०४६

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ हो꣡ता जातो꣡ महा꣡न् नभोवि꣡न्
नृष꣡द्वा सीदद् अपा꣡म् उप꣡स्थे
द꣡धिर् यो꣡ धा꣡यि स꣡ ते व꣡यांसि
यन्ता꣡ व꣡सूनि विधते꣡ तनूपाः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M

Morph
hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nabhovít ← nabhovíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nr̥ṣádvā ← nr̥ṣádvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sīdat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

dádhiḥ ← dádhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dhā́yi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

váyāṁsi ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tanūpā́ḥ ← tanūpā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vidhaté ← √vidh- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:ACT}

yantā́ ← yantár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । होता॑ । जा॒तः । म॒हान् । न॒भः॒ऽवित् । नृ॒ऽसद्वा॑ । सी॒द॒त् । अ॒पाम् । उ॒पऽस्थे॑ ।
दधिः॑ । यः । धायि॑ । सः । ते॒ । वयां॑सि । य॒न्ता । वसू॑नि । वि॒ध॒ते । त॒नू॒ऽपाः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• jāto ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• mahān ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• nabhovin ← nabhaḥ ← nabhas
• [noun], neuter
• “sky; cloud; ākāśa; air; abhra.”

• nabhovin ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “finding.”

• nṛṣadvā ← nṛṣadvan
• [noun], nominative, singular, masculine

• sīdad ← sīdat ← sad
• [verb], singular, Present injunctive
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• apām ← ap
• [noun], genitive, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• dadhir ← dadhiḥ ← dadhi
• [noun], nominative, singular, masculine

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• vayāṃsi ← vayas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• yantā ← yam
• [verb], singular, periphrast. future
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vidhate ← vidh
• [verb noun], dative, singular
• “worship; offer.”

• tanūpāḥ ← tanū
• [noun], feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• tanūpāḥ ← pāḥ ← pā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “protecting.”

यः नृषद्वा अग्निः अपाम् । अन्तरिक्षनामैतत् । अन्तरिक्षस्य उपस्थे उत्सङ्गे वैद्युतरूपेण निषण्णोऽभूत् स इदानीं होता यजमानानां होमनिष्पादकः जातः प्रादुर्भूतः महान् गुणैः पूज्यः नभोवित् अन्तरिक्षस्य वेत्ता । यतस्तत्रोत्पन्नः अतस्तस्य ज्ञाता । नृषद्वा नृषु सीदन् । सदेः क्वनिप् कृत्स्वरः । प्र सीदत् वेद्यां प्रसीदति । अपामुपस्थे महिषा अगृभ्णत ’ ( ऋ. सं. ६. ८. ४ ) इति हि निगमः । यद्वा । अपाम् । अपसामित्यर्थः । कर्मणामुपस्थ उपस्थाने समीपे वेद्यामुक्तलक्षणः सन् । अथवा । अपामुदकानामुपस्थे मध्ये योऽग्निर्हविर्वोढुमसहमानो निगूढः स देवैः पुनः प्रार्थितः उक्तविधः सन् वेद्यां प्रसीदति । यः अग्निः दधिः धाता यज्ञस्य धारकः सन् धायि वेद्यां निहितोऽभूत् सः अग्निः हे वत्सप्रे विधते परिचरते ते तुभ्यं वयांसि अन्नानि वसूनि धनानि च यन्ता नियमिता भवतु । किंच तनूपाः ते तन्वः पाता च भवत्विति शेषः ॥

English translation:

“A mighty ministrant priest, one cognizant of heaven, though abiding with men, having been born, isseated on the lap of the waters; may he, the upholder (of sacrifice), who has been stationed (on the altar), be toyou when offering worship, the giver of food and riches, the protector of your person n.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Agnestrayo jyāyāṃsaḥ:Taittirīya Saṃhitā 2.6.6]. men follow) an animal that is lost; the wise Bhṛgus desiring his presence, and anxious (to find him), discoveredhim by their prayers lurking in the cave. [The wise Bhṛgus: cf. RV 2.4.2

Forth (he goes) when just born—the Hotar, the great cloud-finder; seated among men, he sat down in the lap of the waters.
He who has been established establishes vital powers for you; he is the extender of goods to the man who does honor and he is the
protector of bodies.

STABLISHED for thee, to lend thee vital forces, Giver of wealth, Guard of his servant’s body.
The Great Priest, born, who knows the clouds, Abider with men, is seated in the lap of waters.

Neugeboren tritt der große Hotri vor, der Wolkenkundige; der unter Männern Sitzende saß im Schoße der Gewässer. Der von dir erzeugt ist, er erzeugt dir Kräfte; er gewährt dem, der ihm dient, Schätze und ist ihm ein Leibesschirmer.

Der Dunst-umhüllte grosse Priester sitze geboren nun im Wasserschooss bei Männern; Er, der gegebne Geber schenke Schätze, dir, dem Verehrer, deinen Leib beschützend.

(Едва) родившись, он у(строился) как хотар, великий, знающий тучи;
Сидящий среди мужей, он уселся в лоне вод.
Кто установлен, тот устанавливает тебе жизненные силы.
Он наделяет благами того, кто служит ему, охраняет (его) тело.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में ‘अग्नि’ शब्द से परमात्मा गृहीत है। वह जड़-जङ्गम का आधार, मनुष्यों का कर्मप्रेरक, सृष्टिविषयक विज्ञानदाता, स्तुति-प्रार्थनावचनों का अङ्गीकार करनेवाला इत्यादि विषय वर्णित हैं ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः-महान्) जो सबसे महान् (जातः) प्रसिद्ध(होता) सबको अपने अन्दर धारण करनेवाला (नभोवित्) जो वस्तु नहीं भी प्रतीत होती हैं, ऐसी सूक्ष्मातिसूक्ष्म वस्तुओं का भी ज्ञाता(नृषद्वा) मुमुक्षुओं के हृदय में साक्षात् होनेवाला (अपाम्-उपस्थे) प्राणों के आश्रयरूप हृदय में वर्तमान है (दधिः-धायि) सब जगत् को धारण करनेवाला आश्रित किया जाता है (सः) वह परमात्मा (तनूपाः) आत्माओं का रक्षक (विधते ते) तुझ उपासना करते हुए के लिए (वयांसि वसूनि यन्ता) प्राणों को, जीवन के साधन भोक्तव्य धनों को नियत करता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सब जड़-जङ्गम का आधार है। सूक्ष्मातिसूक्ष्म का भी ज्ञाता, प्राणियों को रक्षा के साधन देनेवाला, जीवनशक्ति तथा जीवन के लिए उपयोगी वस्तुओं का देनेवाला, सबका आश्रयणीय और उपास्य है ॥१॥

अत्र सूक्ते ‘अग्नि’शब्देन परमात्मा गृह्यते स च जडजङ्गमानामाधारः, मनुष्याणां कर्मप्रेरकः, सृष्टेर्विज्ञानदाता, स्तुतिप्रार्थना-वचनानामङ्गीकर्त्तेत्यादयो विषयाः सन्ति ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः महान्) यः खलु महान् सर्वतः स्वरूपतो महान् (जातः) प्रसिद्धः (होता) सर्वेषामादाता स्वस्मिन् ग्रहीता (नभोवित्) न भान्ति यानि तानि वस्तुजातानि वेत्ति सः, सूक्ष्मातिसूक्ष्मस्य ज्ञाता (नृषद्वा) नृषु मुमुक्षुषूपासकेषु “नरो ह वै देवविशः” [जै० १।८९] सीदति साक्षाद् भवति ‘सद धातोः क्वनिप्’ (अपाम्-उपस्थे) सर्वेषां प्राणानाम् “आपो वै प्राणाः” [श० ४।८।२।२] उपस्थाने हृदये वर्तमानोऽस्ति (दधिः-धायि) सर्वं जगद् दधाति धारयति स सर्वधारकः, धीयते-आश्रियते (सः) स खलु परमात्मा (तनूपाः) आत्मनां रक्षकः “आत्मा वै तनूः” [६।७।२।६] (विधते ते) उपासनां कुर्वते तुभ्यम् (वयांसि वसूनि यन्ता) प्राणान् “प्राणो वै वयः” [ऐ० १।२८] जीवनसाधनान् भोक्तव्यधनानि च नियतीकर्त्ताऽस्ति ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं꣡ विध꣡न्तो अपां꣡ सध꣡स्थे
पशुं꣡ न꣡ नष्ट꣡म् पदइ꣡र् अ꣡नु ग्मन्
गु꣡हा च꣡तन्तम् उशि꣡जो न꣡मोभिर्
इछ꣡न्तो धी꣡रा भृ꣡गवो अविन्दन्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M
genre M

