehörig sich ausbreitenden Vritra am fernen Ende des Raumes, in Himmelslichter verwandelte.

Ich Vritratödter war’s, der Navavāstua, den Dämon hoch zu Wagen, wie den Vritra schlug, Als weit ich ihn, der stetig wuchs und breiter ward, jenseit des Luftraums schaffte in des Aethers Glut.

Я тот, кто Нававаству, Брихадратху,
Словно врагов, разгромил дасу, (я,) убийца Вритры,
Когда растущего, постепенно распространяющегося
Далеко за пределами пространства я превратил в небесные светила.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अहं᳓ सू᳓र्यस्य प᳓रि यामि आशु᳓भिः
प्र᳓ एतशे᳓भिर् व᳓हमान ओ᳓जसा
य᳓न् मा सावो᳓ म᳓नुष आ᳓ह निर्णि᳓ज
ऋ᳓धक् कृषे · दा᳓सं कृ᳓त्वियं ह᳓थैः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

āśúbhiḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

pári ← pári (invariable)

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yāmi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

etaśébhiḥ ← étaśa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)

váhamānaḥ ← √vah- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ā́ha ← √ah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

mánuṣaḥ ← mánuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nirṇíje ← nirṇíj- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sāváḥ ← sāvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dā́sam ← dā́sa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

háthaiḥ ← hátha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kr̥ṣe ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

kŕ̥tvyam ← kŕ̥tvya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ŕ̥dhak ← ŕ̥dhak (invariable)

अ॒हम् । सूर्य॑स्य । परि॑ । या॒मि॒ । आ॒शुऽभिः॑ । प्र । ए॒त॒शेभिः॑ । वह॑मानः । ओज॑सा ।
यत् । मा॒ । सा॒वः । मनु॑षः । आह॑ । निः॒ऽनिजे॑ । ऋध॑क् । कृ॒षे॒ । दास॑म् । कृत्व्य॑म् । हथैः॑ ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• yāmy ← yāmi ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• āśubhiḥ ← āśu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• praitaśebhir ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• praitaśebhir ← etaśebhiḥ ← etaśa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Etaśa; horse.”

• vahamāna ← vahamānaḥ ← vah
• [verb noun], nominative, singular
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• sāvo ← sāvaḥ ← sāva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “libation.”

• manuṣa ← manuṣaḥ ← manus
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Manu; man.”

• āha ← ah
• [verb], singular, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• nirṇija ← nirṇije ← nirṇij
• [noun], dative, singular, feminine
• “attire; garment.”

• ṛdhak
• [adverb]
• “away; apart.”

• kṛṣe ← kṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “plow; drag; pull; dry; irritate.”

• dāsaṃ ← dāsam ← dāsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “slave; Dāsa; servant; savage; Shudra.”

• kṛtvyaṃ ← kṛtvyam ← kṛtvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “confident.”

• hathaiḥ ← hatha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “blow.”

अहं सूर्यस्य देवस्य आशुभिः शीघ्रगामिभिः एतशेभिः एतशवर्णैरश्वैः वहमानः उह्यमानः ओजसा आत्मीयेन बलेन प्रकर्षेण परि यामि परिगच्छामि सूर्यात्मना । किंच यत् यदा मा मां मनुषः मनुष्यस्य सावः सोमाभिषवः आह ब्रूते । आह्वयतीत्यर्थः । किमर्थमाह । निर्णिजे । निर्णिगिति रूपनाम । यज्ञस्वरूपायेत्यर्थः । तदानीं कृत्व्यं कर्तव्यम् । हन्तव्यमित्यर्थः । दासम् उपक्षपयितारं शत्रुं हथैः हननसाधनैः ऋधक्कृषे पृथक्करोमि । ऋधगित्ययं पृथगर्थे ।

English translation:

“Conveyed by the swift white horses of Sūrya, I hasten forth by my power; when the effused libation ofa man invokes me to the brilliant form of the sacrifice, I drive off with my weapons the destroyer who is to beslain.”