Morph
apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sadhásthe ← sadhástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vidhántaḥ ← √vidh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:ACT}

ánu ← ánu (invariable)
{}

gman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

naṣṭám ← √naś- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:PASS}

padaíḥ ← padá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

paśúm ← paśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cátantam ← √cat- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

uśíjaḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

avindan ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhī́rāḥ ← dhī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ichántaḥ ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

इ॒मम् । वि॒धन्तः॑ । अ॒पाम् । स॒धऽस्थे॑ । प॒शुम् । न । न॒ष्टम् । प॒दैः । अनु॑ । ग्म॒न् ।
गुहा॑ । चत॑न्तम् । उ॒शिजः॑ । नमः॑ऽभिः । इ॒च्छन्तः॑ । धीराः॑ । भृग॑वः । अ॒वि॒न्द॒न् ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vidhanto ← vidhantaḥ ← vidh
• [verb noun], nominative, plural
• “worship; offer.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sadhasthe ← sadhastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• paśuṃ ← paśum ← paśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• naṣṭam ← naś
• [verb noun], accusative, singular
• “disappear; vanish; gasify; fail; perish; lose; bhasmībhū.”

• padair ← padaiḥ ← pada
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• gman ← gam
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• catantam ← cat
• [verb noun], accusative, singular
• “flee.”

• uśijo ← uśijaḥ ← uśij
• [noun], nominative, plural, masculine

• namobhir ← namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• icchanto ← icchantaḥ ← iṣ
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• dhīrā ← dhīrāḥ ← dhīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “expert; wise; intelligent; versed; adept.”

• bhṛgavo ← bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• ‘vindan ← avindan ← vid
• [verb], plural, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

इमम् अग्निम् अपाम् उदकानां सधस्थे सहस्थाने मध्ये निगूढं विधन्तः परिचरन्त उपचारं वदन्तो वा ऋषयश्च पदैः पलायनमार्गव्यञ्जकैः नष्टं चोरादिभिरपहृतं पशुम् इव अनु ग्मन् अनुजग्मुः । गमेर्लुङि ‘ मन्त्रे घस’ इति च्लेर्लुक् । तेषु मध्ये गुहा गुहायां चतन्तम् । चततिर्गतिकर्मा । अप्सु विलीनमित्यर्थः । उशिजः कामयमानाः नमोभिः नमस्कारैः स्तोत्रैर्वा इच्छन्तः आत्मन इच्छन्तः धीराः धीमन्तः भृगवः अविन्दन् लब्धवन्तः । अग्नेर्हविर्वोढुमसहमानस्य पलाय्याप्सु प्रवेशो देवानामन्वेषणं च ‘अग्नेस्त्रयो ज्यायांसः ’ (तै. सं. २. ६. ६ ) इत्यत्र स्पष्टमाम्नातम् । अन्वेषणं कुर्वतां मध्ये भृगूणामग्निलाभः ‘इमं विधन्तो अपां सधस्थे द्वितादधुर्भृगवः’ ( ऋ. सं. २. ४. २ ) इत्यत्रोक्तम् ॥

This one here—having done honor to him in the seat of the waters, they followed him along his tracks like a vanished cow.
With reverences seeking him who was hiding in secret, the fire-priests, the insightful Bhr̥gus found him.

Worshipping, seeking him with adoration like some lost creature followed by its footprints,
Wise Bhrgus, yearning in their hearts, pursued him, and found him lurking where the floods are gathered.

Ihm zu dienen in der Gewässer Behausung gingen sie wie einem verlorenen Vieh auf seinen Spuren nach. Als er heimlich floh, fanden ihn die Usij unter Verbeugung ihn suchend, die weisen Bhrigu´s.

Ihm eilten in des Wassers Sitz die frommen mit Schritten nach wie dem verirrten Rinde; Ihn, den versteckten, fanden auf durch Andacht die weisen Bhrigu’s, suchend mit Verlangen.

Служа ему в месте, где находятся воды,
Они пошли по (его) следам, как за потерянным скотом.
Ушиджи, с поклонениями ища скрывающегося в тайне,
Нашли (его, эти) мудрые Бхригу.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (उशिजः-भृगवः-धीराः) परमात्मा को चाहते हुए तेजस्वी ध्यानी जन (इमं विधन्तः) इस परमात्मा को उपासना में लाते हुए (अपां सधस्थे) प्राणों के सहस्थान हृदय में (इच्छन्तः-नष्टं पशुं न पदैः-अनुग्मन्) नष्ट-खोये हुए पशु को जैसे पदचिह्नों से खोजते हुए पदचिह्नोंका अनुसरण करते हैं, उसी भाँति परमात्मा को चाहते हुएप्राप्तकरते हैं (गुहा चतन्तम्) हृदयगुहा में प्राप्त को (नमोभिः-अविन्दन्) स्तुतियों-अध्यात्मयज्ञों के द्वारा साक्षात् करते हैं ॥ २॥

भावार्थभाषाः - उपासक जन परमात्मा की खोज स्तुतियों और अध्यात्मयज्ञों के द्वारा करते हैं, पुनः उसे हृदय में साक्षात् प्राप्त कर लेते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (उशिजः-भृगवः-धीराः) परमात्मानं कामयमानाः “उशिग्वष्टेः कान्तिकर्मणः” [निरु० ६।१०] तेजस्विनः, “भृगुर्भृज्यमानो न देहे” [निरु० ३।१७] “ध्यानिनः-ध्यानवन्तः” [ऋ० १।६२।१२ दयानन्दः] (इमं विधन्तः) एतं परमात्मानं परिचरन्तः-उपासमानाः “विधन्तः परिचरन्तः” [ऋ० २।४।२ दयानन्दः] (अपां सधस्थे) प्राणानां सहस्थाने हृदये (इच्छन्तः पशुं न नष्टं पदैः-अनुग्मन्) अपहृतं पलायितं गुप्तं पशुं यथा तत्पदचिह्नैः पदचिह्नानि-अनुगच्छन्ति अन्विष्यन्ति तद्वत् परमात्मानमिच्छन्तस्तमन्वेषयन्ति प्राप्नुवन्ति (गुहा चतन्तम्) हृद्गुहायां व्याप्तं वर्तमानम् “चतन्तम् गच्छन्तं व्याप्तम्” [ऋ० १।६५।१ दयानन्दः] (नमोभिः-अविन्दन्) स्तुतिभिः-अध्यात्मयज्ञैर्वा “सप्तनामा सप्तैनमृषयः स्तुवन्ति” [निरु० ४।२७] “यज्ञो वै नमः” [श० २।४।२।२४] लभन्ते प्राप्नुवन्ति साक्षात्कुर्वन्ति ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इमं꣡ त्रितो꣡ भू꣡रि अविन्दद् इछ꣡न्
वैभूवसो꣡ मूर्ध꣡नि अ꣡घ्नियायाः
स꣡ शे꣡वृधो जात꣡ आ꣡ हर्मिये꣡षु
ना꣡भिर् यु꣡वा भवति रोचन꣡स्य

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
avindat ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

bhū́ri ← bhū́ri- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ichán ← √iṣ- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ághnyāyāḥ ← ághnya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

mūrdháni ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vaibhūvasáḥ ← vaibhūvasá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

harmyéṣu ← harmyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

jātáḥ ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śévr̥dhaḥ ← śévr̥dha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rocanásya ← rocaná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इ॒मम् । त्रि॒तः । भूरि॑ । अ॒वि॒न्द॒त् । इ॒च्छन् । वै॒भु॒ऽव॒सः । मू॒र्धनि॑ । अघ्न्या॑याः ।
सः । शेऽवृ॑धः । जा॒तः । आ । ह॒र्म्येषु॑ । नाभिः॑ । युवा॑ । भ॒व॒ति॒ । रो॒च॒नस्य॑ ॥

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• trito ← tritaḥ ← trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

• bhūry ← bhūri
• [noun], accusative, singular, neuter
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• avindad ← avindat ← vid
• [verb], singular, Imperfect
• “find; detect; marry; get; think.”

• icchan ← iṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• vaibhūvaso ← vaibhūvasaḥ ← vaibhūvasa
• [noun], nominative, singular, masculine

• mūrdhany ← mūrdhani ← mūrdhan
• [noun], locative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• aghnyāyāḥ ← aghnyā
• [noun], genitive, singular, feminine
• “cow.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• śevṛdho ← śevṛdhaḥ ← śevṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “precious.”

• jāta ← jātaḥ ← jan
• [verb noun], nominative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• harmyeṣu ← harmya
• [noun], locative, plural, neuter
• “mansion; house; palace.”

• nābhir ← nābhiḥ ← nābhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• yuvā ← yuvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• rocanasya ← rocana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

इमं भूरि महान्तमग्निं वैभूवसः विभूवसः पुत्रः त्रितः ऋषिः इच्छन् लब्धुमिच्छन् अघ्न्यायाः । अघ्न्या भूमिः । तस्या भूम्याः मूर्धनि । भूम्यामित्यर्थः। तत्र अविन्दत् लब्धवान्। सः अग्निः शेवृधः सुखस्य वर्धयिता सन् हर्म्येषु यजमानगृहेषु आ सर्वतः जातः प्रादुर्भूतः सन् रोचनस्य रोचमानस्य स्वर्गाख्यस्य फलस्योक्तलक्षणस्य यज्ञस्य आदित्यस्य वा नाभिः बन्धकः भवति ॥

English translation:

“Trita, the son of Vibhuvas, searching (for him), found mighty Agni on the head of the cow; he theaugmenter of happiness manifested in the dwellings (of the pious), the youthful (connecting) bond of theresplendent (Sun).”

This one here—Trita Vaibhūvasa, much seeking, found him on the head of an inviolable cow.
Growing strong with kindness when just born here in the habitations, the youth becomes the navel of the luminous realm.

On the Cow’s forehead, with laborious searching, Trita, the offspring of Vibhiavas, found him.
Born in our houses, Youthful, joy-bestower, he now becomes the central point of brightness.

Ihn fand Trita viel suchend, der Sohn des Vibhuvas, auf dem Haupte der Kuh. Als Liebling in den Herrscherhäusern geboren, wird der Jugendliche der Mittelpunkt des Lichts.

Auch Trita fand ihn, eifrig nach ihm suchend, der Sohn Vibhuvasu’s am Kopf der Milchkuh; Geboren als der holde in den Häusern, wird nun des Lichtes Mittelpunkt der Jüngling.

Долго ища, нашел его Трита,
Сын Вибхувасу, на голове коровы.
Рожденный как любимец в отгороженных местах,
Юный становится средоточием света.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रितः) मेधा द्वारा दुःख से अत्यन्त पार हुआ अथवा स्तुति-प्रार्थना-उपासनाओं से सम्पन्न या स्तुति-प्रार्थना-उपासना में वर्तमान आत्मा (वैभुवसः) विभु होता हुआ जो सबमें बसता है, उस परमात्मा का पुत्र या उपासक आत्मा (इमम्) इस परमात्मा को (इच्छन्) देखने-प्राप्त करने को चाहता हुआ (अघ्न्यायाः-मूर्धनि भूरि-अविन्दत्)अहन्तव्यवेदवाणी के मूर्धाभूत प्रणव-‘ओ३म्’में अतिशय से प्राप्त करता है (सः-शेवृधः-जातः) वह परमात्मा सुखवर्द्धक प्रसिद्ध होता है (हर्म्येषु नाभिः) सुखपूर्ण घरों में-सुखस्थानों में केन्द्ररूप है (रोचनस्य युवा-आभवति) ज्ञानप्रकाशक-स्वरूप का सङ्गतिकर्ता अधिकारी बन जाता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो मनुष्य मेधावी और स्तुति, प्रार्थना, उपासना से सम्पन्न होता है, वह सर्वत्र व्यापक परमात्मा के प्रिय पुत्र के समान उपासक होता है। वह वाणी के मूर्धा स्वरूप ‘ओ३म्’ नाम के जप से सुखस्वरूप परमात्मा का साक्षात् करता है, जो सब सुखों में ऊँचा श्रेष्ठ सुख है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रितः) मेधया दुःखादत्यन्ततीर्णः, “त्रितः-तीर्णतमो मेधया” [निरु० ४।६] तिसृभिः स्तुतिप्रार्थनोपासनाभिः सम्पन्नः, यद्वा स्तुतिप्रार्थनोपासनासु वर्तमान आत्मा (वैभुवसः) विभुः सन् वसति सर्वत्रेति विभुवसः परमात्मा तस्य यः पुत्र उपासको वा-आत्मा (इमम्) एनं परमात्मानम् (इच्छन्) द्रष्टुं प्राप्तुं कामयमानः (अघ्न्यायाः-मूर्धन् भूरि-अविन्दन्) अहन्तव्याया वेदवाचो मूर्धभूते ‘ओ३म्’ इति प्रणवे-अतिशयेन बहुभावेन वा विन्दति प्राप्नोति (सः-शेवृधः जातः) स परमात्मा सुखस्य वर्धको जातः (हर्म्येषु नाभिः) गृहेषु सुखगृहेषु सुखलोकेषु केन्द्रभूतोऽस्ति (रोचनस्य युवा-आभवति) ज्ञानप्रकाशस्वरूपस्य मिश्रयिता सङ्गतिकर्त्ता-अधिकारी समन्ताद् भवति ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मन्द्रं꣡ हो꣡तारम् उशि꣡जो न꣡मोभिः
प्रा꣡ञ्चं यज्ञं꣡ नेता꣡रम् अध्वरा꣡णाम्
विशा꣡म् अकृण्वन्न् अरति꣡म् पवाकं꣡+
हव्यवा꣡हं द꣡धतो मा꣡नुषेषु

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandrám ← mandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

námobhiḥ ← námas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

uśíjaḥ ← uśíj- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

adhvarā́ṇām ← adhvará- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

netā́ram ← netár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prā́ñcam ← prā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

akr̥ṇvan ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

aratím ← aratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pāvakám ← pāvaká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

dádhataḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣeṣu ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

म॒न्द्रम् । होता॑रम् । उ॒शिजः॑ । नमः॑ऽभिः । प्राञ्च॑म् । य॒ज्ञम् । ने॒तार॑म् । अ॒ध्व॒राणा॑म् ।
वि॒शाम् । अ॒कृ॒ण्व॒न् । अ॒र॒तिम् । पा॒व॒कम् । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । दध॑तः । मानु॑षेषु ॥

• mandraṃ ← mandram ← mandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• uśijo ← uśijaḥ ← uśij
• [noun], nominative, plural, masculine

• namobhiḥ ← namas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “adoration; court; namas [word]; bow; salute.”