I drive around with the swift (horses) of the Sun, being conveyed forth in my might by the Etaśas.
When the soma-pressing of Manu says to me (that it [=soma] is) for my raiment, I will sideline (even) the effective Dāsa with my thrusts.

I travel round about borne onward in my might by the fleet-footed dappled Horses of the Sun.
When man’s libation calls me to the robe of state I soon repel the powerful Dasyu with my blows.

Ich überhole mit den Rennern des Surya, mit den Etasa´s kraftvoll vorausfahrend. Als die Anweisung des Menschen mir zur Verkleidung riet, da beseitigte ich mit meinen Streichen den siegesgewissen Dasa.

Ich eile, vorwärts fahrend mit den schimmernden, den raschen Sonnen-Rossen rings mit grosser Kraft; Wenn mich des Menschen Somasaft zum Trunke lud, dann schaff’ durch Hiebe ich den starken Dämon fort.

Я езжу кругом на быстрых (конях) Сурьи,
Мощно продвигаясь вперед на Эташах.
Когда выжимание (сомы) у человека призывает меня к праздничному наряду,
Я устраняю смертельными ударами ловкого дасу.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• स्वराडार्चीजगती
• निषादः

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अहं᳓ सप्तहा᳓ न᳓हुषो न᳓हुष्टरः
प्रा᳓श्रावयं श᳓वसा तुर्व᳓शं य᳓दुम्
अहं᳓ नि᳓ अन्यं᳓ स᳓हसा स᳓हस् करं
न᳓व व्रा᳓धतो नवतिं᳓ च वक्षयम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

náhuṣaḥ ← náhus- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

náhuṣṭaraḥ ← náhuṣṭara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saptahā́ ← saptahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aśrāvayam ← √śru- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

śávasā ← śávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

turváśam ← turváśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yádum ← yádu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

karam ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sáhasā ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

náva ← náva- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

navatím ← navatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vakṣayam ← √vakṣ- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

vrā́dhataḥ ← √vrādh- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒हम् । स॒प्त॒ऽहा । नहु॑षः । नहुः॑ऽतरः । प्र । अ॒श्र॒व॒य॒म् । शव॑सा । तु॒र्वश॑म् । यदु॑म् ।
अ॒हम् । नि । अ॒न्यम् । सह॑सा । सहः॑ । क॒र॒म् । नव॑ । व्राध॑तः । न॒व॒तिम् । च॒ । व॒क्ष॒य॒म् ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• saptahā ← sapta ← saptan
• [noun]
• “seven; seventh.”

• saptahā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

• nahuṣo ← nahuṣaḥ ← nahus
• [noun], ablative, singular, masculine

• nahuṣṭaraḥ ← nahuṣṭara
• [noun], nominative, singular, masculine

• prāśrāvayaṃ ← prāśrāvayam ← praśrāvay ← √śru
• [verb], singular, Imperfect

• śavasā ← śavas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• turvaśaṃ ← turvaśam ← turvaśa
• [noun], accusative, singular, masculine

• yadum ← yadu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Yadu; Yadu.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• anyaṃ ← anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• sahasā ← sahas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• sahas ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• karaṃ ← karam ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• nava ← navan
• [noun], accusative, singular, neuter
• “nine.”

• vrādhato ← vrādhataḥ ← vrādh
• [verb noun], accusative, plural

• navatiṃ ← navatim ← navati
• [noun], accusative, singular, feminine
• “ninety; navati [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vakṣayam ← vakṣay ← √vakṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “strengthen.”