• prāñcaṃ ← prāñcam ← prāñc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eastern; aforesaid(a); former(a); eastbound; easterly; anterior; forward; prāñc [word].”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• netāram ← netṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “leader; Vitex negundo.”

• adhvarāṇām ← adhvara
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• akṛṇvann ← akṛṇvan ← kṛ
• [verb], plural, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• aratim ← arati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “charioteer.”

• pāvakaṃ ← pāvakam ← pāvaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; Plumbago zeylanica; vahni.”

• havyavāhaṃ ← havyavāham ← havyavāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Agni; fire; sacrificial fire.”

• dadhato ← dadhataḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• mānuṣeṣu ← mānuṣa
• [noun], locative, plural, masculine
• “man; man.”

उशिजः कामयमाना ऋत्विजः मन्द्रं मादनीयं होतारं होमनिष्पादकं प्राञ्चं गार्हपत्यादाहवनीयं प्रति प्रागञ्चन्तं यज्ञं यजनीयम् अध्वराणां यागानां नेतारं प्रापयितारम् अरतिं गन्तारं सर्वदा यागगृहे वर्तमानं पावकं शोधकं हव्यवाहं हविषो वोढारं मानुषेषु मनुष्येषु मध्ये दधतः दधाना ऋत्विजः विशां यजमानानामर्थाय । यद्वा । विशां प्रजानामरतिमर्यम् । स्वामिनमित्यर्थः । नमोभिः नमस्कारैः । स्तुतिभिरित्यर्थः । अकृण्वन् अकुर्वन् । सुप्रीतं कृतवन्तः ॥

English translation:

“(The priests) desirous (to propitiate him), detaining him among men, have by their adoration made himlord over all people, him the exhilarator, the presenteer of burnt offerings, the migrator, the object of sacrifice, theleader of rites, the purifier, the bearer of oblations.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Lord over all people: or, the goer, i.e. being always in thehouse of the worshipper;

Viśām = for the sake of the worshippers; the migrator = liṭ, in front;

Prāñcam =going towards, i.e., towards the āhavanīya from the gārhapatya

The fire-priests with their reverences made him the gladdening Hotar, the leader of the ceremonies, and made the sacrifice advance,
made him the pure circlet of the clans, when they established him as the oblation conveyor among the sons of Manu.

Yearning, with homage, they have set and made him blithe Priest among mankind, oblation-bearer,
Leader of rites and Purifier, envoy of men, as sacrifice that still advances.

Die Usij machten ihn unter Verbeugungen zu ihrem wohlredenden Hotri, der das Opfer vorwärts führt, zum Leiter des Gottesdienstes, zum Rosselenker der Clane, den Lauteren als Opferfahrer unter den Menschen einsetzend.

Den lieben Priester machten sie verlangend zum Opferfördrer zu der Feste Lenker, Den lichten mit Gebet zum Männerboten, bei Menschen ihn zum Opferfahrer weihend.

Ушиджи с поклонениями сделали (его) сладкозвучным хотаром,
Направляющим жертву вперед, вождем обрядов,
Посланником племен, чистым,
Устанавливая (его) как возницу жертв среди людей.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (मानुषेषु दधतः-उशिजः) मनुष्यों के मध्य में जो अपने अन्दर धारण करने के हेतु कामना रखनेवाले (मन्द्रं होतारम्)हर्षित करनेवाले तथा स्वीकार करनेवाले (यज्ञम्) सङ्गमनीय (अध्वराणां नेतारम्) अध्यात्ममार्ग में रमण करनेवालों के नेता (विशाम्-अरतिम्) मनुष्यादि प्रजाओं के स्वामी (पावकम्) पवित्रकारक (हव्यवाहम्) स्तुतिप्रार्थनोपहार के स्वीकार करनेवाले परमात्मा को (प्राञ्चम्-अकृण्वन्) साक्षात् करते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों में जो परमात्मा को अपने अन्दर धारण करने के अत्यन्त इच्छुक होते हैं और पवित्र आचरणवाले तथा श्रद्धा से उपासना करते हैं, वे ही प्राणिमात्र के स्वामी हर्षित करनेवाले परमात्मा का साक्षात्कार करते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मानुषेषु दधतः-उशिजः) मनुष्येषु मनुष्याणां मध्ये ये दधानाः स्वान्तरे धारणहेतवे कामयमानाः स्तोतारः (मन्द्रं होतारम्) हर्षयितारमादातारं स्वीकर्तारम् (यज्ञम्) यजनीयं सङ्गमनीयम् (अध्वराणां नेतारम्) अध्यात्ममार्गे रममाणानां नेतारम् (विशाम्-अरतिम्) समस्तमनुष्यादिप्रजानां स्वामिनम् (पावकम्) पवित्रकारकम् (हव्यवाहम्) स्तुतिप्रार्थनोपहारस्य स्वीकर्तारं परमात्मानम् (प्राञ्चम्-अकृण्वन्) साक्षात् कुर्वन्ति ॥४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ भूर् ज꣡यन्तम् महां꣡ विपोधा꣡म्
मूरा꣡ अ꣡मूरम् पुरां꣡ दर्मा꣡णम्
न꣡यन्तो ग꣡र्भं वनां꣡ धि꣡यं धुर्
हि꣡रिश्मश्रुं न꣡ अ꣡र्वाणं ध꣡नर्चम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M

Morph
bhūḥ ← √bhū- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

jáyantam ← √ji- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

prá ← prá (invariable)
{}

vipodhā́m ← vipodhā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ámūram ← ámūra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

darmā́ṇam ← darmán- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mūrā́ḥ ← mūrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

purā́m ← púr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

dhíyam ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dhuḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gárbham ← gárbha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náyantaḥ ← √nī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

vanā́m ← ván- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

árvāṇam ← árvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhánarcam ← dhánarc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

híriśmaśrum ← híriśmaśru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

प्र । भूः॒ । जय॑न्तम् । म॒हान् । वि॒पः॒ऽधाम् । मू॒राः । अमू॑रम् । पु॒राम् । द॒र्माण॑म् ।
नय॑न्तः । गर्भ॑म् । व॒नाम् । धिय॑म् । धुः॒ । हिरि॑ऽश्मश्रुम् । न । अर्वा॑णम् । धन॑ऽअर्चम् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• bhūr ← bhūḥ ← bhū
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; floor; earth; bhū; Earth; one; saurāṣṭrā; three; land; land; place; world; bhū [word]; soil; pṛthivī; being; bhūja; floor; bhūnāga; sphaṭikā; beginning; birth; estate.”

• jayantam ← ji
• [verb noun], accusative, singular
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• mahāṃ ← mahām ← mah
• [noun], genitive, plural, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vipodhāṃ ← vipodhām ← vipodhā
• [noun], accusative, singular, masculine

• mūrā ← mūrāḥ ← mūra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “stupid.”

• amūram ← amūra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wise; intelligent; apt.”

• purāṃ ← purām ← pur
• [noun], genitive, plural, feminine
• “fortress; pur [word]; town; purā [indecl.]; mahant.”

• darmāṇam ← darman
• [noun], accusative, singular, masculine

• nayanto ← nayantaḥ ← nī
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• garbhaṃ ← garbham ← garbha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• vanāṃ ← vanām ← van
• [noun], genitive, plural, masculine

• dhiyaṃ ← dhiyam ← dhī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• dhur ← dhuḥ ← dhā
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• hiriśmaśruṃ ← hiriśmaśrum ← hiriśmaśru
• [noun], accusative, singular, masculine

• nārvāṇaṃ ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nārvāṇaṃ ← arvāṇam ← arvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; arvan [word]; racehorse.”

• dhanarcam ← dhana
• [noun], neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• dhanarcam ← ṛcam ← ṛc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Rig-Veda; Mantra; verse; ṛc [word]; ṛc.”

हे स्तोतः त्वं जयन्तं जेतव्याञ्शत्रूञ्जयन्तं महां महान्तं विपोधां मेधाविनो धर्तारमग्निं प्र भूः प्रभव समर्थो भव । स्तोतुमिति शेषः । उद्गीथस्तु भूर्जयन्तमित्येकपदं मत्वा भूरादीँल्लोकाञ्जयन्तमिति व्याचकार । न केवलं त्वमेक एव अपि तु मूराः मूढाः सर्वेऽपि पुरुषाः अमूरम् अमूढं पुरां दर्माणं दारकम् । औणादिको मनिः । प्रत्ययस्वरः । गर्भम् अरण्योर्गर्भभूतं वनां वननीयम् ।’ वा छन्दसि ’ ( पा. सू. ६. १. १०६-१०७ ) इति वचनादमि पूर्वाभावः। हिरिश्मश्रुं नार्वाणम् । नेत्युपमार्थीयः । श्मश्रुशब्दोऽत्र रोमसामान्यवचनः । हरितरोमोपेतमर्वाणमरणशीलमश्वमिव । उक्तलक्षणाश्ववद्धरितकेशस्थानीयज्वालोपेतं धनर्चं प्रीणनस्तुतिम् । शकन्ध्वादित्वात् पररूपत्वम् । ईदृशमग्निं नयन्तः हविर्भिः प्रापयन्तः धियं कर्म स्तोत्रं वा धुः प्रापयन्ति । ’ गातिस्था’ इति सिचो लुक् ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Be competent, (priest, to glorify) the victorious mighty Agni, the sustainer of the wise, (even) fools(adore) him, the exempt from folly, the demolisher of cities; conducting the embryo of touchwood, (Agni). Like agolden- haired, swift-moving (horse), loving praise and wealth, they bring him to the sacrifice.”

Forth (they lead him), *glittering, great, conferring poetic inspiration, splitter of strongholds, no fool—(even) fools (do so).
Leading him, the embryo of the trees, the gold-bearded one, like a steed for whom a verse is the prize, they have set forth an inspired thought.

The foolish brought the ne’er-bewildered forward, great, Victor, Song-inspirer, Fort-destroyer.
Leading the Youth gold-bearded, like a courser gleaming with wealth, they turned their hymn to profit.

Indem sie den reichlich Erstarkenden, Großen, Reden Haltenden, den Burgenbrecher zum Altar geleiten, die Toren den Weisen, das Kind der Hölzer, halten sie ihre Andacht - ihn den Goldbärtigen, der sich den Preis heraussingt, wie ein Rennpferd den Preis gewinnt.

Erheb’ den grossen, siegenden Begeistrer; den Sohn der Bäume und den Burgzerstörer, Den Weisen führten mit Bedacht die Thoren, den Goldbart, wie ein Ross von Schätzen glänzend.

Ведя (к алтарю) мощно побеждающего, великого, дающего вдохновение,
Разбивающего крепости, зародыша кусков дерева,
Мудрого, (они,) неразумные, создали молитву,
(Ведя его,) златобрадого, словно скакового коня, (его,) чей гимн (дает) выигрыш.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (जयन्तम्) जड़-चेतन कोस्वाधीन करते हुए (महाम्) महान् (विपोधाम्) मेधावी स्तुतिकर्त्ताओं के धारण करनेवाले (पुरां दर्माणम्) मानसिक वासनाओं के नष्ट करनेवाले (अमूरम्) सदा सावधान-सर्वज्ञ (गर्भम्) स्तुति करने योग्य परमात्मा को (नयन्तः) अपने अन्दर प्राप्त करते हुए (मूढाः) अल्पज्ञ मनुष्य भी (प्र भूः) समर्थ हो जाते हैं-कुशल हो जाते हैं (वनाम्) वननीय (हिरिश्मश्रुम्) हिरण्यश्मश्रु जैसे तेजस्वी (अर्वाणं न) व्याप्त गतिमान्घोड़े की भाँति (धनर्चम्) प्रसन्न करनेवाली अर्चा-स्तुति जिसके लिए की जाये, ऐसे परमात्मा के प्रति (धियंधुः) बुद्धि-आस्तिकता को मनुष्य धारण करें॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मासमस्त जड़-चेतन को अपने अधिकार में रखे हुए है। वह अपने उपासकों की वासनाओं को नष्ट करता है। अल्पज्ञानी मनुष्य उसकी उपासना से कुशल बन जाते हैं। उस तेजस्वी परमात्मा की यथार्थ अर्चना और उसके प्रति आस्तिक बुद्धि मनुष्यों को रखनी चाहिए ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जयन्तम्) जडचेतनात्मकं सर्वं स्वाधीने कुर्वन्तम् (महाम्) महान्तम् (विपोधाम्) मेधाविनः स्तोतुर्धारकम् “विपः-मेधाविनाम” [निघ० ३।१५] (पुरां दर्माणम्) मनसां मनोवासनानाम् “मन एव पुरः” [श० १०।३।५।७] विदारकम् (गर्भम्) स्तोतव्यम् “गर्भः स्तोतव्यः” [ऋ० १।७०।२ दयानन्दः] (अमूरम्) अमूढं सर्वज्ञम् “अमूरः-अमूढः” [निरु० ६।८] (नयन्तः) स्वान्तरे प्रापयन्तः (मूढाः) अल्पज्ञाः (प्र भूः) प्रभवेयुः “भूः-भव” [ऋ० १।३३।३ दयानन्दः] “लोडर्थे लुङ् न माङ्योगे-इत्यडभावः, दयानन्दः” वचनव्यत्ययः (वनाम्) वननीयम् “अमि पूर्वरूपाभावश्छन्दसि वावचनात्, सायणः” (हिरिश्मश्रुम्) हिरण्यश्मश्रुमिव तेजस्विनम् “हिरिश्मश्रुः हिरण्यमिव श्मश्रूणि यस्य सः” [ऋ० ५।५।७ दयानन्दः] (अर्वाणं न) अश्वमिव व्याप्तगतिमन्तम् (धनर्चम्) धना प्रीणनीयाऽर्चा यस्मै तं परमात्मानम् (धियं धुः) प्रज्ञां धारयन्तु जनाः “धुः-दधति” [ऋ० ५।५८।७ दयानन्दः] ॥५॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

नि꣡ पस्ति꣡यासु त्रित꣡ स्तभूय꣡न्
प꣡रिवीतो यो꣡नौ सीदद् अन्तः꣡
अ꣡तः संगृ꣡भ्या विशां꣡ द꣡मूना
वि꣡धर्मणा अयन्त्रइ꣡र् ईयते नॄ꣡न्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M

Morph
ní ← ní (invariable)
{}

pastyā̀su ← pastyā̀- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

stabhūyán ← √stabhūy- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:ACT}

tritáḥ ← tritá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)
{}

párivītaḥ ← √vyā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sīdat ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

átas ← átas (invariable)
{}

dámūnāḥ ← dámūnas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saṁgŕ̥bhya ← √gr̥bhⁱ- (root)
{non-finite:CVB}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ayantraíḥ ← ayantrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

īyate ← √i- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vídharmaṇā ← vídharman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

नि । प॒स्त्या॑सु । त्रि॒तः । स्त॒भु॒ऽयन् । परि॑ऽवीतः । योनौ॑ । सी॒द॒त् । अ॒न्तरिति॑ ।
अतः॑ । स॒म्ऽगृभ्य॑ । वि॒शाम् । दमू॑नाः । विऽध॑र्मणा । अ॒य॒न्त्रैः । ई॒य॒ते॒ । नॄन् ॥

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pastyāsu ← pastyā
• [noun], locative, plural, feminine
• “river; dwelling.”

• trita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Trita.”

• stabhūyan ← stabhūy ← √stambh
• [verb noun], nominative, singular
• “stand.”