अहं सप्तहा सप्तसंख्याकानां शत्रुपुरां हन्ता। ‘सप्त यत्पुरः शर्म शारदीः ’ (ऋ. सं. १. १७४.२ ) इत्युक्तम् । यद्वा । सप्त नमुच्यादीन् हतवान् । किंच नहुषः बन्धकस्यापि नहुष्टरः बन्धकतरोऽहं शवसा बलेन तुर्वशं यदुं च प्राश्रावयं शत्रुसंबन्धिगवादिप्रदानेन श्रावितवानस्मि । तौ यथा लोके श्रुतौ भवतः तथाकार्षमित्यर्थः । किंच अहम् अन्यं चास्मत्स्तोतारं सहसा बलेन सहः बलिनं करम् अकार्षम् । करोतेर्लुङि ‘कृमृदृरुहि°’ इति च्लेरङ्। अडभावः । किंच नव नवसंख्याकाः नवतिं च नवतिसंख्याकाश्च । नवोत्तरनवतिमित्यर्थः । कथंभूताः । व्राधतः वर्धमानाः वक्षयम् अवहम् । व्यनाशयमित्यर्थः ॥

English translation:

“I am the slayer of seven (asuras); I am the especial bond of bonds; I have made Turvaśa and Yadufamous through prowess; I have strengthened another (worshipper) with strength; I have demolished ninety andnine powerful (foes).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I am the slayer of seven asuras: aham saptahā, I am the slayer of seven asuras, asNamuci and others, or the destroyer of seven cities: RV. 1.174.2: sapta yatpuraḥ śarma śāradīḥ

I am the smasher of the seven, a greater Nahus than Nahus. I made Turvaśa and Yadu to be famed through my power.
I put down the one, his might with my might; I strengthened the nine and ninety (others) (to become) proud.

Stronger am I than Nabus, I who slew the seven: I glorified with might Yadu and Turvaga.
I brought another low, with strength I bent his strength: I let the mighty nine-and-ninety wax in power.

Ich bin der Siebentöter, ein größerer Nahus als Nahus selbst. Ich machte durch meine Überlegenheit den Turvasa und Yadu berühmt. Ich brachte durch meine Macht den einen um seine Macht und neunundneunzig andere hob ich zu Großen empor.

Ich bin’s, der, näher als der Nachbar, sieben fäll’t, ich brachte kräftig vorwärts Turvaça, Jadu, Den andern brachte ich durch Macht in meine Macht, den neunundneunzig starken gab ich grössre, Kraft.

Я убийца семерых, Нахуш лучше самого Нахуша.
(Своим) могуществом я прославил Турвашу (и) Яду.
Я унизил одного – (его) силу (своей) силой,
(А) девяносто девять могучих я взрастил (еще больше).

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• निचृज्जगती
• निषादः

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अहं᳓ सप्त᳓ स्रव᳓तो धारयं वृ᳓षा
द्रवित्नु᳓वः पृथिवियां᳓ सीरा᳓ अ᳓धि
अह᳓म् अ᳓र्णांसि वि᳓ तिरामि सुक्र᳓तुर्
युधा᳓ विदम् म᳓नवे गातु᳓म् इष्ट᳓ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dhārayam ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sravátaḥ ← sravát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

dravitnvàḥ ← dravitnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pr̥thivyā́m ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sīrā́ḥ ← sīrā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

árṇāṁsi ← árṇas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tirāmi ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

gātúm ← gātú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iṣṭáye ← iṣṭí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vidam ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

yudhā́ ← yúdh- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

अ॒हम् । स॒प्त । स्र॒वतः॑ । धा॒र॒य॒म् । वृषा॑ । द्र॒वि॒त्न्वः॑ । पृ॒थि॒व्याम् । सी॒राः । अधि॑ ।
अ॒हम् । अर्णां॑सि । वि । ति॒रा॒मि॒ । सु॒ऽक्रतुः॑ । यु॒धा । वि॒द॒म् । मन॑वे । गा॒तुम् । इ॒ष्टये॑ ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• sapta ← saptan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “seven; seventh.”

• sravato ← sravataḥ ← sravat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “river.”

• dhārayaṃ ← dhārayam ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• dravitnvaḥ ← dravitnu
• [noun], accusative, plural, feminine
• “fast.”

• pṛthivyāṃ ← pṛthivyām ← pṛthivī
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• sīrā ← sīrāḥ ← sīrā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “stream.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• arṇāṃsi ← arṇas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “body of water; water.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• tirāmi ← tṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• sukratur ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratur ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• yudhā ← yudh
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “battle; fight; war; combat.”

• vidam ← vid
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• gātum ← gātu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “path; way.”