• parivīto ← parivītaḥ ← parivye ← √vye
• [verb noun], nominative, singular
• “surround; surround.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• sīdad ← sīdat ← sad
• [verb], singular, Present injunctive
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• antaḥ ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• ataḥ ← atas
• [adverb]
• “now; therefore; then; from there; hence; consequently; then; hence; henceforth.”

• saṃgṛbhyā ← saṃgrah ← √grah
• [verb noun]
• “take; pick; collect; sum up; reign; harness; catch; gather; extract; curb; choose.”

• viśāṃ ← viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• damūnā ← damūnāḥ ← damūnas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “master.”

• vidharmaṇāyantrair ← vidharmaṇā ← vidharman
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “receptacle; enclosure.”

• vidharmaṇāyantrair ← ayantraiḥ ← ayantra
• [noun], instrumental, plural, neuter

• īyate ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

त्रितः त्रिषु स्थानेषु गार्हपत्यादिषु तायमानः स्तभूयन् यजमानगृहान् स्तम्भयितुमिच्छन् । इच्छार्थे क्यचि तदन्ताच्छतरि रूपम् । परिवीतः परितो ज्वालाभिर्व्याप्तः सन् पस्त्यासु यागगृहेषु योनौ अन्तः स्वीये वेद्यात्मके स्थाने नि षीदत् निषीदति । अतः अस्मात्स्थानात् विशां प्रजानां संबन्धीनि हवींषि संगृभ्य संगृह्य इन्द्रादीनुद्दिश्य प्रत्तानि चरुपुरोडाशादीनि स्वीकृत्य दमूनाः देवेभ्यो दानमना यजमानाय वाभिमतप्रदानमनाः विधर्मणा तासां विविधेन कर्मणा निमित्तेन दानमना देवेभ्यो दानपक्षे विविधगमनरूपेण कर्मणा यन्त्रैः शत्रूणां नियमनैः सह नॄन् देवान ईयते गच्छति ॥

English translation:

“Occupying three (satations), consolidation (the dwelling of the worshipper), surrounded (by flames),he sits down upon the altar in the chambers (of sacrifice); from there, having accepted (the oblations) of thepeople, with intent to give (them to the gods), in various ways, he (Agni) goes to the gods holding (his foes) incheck.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Goes to the gods: ayantrai īyate nṛn = liṭ, by non-restraints he goes to men; śatrūṇām niyamanaihsaha = with restraints on his foes, devān gacchati

Trita [= the “third” fire], standing fast in the dwelling places, surrounded, sits down inside the womb.
From there the domestic leader of the clans [=Agni], having amassed (goods?), with his reinless (horses) speeds to the superior men
through the spreading expanse.

Holding his station firmly in the houses, Trita sat down within his home surrounded
Thence, as Law bids, departs the Tribes’ Companion having collected men with no compulsion.

In den Flüssen sich ausbreitend saß Trita, im Mutterschoße umhüllt. Von da eilt der Gebieter der Clane zu den Männern, sie durch seine Ausbreitung ohne Zwangsmittel zusammenhaltend.

Erzeugt von Trita, in den Häusern, weilend, sass er verhüllt im Innern seiner Wohnung; Von dort her kam der Hausfreund aller Menschen, die Männer sammelnd ohne Zwang im Umkreis.

Обосновавшись в реках как Трита,
Сидел он, окруженный со всех сторон в (материнском) лоне.
Оттуда домашний друг племен, охватывая (все),
Спешит к мужам – во всю ширь, без средств ограничения.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• भुरिगार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (पस्त्यासु) मनुष्यप्रजाओं के अन्दर (त्रितः) शरीर-आत्मा-मन सम्बन्धी तीनों सुखों का विस्तार करनेवाला परमात्मा (परिवीतः) परिप्राप्त-व्याप्त (स्तभुयन्) उन मनुष्यादि प्रजाओं को स्थिर करता हुआ-नियत करता हुआ (योनौ-अन्तः-निसीदत्) हृदयों के अन्दर विराजमान है (अतः) इससे (विशां सङ्गृभ्य दमूनाः) मनुष्यप्रजाओं के कर्मों को लेकर उनके कर्मफल देने के मनवाला होकर (विधर्मणा) अपने न्यायकर्म से (नॄन्-अयन्त्रैः-ईयते) मुमुक्षुओं को किन्हीं गमनसाधनों के बिना प्राप्त होता है-साक्षात् होता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों के शारीरिक मानसिक तथा आत्मिक सुखों का विस्तार करनेवाला परमात्मा है। वह उनके कर्मानुसार फल देता है। मुमुक्षु उपासकों के हृदय में स्वतः साक्षात् होता है। उसे किसी यानादि साधन की आवश्यकता नहीं है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पस्त्यासु) विक्षु मनुष्यादिप्रजासु “विशो वै पस्त्याः” [श० ५।३।५।११] (त्रितः) सुखत्रयस्य विस्तारकः परमात्मा, “यस्त्रीणि शरीरात्ममनस्सम्बन्धीनि सुखानि तनोति सः” [ऋ० २।३४।१४ दयानन्दः] (परिवीतः) परिप्राप्तः (स्तभुयन्) ता विशः प्रजाः स्थिरीकुर्वन् (योनौ-अन्तः-निसीदत्) हृदयेऽन्तर्निषीदति (अतः) अत एव (विशां सङ्गृभ्य दमूनाः) मनुष्यप्रजानां कर्माणि सङ्गृह्य तत्कर्मफलाय दानमनाः सन् (विधर्मणा) स्वकीयन्यायकर्मणा “विधर्मधर्मस्य विधृत्यै” [ताण्ड्य० १५।५।३१] (नॄन्-अयन्त्रैः-ईहते) मुमुक्षून् “नरो ह वै देवविशः” [जै० १।८९] कैश्चिद् गमनसाधनैर्विना प्राप्नोति साक्षाद् भवति ॥६॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्या꣡ज꣡रासो दमा꣡म् अरि꣡त्रा
अर्च꣡द्धूमासो अग्न꣡यः पवाकाः꣡+
श्वितीच꣡यः श्वात्रा꣡सो भुरण्य꣡वो
वनर्ष꣡दो वाय꣡वो न꣡ सो꣡माः

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.
genre M
genre M;; 11 = 4+7, ending HLX
genre M;; pentad (decasyllabic), including Arnold’s “pure” and “mixed”; see Oldenberg (1888) 95–8 and Arnold (1905) 238–40.

Morph
ajárāsaḥ ← ajára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arítrāḥ ← arítra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

damā́m ← dám- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

agnáyaḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

arcáddhūmāsaḥ ← arcáddhūma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pāvakā́ḥ ← pāvaká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhuraṇyávaḥ ← bhuraṇyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śvātrā́saḥ ← śvātrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śvitīcáyaḥ ← śvitīcí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vanarṣádaḥ ← vanarṣád- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vāyávaḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒स्य । अ॒जरा॑सः । द॒माम् । अ॒रित्राः॑ । अ॒र्चत्ऽधू॑मासः । अ॒ग्नयः॑ । पा॒व॒काः ।
श्वि॒ती॒चयः॑ । श्वा॒त्रासः॑ । भु॒र॒ण्यवः॑ । व॒न॒ऽसदः॑ । वा॒यवः॑ । न । सोमाः॑ ॥

• asyājarāso ← asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asyājarāso ← ajarāsaḥ ← ajara
• [noun], nominative, plural, masculine
• “undecaying; ageless.”

• damām ← dam
• [noun], genitive, plural, neuter
• “house.”

• aritrā ← aritra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “oar.”

• arcaddhūmāso ← arcat ← arc
• [verb noun]
• “sing; worship; honor; praise; welcome.”

• arcaddhūmāso ← dhūmāsaḥ ← dhūma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “smoke; dhūmavedha; carbon black; dhūmana; mist; vapor; vaporization; dhūma [word]; incense.”

• agnayaḥ ← agni
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pāvakāḥ ← pāvaka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• śvitīcayaḥ ← śvitīci
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright.”

• śvātrāso ← śvātrāsaḥ ← śvātra
• [noun], nominative, plural, masculine

• bhuraṇyavo ← bhuraṇyavaḥ ← bhuraṇyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• vanarṣado ← vanarṣadaḥ ← vanarṣad
• [noun], nominative, plural, masculine

• vāyavo ← vāyavaḥ ← vāyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

अत्र बहुत्वेन स्तूयते । अस्य यजमानस्य संबन्धिनः अजरासः जरारहिताः दमां दमनीयानां रक्षःप्रभृतीनाम् । दमेः क्विपि ‘सावेकाचः’ इति विभक्तेरुदात्तत्वम् । तेषाम् अरित्राः तारकाः अर्चद्धूमासः अर्चन्तः अर्चनीया धूमा धूमोपलक्षिता ज्वाला वा येषां ते तथोक्ताः पावकाः शोधकाः श्वितीचयः श्वेतिमानमञ्चन्तः । श्वितिः श्वेतम् । औणादिक इः। श्वात्रासः । क्षिप्रनामैतत् । क्षिप्रधर्मकाः भुरण्यवः भरणशीलाः वनर्षदः वनेषु सीदन्तः । संहितायां छान्दसं रुत्वम् । वायवो न सोमाः गन्तारः सोमा इव । हविर्दातुर्यजमानस्य शीघ्रा भवन्तीति ॥

English translation:

“The undecaying fires of the worshipper, the rescuers from the humiliated (spirits of ill), havingadorable smoke, purifying, becoming white, swift, bearing (the oblation), sitting in the wood, (are) like thefast-flowing Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Damām aritrāḥ = protector of the houses

His are the unaging oars of the houses, the pure fires with
singing smoke,
bright, swelling, bustling, sitting on the wood like winds (in trees), like soma-drinks (in the wooden cups).

His are the fires, eternal, purifying, that make the houses move, whose smoke is shining,
White, waxing in their strength, for ever stirring, and sitting in the wood; like winds are Somas.

Seine alterlosen Feuer, die Ruder der Häuser, sind rauchsingend, lauter, weißlich, anschwellend, geschäftig, im Holze sitzend wie die Winde, wie die Somasäfte.

Sein sind der Häuser ewig junge Feuer, die treibenden, mit hellem Rauche flammend, Die wirbelnden, die kräftigen, die lichten, im Holze wohnend, eilend wie die Winde.

Чистые огни этого нестареющего (Агни)
Со сверкающим дымом, (эти) весла домов,
Светлые, возрастающие, трепещущие,
Сидящие в древесине, словно ветры, (словно) соки сомы:

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस उपासक के (दमाम्)दमनकर्ता बाधकों से (अरित्राः) रक्षा करनेवाला (अजरासः) जरारहित (अर्चद्धूमासः) अर्चनीय तेजवाला (पावकः) पवित्रकारक (श्वितीचयः) शुभ्रस्वरूप, (श्वात्रासः) शीघ्रकारी, (भुरण्यवः) पालनकर्त्ता (वनर्षदः) सम्भक्ति-स्तुति करनेवाले में प्राप्तिशील-प्राप्त होनेवाला (वायवः-न सोमाः) वायु के समान प्राप्त होनेवाला शान्तस्वरूप (अग्नयः) ज्ञानप्रकाशक परमात्मा है ॥७॥

भावार्थभाषाः - उपासक के बाधकों को नष्ट करनेवाला, उनसे रक्षा करनेवाला परमात्मा अजर, अर्चनीय, तेजवाला, पवित्रकर्ता, शुभ्रस्वरूपवाला, शीघ्रकारी, पालनकर्ता, उपासक के हृदय में प्राप्त होनेवाला, शान्त गतिमान् और ज्ञानप्रकाशक है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) एतस्योपासकस्य (दमाम्) दमनकर्तृभ्यो बाधकेभ्यः “दमाम्-यो दामयति तम्” [ऋ० ६।३।७ दयानन्दः] (अरित्राः) तेभ्य एव अरिभ्यस्त्राता “अरित्राः-ये अरिभ्यस्त्रायन्ते ते” [यजु० ३३।१ दयानन्दः] ‘अत्र सर्वत्र बहुवचनमादरार्थम्’ (अजरासः) अजरः-जरारहितः (अर्चद्धूमासः) ज्वलत्तेजाः-अर्चनीयतेजोयुक्तो वा (पावकाः) पवित्रकारकः (श्वितीचयः) श्वेतवर्णसंस्त्यानः शुभ्रः “श्वितीचयः ये श्वितिं श्वेतवर्णं चिन्वन्ति ते” [यजु० ३३।१ दयानन्दः] (श्वात्रासः) शीघ्रकारी (भुरण्यवः) पालनकर्त्ता (वनर्षदः) ये वने वनयितरि सम्भाजयितरि स्तोतरि सीदन्ति ते-स्तोतरि प्रापणशीलः “वनर्षदः ये वने सीदन्ति ते” [ऋ० २।३१।१ ‘वा छन्दसीति रुडागमः’ दयानन्दः] (वायवः-न सोमाः) वायव इव शान्तप्रवाहाः-वायुरिव शान्तप्रवाहवान् (अग्नयः) ज्ञानप्रकाशकः परमात्माऽस्ति ॥७॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ जिह्व꣡या भरते वे꣡पो अग्निः꣡
प्र꣡ वयु꣡नानि चे꣡तसा पृथिव्याः꣡
त꣡म् आय꣡वः शुच꣡यन्तम् पवाक꣡म्+
मन्द्रं꣡ हो꣡तारं दधिरे य꣡जिष्ठम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bharate ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

jihváyā ← jihvā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

vépaḥ ← vépas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cétasā ← cétas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

vayúnāni ← vayúna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pāvakám ← pāvaká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śucáyantam ← √śuc- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhire ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

hótāram ← hótar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mandrám ← mandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yájiṣṭham ← yájiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्र । जि॒ह्वया॑ । भ॒र॒ते॒ । वेपः॑ । अ॒ग्निः । प्र । व॒युना॑नि । चेत॑सा । पृ॒थि॒व्याः ।
तम् । आ॒यवः॑ । शु॒चय॑न्तम् । पा॒व॒कम् । म॒न्द्रम् । होता॑रम् । द॒धि॒रे॒ । यजि॑ष्ठम् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• jihvayā ← jihvā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• bharate ← bhṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• vepo ← vepaḥ ← vepas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “inspiration; shaking.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vayunāni ← vayuna
• [noun], accusative, plural, neuter
• “convention; custom; means.”

• cetasā ← cetas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; heart; consciousness; intelligence; purpose; cetas [word].”

• pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• śucayantam ← śocay ← √śuc
• [verb noun], accusative, singular
• “distress; afflict; burn.”

• pāvakam ← pāvaka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• mandraṃ ← mandram ← mandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• hotāraṃ ← hotāram ← hotṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• yajiṣṭham ← yajiṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine

यः अग्निः जिह्वया ज्वालया वेपः। कर्मनामैतत् । कर्मं प्र भरते तथा योऽग्निः वयुनानि प्रज्ञानानि स्तोत्राणि पृथिव्याः रक्षणाय चेतसा अनुग्रहयुक्तेन मनसा प्र भरते तम् अग्निम् आयवः गन्तारो मनुष्याः शुचयन्तं दीप्यमानं पावकं शोधकं मन्द्रं स्तुत्यं होतारम् आह्वातारं होमनिष्पादकं वा यजिष्ठम् अतिशयेन यष्टव्यं यष्टृतमं वा दधिरे धारयन्ति ॥

English translation:

“Agni, who bears off (the oblation) with his tongue (of flames), who bears off the hymns of praise with(favourable) mind (for the preservation) of the earth; him men appointed as the shining, purifying, exulting hotā,the most entitled to worship.”