• iṣṭaye ← iṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “seeking.”

वृषा वर्षकः अहं सप्त स्रवतः स्रवतीर्नदी: धारयम् अधारयम् । कीदृश्यस्ताः । द्रवित्न्वः द्रवन्तीः। ‘ वा छन्दसि ’ इति पूर्वसवर्णदीर्घाभावः । सीराः सरणशीलाः । कुत्र। पृथिव्याम् । सुक्रतुः शोभनकर्मा अहम् अर्णांसि उदकानि वि तिरामि प्रयच्छामि । किंच मनवे मनुष्याय इष्टये तस्य गमनाय गातुं मार्गं युधा संप्रहारेण । निरोधपरिहारेणेत्यर्थः । विदम् अलम्भयम् । प्रायच्छमित्यर्थः । विदेर्लाभार्थस्य • पुषादि (पा. सू. ३. १. ५५) इत्यादिना च्लेरङ्॥ ।

English translation:

“The showerer (of rain), I supported the seven rivers flowing and meandering over the earth; doer ofgood deeds, I spread out the waters; I found by war a path for man to go in.”

I, the bull, held fast the seven streams that were flowing and racing upon the earth.
I of good resolve traverse the floods. Through fighting I found the way for Manu to seek.

Bull over all the streams that flow along the earth, I took the Seven Rivers as mine own domain.
I, gifted with great wisdom, spread the floods abroad: by war I found for man the way to high success.

Ich, der Bulle, erhalte die Ströme, die auf Erden laufenden Gewässer. Ich, der Einsichtsvolle, durchschreite die Fluten. Durch Kampf fand ich für Manu, einen Weg zum Suchen.

Die sieben Flüsse schützte ich, als starker Held, die eilenden, die Ströme auf der Erde Grund; Schön wirkend dring’ ich durch der Wogen Flut hindurch, durch Kampf bewirk’ ich, dass der Mensch zu Glück gelangt.

Я, бык, удерживаю семь потоков,
Воды, бегущие по земле.
Я, очень способный, пересекаю стремнины.
С боем я нашел для Ману путь для поисков.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• विराड्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं वृषा) मैं सुखवर्षक परमात्मा (सप्त स्रवतः-द्रवित्न्वः सीराः) सात स्रवणशील प्राणों को तथा रक्त को वहन करती नाड़ियों को (पृथिव्याम्-अधि धारयम्) शरीर में अधिष्ठित करता हूँ (अहं सुक्रतुः) मैं सुकुशल कर्त्ता परमात्मा (मनवे) मनुष्य के लिए (अर्णांसि वि तिरामि-इष्टये) विविध विषयरसों को कामनापूर्ति के लिए देता हूँ (युधा विदम्) अपनी विभुगति से प्राप्त कराता हूँ ॥९॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा शरीर के अन्दर प्राणों का संचार करता है, उस रक्त को नाड़ियों में बहाता है, इन्द्रियों की कामना के लिये विषयरसों को भी प्रदान करता है। ऐसे उस परमात्मा की उपासना करनी चाहिए ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अहं वृषा) अहं सुखवर्षकः परमात्मा (सप्त स्रवतः-द्रवित्न्वः सीराः पृथिव्याम्-अधि धारयम्) सृप्तान् स्रवणशीलान् प्राणान् तथा द्रवन्ती-रक्तं वहन्तीर्नाडीः “सीराः-नाडीः” [ऋ० १।१७४।९ दयानन्दः] शरीरे “यच्छरीरं पुरुषस्य सा पृथिवी” [ऐ० आ० ४।३।३] अधिधारयामि (अहं सुक्रतुः) अहं सुकुशलः कर्त्ता परमात्मा (मनवे) मनुष्याय (अर्णांसि वितिरामि-इष्टये) विविधान् विषयरसान् प्रयच्छामि, इन्द्रियाणामाकाङ्क्षायै (युधा विदम्) स्वकीयविभुगत्या “युध्यति गतिकर्मा” [निघ० २।२४] वेदयामि प्रापयामि ‘अन्तर्गतो णिजर्थः’ ॥९॥

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - जगती

अहं᳓ त᳓द् आसु धारयं य᳓द् आसु न᳓
देव᳓श् चन᳓ त्व᳓ष्टा अ᳓धारयद् रु᳓शत्
स्पार्हं᳓ ग᳓वाम् ऊ᳓धस्सु वक्ष᳓णासु आ᳓
म᳓धोर् म᳓धु श्वा᳓त्रियं सो᳓मम् आशि᳓रम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

āsu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

āsu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dhārayam ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhārayat ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

caná ← caná (invariable)

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rúśat ← rúśant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

spārhám ← spārhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ū́dhassu ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

vakṣáṇāsu ← vakṣáṇā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

āśíram ← āśír- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mádhoḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śvā́tryam ← śvā́trya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒हम् । तत् । आ॒सु॒ । धा॒र॒य॒म् । यत् । आ॒सु॒ । न । दे॒वः । च॒न । त्वष्टा॑ । अधा॑रयत् । रुश॑त् ।
स्पा॒र्हम् । गवा॑म् । ऊधः॑ऽसु । व॒क्षणा॑सु । आ । मधोः॑ । मधु॑ । श्वात्र्य॑म् । सोम॑म् । आ॒ऽशिर॑म् ॥

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āsu ← idam
• [noun], locative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• dhārayaṃ ← dhārayam ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• yad ← yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• āsu ← idam
• [noun], locative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• devaś ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• tvaṣṭādhārayad ← tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• tvaṣṭādhārayad ← adhārayat ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• ruśat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “white; bright; bright.”

• spārhaṃ ← spārham ← spārha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “desirable.”

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• ūdhassu ← ūdhas
• [noun], locative, plural, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• vakṣaṇāsv ← vakṣaṇāsu ← vakṣaṇā
• [noun], locative, plural, feminine
• “abdomen; udder; inside.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• madhor ← madhoḥ ← madhu
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sweet; deft.”

• madhu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “sweet; deft.”

• śvātryaṃ ← śvātryam ← śvātrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “swelling.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• āśiram ← āśir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mixture.”

अहं तत् प्रसिद्धं पयः आसु गोषु धारयं धृतवानस्मि । धृञ् धारणे । ण्यन्तस्य लङि रूपम् । यत् पयः आसु गोषु देवश्चन त्वष्टा देवशिल्पी सूर्यो वा देवः न चन अधारयत धर्तुं नाशक्नोत् । कीदृक् पयोऽधारयमिति चेत् उच्यते । रुशत् दीप्तं स्पार्हं स्पृहणीयम् । केषु प्रदेशेष्विति उच्यते । गवामूधःसु उद्धततरेषु गवां पयोधारणप्रदेशेषु । किंच मधु उदकं वक्षणासु । नदीनामैतत् । वहनशीलासु नदीषु धारयामीत्यनुषज्यते । नद्युदकधारणस्थावधिरुच्यते । आ मधोः आ उदकोत्पत्तेः । आगामिवर्षासमयपर्यन्तमित्यर्थः । कीदृशं मध्विति तदुच्यते । श्वात्र्यम् । श्वात्रमिति क्षिप्रनाम । क्षिप्रगमनार्हम् । यद्वा । श्वात्र्यमित्युत्तरत्र संबध्यते । श्वात्र्यं सुखावहं सोमं प्रति आशिरं धारयम् ॥

English translation:

“I have kept up in them that which no deity, not even Tvaṣṭā, has maintained, bright, desirable,(contained) in the udders of the cows; in the rivers (I uphold) the water up to the (source of the) water, thedelightful Soma and the milk and curds.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In them that: them, means the cows and that, means the milk; upto thesource of the water: ā madhoḥ]. his energy stimulates both gods and men; lord of horses, doer of great deeds, renowned (Indra), the eager(priests) glorify all these (your actions).

I held fast in them that which the god Tvaṣṭar never held fast in
them: the gleaming,
eagerly sought (milk) in the udders, in the bellies of the cows, the honey of honey, the swelling soma, and its milk-mixture.

I set within these cows the white milk which no God, not even Tvastar’s self, had there deposited,-
Much-longed-for, in the breasts, the udders of the kine, the savoury sweets of meath, the milk and Soma juice.

Ich erhalte in ihnen, was in ihnen nicht einmal Gott Tvastri festgehalten hat, die weiße begehrte Milch in der Kühe Euter, in den Bäuchen, die süßer als süß ist, um den schwellenden Soma zu mischen.

In diese Kühe fügte ich die helle Milch, die selbst Gott Tvaschtar einzufügen nicht verstand, Die lieblich in der Kühe Bauch und Euter ruht, des Methes Süss, den kräft’gen Trank, die warme Milch.«

Я сохраняю в них то, что в них даже
Бог Тваштар не сохранил – светлое
Желанное (молоко) в выменах коров, в животах,
Что слаще меда (и служит) добавлением к пребывающему соме.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

• देवता - इन्द्रो वैकुंठः
• ऋषिः - इन्द्रो वैकुंठः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ देवाँ᳓ इ᳓न्दरो+ विविये नॄ᳓न्
प्र᳓ च्यौत्ने᳓न मघ᳓वा सत्य᳓राधाः
वि᳓श्वा इ᳓त् ता᳓ ते हरिवः शचीवो
अभि᳓ तुरा᳓सः स्वयशो गृणन्ति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

evá ← evá (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vivye ← √vī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

cyautnéna ← cyautná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

maghávā ← maghávan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

satyárādhāḥ ← satyárādhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

harivaḥ ← hárivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śacīvaḥ ← śácīvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

gr̥ṇanti ← √gr̥̄- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

svayaśaḥ ← sváyaśas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

turā́saḥ ← turá- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ए॒व । दे॒वान् । इन्द्रः॑ । वि॒व्ये॒ । नॄन् । प्र । च्यौ॒त्नेन॑ । म॒घऽवा॑ । स॒त्यऽरा॑धाः ।
विश्वा॑ । इत् । ता । ते॒ । ह॒रि॒ऽवः॒ । श॒ची॒ऽवः॒ । अ॒भि । तु॒रासः॑ । स्व॒ऽय॒शः॒ । गृ॒ण॒न्ति॒ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• devāṃ ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vivye ← vī
• [verb], singular, Perfect indicative
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• cyautnena ← cyautna
• [noun], instrumental, singular, neuter

• maghavā ← maghavan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; maghavan [word].”

• satyarādhāḥ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyarādhāḥ ← rādhāḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• viśvet ← viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvet ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• tā ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• harivaḥ ← harivas ← harivat
• [noun], vocative, singular, masculine

• śacīvo ← śacīvas ← śacīvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• turāsaḥ ← tura
• [noun], nominative, plural, masculine
• “powerful; noble; noble.”

• svayaśo ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayaśo ← yaśaḥ ← yaśas
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fame; Yaśas.”

• gṛṇanti ← gṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise.”

अथानयेन्द्र इन्द्रभावं परित्यज्य ऋषिभावेनाह । एव एवमुक्तप्रकारेण देवान् नॄन् च इन्द्रः देवः प्र विव्ये प्रकर्षेण गमयति । तस्मात्पराचीः प्रजाः प्र वीयन्ते प्रतीचीर्जायन्ते । ( तै. सं. ६. ३. १. ४ ) इति ब्राह्मणम् । किमन्यसहायेन नेत्याह । च्यौत्नेन स्वीयेन बलेन । कीदृश इन्द्रः । मघवा धनवान् सत्यराधाः सत्यधनः । अथ प्रत्यक्षेणाह । हे हरिवः हरिभ्यां तद्वन् शचीवः कर्मवन् हे स्वयशः स्वायत्तकीर्तेऽन्नवन् वेन्द्र ता तानि विश्वा सर्वाणि कर्माणि ते तव संबन्धीनि येषु कर्मसु तुरासः त्वरमाणा ऋत्विजः अभि गृणन्ति अभिष्टुवन्ति ॥ ॥ ८ ॥

Thus in this way Indra sought to attract the gods and men to him; with his stirring (action) he be(stirred them)—the bounteous one whose
generosity is real.
All these (deeds) of yours do the powerful ones sing, you able master of the fallow bays, whose glory is your own.

Even thus hath Indra Maghavan, truly bounteous, sped Gods and men with mighty operation.
The pious glorify all these thine exploits, Lord of Bay Coursers, Strong, and Selfresplendent.

Also redete Indra den Göttern zu, den Männern mit seinem Werk, der Gabenreiche, dessen Freigebigkeit wahrhaft ist. All dem von dir, o kräftiger Falbenbesitzer, stimmen die Mächtigen zu, du Selbstherrlicher.

So hat der starke, wahrhaft reiche Indra durch kräft’ge Thaten Gott und Mensch begeistert, Dies alles rühmen, starker Rosselenker! o herrlicher, an dir die eifervollen.

Так Индра вдохновил богов (и) мужей
(Своим) деянием, (он,) щедрый, чей дар истинен.
Все эти (дела) твои, о повелитель буланых коней, о могучий,
Славят деятельные (жрецы), о обладающий собственным блеском.

• इन्द्रो वैकुण्ठः
• इन्द्रो वैकुण्ठः
• स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (एव मघवा सत्यराधाः-इन्द्रः) इस प्रकार गुणयुक्त सृष्टियज्ञ काकर्त्तानित्यधनवान् मोक्षरूपस्थिर धनवान् मोक्ष का दाता परमात्मा (नॄन् देवान्) मुमुक्षु विद्वानों को (च्यौत्नेन)शरीरबन्धन को च्युत करनेवाले बल से (प्र विव्ये) प्रकृष्टरूप से अपनाता है (हरिवः शचीवः स्वयशः) हे दुःखहरण करनेवाले, दया और प्रसाद जिसके हैं, ऐसे हे कर्मवाले तथा स्वाधार यशवाले परमात्मन् !(ते ता विश्वा तुरासः-अभि गृणन्ति) तेरे उन सब कार्यों को संयमी संसारसागर को तरनेवाले निरन्तर तेरी स्तुति करते हैं ॥११॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा स्वाधार यशवाला है, मोक्षरूप धन का स्वामी है, मुमुक्षु उपासकों को अपनाता है, उन्हें मोक्ष प्रदान करता है। उसके दयाप्रसाद मानव के लिए भारी हितकर हैं। संयमी जन संसारसागर से तरने के लिए उसकी स्तुति करते हैं ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एव मघवा सत्यराधाः-इन्द्रः) एवङ्गुणविशिष्टः सृष्टियज्ञवान् स्थिरधनवान् मोक्षरूपस्थिरधनवान् मोक्षस्य दाता खलु परमात्मा (नॄन् देवान्) मुमुक्षून् “नरो ह वै देवविशः” [जै० १।८९] विदुः (च्यौत्नेन) शरीरबन्धनच्यावनेन स्वबलेन “च्यौत्नं बलनाम” [नि० २।९] (प्र विव्ये) प्रकर्षेण संवृणोति-आत्मीयान् करोति “विव्ये संवृणोति” [ऋ० १।१७६।६ दयानन्दः] “व्येञ् संवरणे” [भ्वादिः] “आत्मनेपदि लिटि प्रथमपुरुषैकवचने रूपम्” प्रत्यक्षदृष्ट्योच्यते (हरिवः शचीवः स्वयशः) दुःखहर्तारौ दयाप्रसादौ यस्य तद्वन् दयाप्रसादवन् ! कर्मवन् ! अनपेक्षितान्याधार ! स्वापेक्षितं यशं यस्य तद्वन् ! स्वाधारयशोवन् ! परमात्मन् ! (ते ता विश्वा तुरासः-अभि गृणन्ति) तव तानि सर्वाणि कर्माणि संयमिनः संसारसागरं तरन्तः “तुर इति यमनाम तरतेः” [निरु० १२।१६] अभिष्टुवन्ति ॥११॥