Agni displays his own pulsing excitement with his tongue, (displays) the patterns of the earth with his appearance.
Him, blazing and pure, have the Āyus established as gladdening Hotar, most worthy of sacrifice.

The tongue of Agni bears away the praisesong, and, through his care for Earth, her operations.
Him, bright and radiant, living men have stablished as their blithe Priest, the Chief of Sacrificers.

Mit der Zunge trägt Agni seinen Wortschwall vor, durch seine Einsicht kennt er die Richtungen der Erde. Ihn machten die Ayu´s zu ihrem wohlredenden Hotri, den Glühenden, Lauteren, am besten Opfernden.

Gesang nimmt Agni auf mit seiner Zunge, mit seinem Geist der Erde Opferwerke, Die Menschen machten ihn, den hell entflammten, zum besten Opfrer, zum willkommnen Priester.

Языком Агни приносит вдохновение (речи),
(Своей) прозорливостью (обнаруживает) вехи земли,
Его поставили Аю (своим) сверкающим, чистым,
Сладкогласным хотаром, жертвующим лучше всех.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) ज्ञानप्रकाशक परमात्मा (जिह्वया) वेदवाणी द्वारा वा स्तुति द्वारा (वेपः प्रभरते) मनुष्यों में कर्म-कर्मशक्ति को प्रकृष्टरूप से भरता है-धरता है (पृथिव्याः-वयुनानि चेतसा प्र) प्रथित-विस्तृत सृष्टि के प्रज्ञानों को वेदज्ञान से मनुष्यों में प्रकृष्टरूप से धारण करता है (तं शुचयन्तं पावकं मन्द्रं होतारं यजिष्ठम्) उस ज्ञान से प्रकाशमान, पवित्रकारक, स्तुति करने योग्य, स्वीकर्त्ता, बहुसङ्गमनीय परमात्मा को (आयवः-दधिरे) मनुष्य लोग धारण करते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा वेदद्वारा मनुष्यों को कर्मविधान का उपदेश देता है तथा वेद के द्वारा ही विस्तृत सृष्टि के ज्ञानक्रमों को भी जनाता है। वह परमात्मा सबके द्वारा स्तुति करने और धारण करने योग्य है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्निः) ज्ञानप्रकाशकः परमात्मा (जिह्वया) वेदवाचा स्तुतिवाचा वा “जिह्वा वाङ्नाम” [निघ० १।११] (वेपः प्रभरते) कर्म “वेपः कर्मनाम” [निघ० २।१] मनुष्येषु प्रकृष्टं धारयति (पृथिव्याः-वयुनानि चेतसा प्र) प्रथितायाः सृष्टेश्चेतयित्रा वेदज्ञानेन प्रज्ञानानि मनुष्येषु प्रकृष्टं धारयति (तं शुचयन्तं पावकं मन्द्रं होतारं यजिष्ठम्) तं ज्ञानेन प्रकाशमानं पवित्रकारकं स्तुत्यं स्वीकर्तारं बहुसङ्गमनीयम् (आयवः-दधिरे) मनुष्याः “आयवः-मनुष्यनाम” [निघ० २।३] धारयन्ति ॥८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

द्या꣡वा य꣡म् अग्नि꣡म् पृथिवी꣡ ज꣡निष्टाम्
आ꣡पस् त्व꣡ष्टा भृ꣡गवो यं꣡ स꣡होभिः
ईळे꣡नियम् प्रथम꣡म् मातरि꣡श्वा
देवा꣡स् ततक्षुर् म꣡नवे य꣡जत्रम्

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

jániṣṭām ← √janⁱ- (root)
{number:DU, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sáhobhiḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

īḷényam ← īḷénya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mātaríśvā ← mātaríśvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mánave ← mánu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

tatakṣuḥ ← √takṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yájatram ← yájatra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

द्यावा॑ । यम् । अ॒ग्निम् । पृ॒थि॒वी इति॑ । जनि॑ष्टाम् । आपः॑ । त्वष्टा॑ । भृग॑वः । यम् । सहः॑ऽभिः ।
ई॒ळेन्य॑म् । प्र॒थ॒मम् । मा॒त॒रिश्वा॑ । दे॒वाः । त॒त॒क्षुः॒ । मन॑वे । यज॑त्रम् ॥

• dyāvā ← div
• [noun], nominative, dual, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• janiṣṭām ← janiṣṭa ← jan
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• janiṣṭām ← ām ← āṃ
• [adverb]

• āpas ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• bhṛgavo ← bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• sahobhiḥ ← sahas
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• īḍenyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• prathamam ← prathama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• mātariśvā ← mātariśvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind; Mātariśvan; Vayu; vāta.”

• devās ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tatakṣur ← tatakṣuḥ ← takṣ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “produce; shape; fashion; chisel; invent.”

• manave ← manu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• yajatram ← yajatra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “adorable.”

यमग्निं द्यावापृथिवी द्यावापृथिव्यौ जनिष्टाम् अजनिषाताम् । जनेर्लुङि व्यत्ययेन परस्मैपदम् । आपः च यम् उदपादयन् वैद्युतरूपेण त्वष्टा च यमजनयत् भृगवः च यं सहोभिः बलैः स्तोत्रादिसाधनैर्लब्धवन्तः । ‘ भुगवोऽविन्दन्’ (ऋ. सं. १०. ४६. २ ) इति ह्युक्तम्। किंच ईळेन्यं स्तुत्यं यं प्रथमं मातरिश्वा वायुरुदपादयत् अन्ये देवाः च मनवे राज्ञे मनोरर्थाय यजत्रं यष्टव्यं यमग्निं ततक्षुः निष्पादितवन्तः ॥ ।

English translation:

“Agni, whom heaven and earth engendered, (whom) the waters and Tvaṣṭā, and the Bṛghus by theirpowers (begot),; the adorable one, whom Mātariśvan first, and the gods fabricated as the object of worship ofManu.”

Agni, whom Heaven and Earth begat, whom the Waters, Tvaṣṭar, and the Bhr̥gus begat with their powers,
the one first to be reverently invoked—Mātariśvan and the gods fashioned him as the means of sacrifice for Manu.

That Agni, him whom Heaven and Earth engendered, the Waters. Tvastar, and with might, the Bhrgus,
Him Matarisvan and the Gods have fashioned holy for man and first to be entreated.

Den Himmel und Erde erzeugten, den die Gewässer, Tvastri, die Bhrigu´s mit Kraft erzeugten, der du als Erster anzurufen bist, den Agni, haben Matarisvan und die Götter für Manu als den Anbetungswürdigen geformt.

Den Agni, welchen Erd’ und Himmel zeugten, die Wasser, Tvaschtar und mit Macht die Bhrigu’s, Ihn machten Matariçvan und die Götter zum ersten Preis und Opferherrn dem Menschen.

Кого породили Небо и Земля,
Кого (породили своими) силами воды, Тваштар, Бхригу
Как призываемого первым, (его) Матаришван,
Боги вытесали для Ману как достойного жертв.

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यावा पृथिवी) द्युलोक और पृथिवीलोक दोनों (यम्-अग्निं सहोभिः-जनिष्टाम्) जिस अग्रणायक जगत्प्रकाशक परमात्मा को अपने गुण बलों से प्रसिद्ध-प्रदर्शित करते हैं (भृगवः) भर्जनशील रश्मियाँ-किरणें (यम्) जिस परमात्मा को अपने तेजप्रभावों से प्रदर्शित करती हैं (मातरिश्वा देवाः) वायु और द्युलोक-आकाश के पदार्थ (मनवे प्रथमम्-ईळेन्यं यजत्रं ततक्षुः) मननशील आस्तिकजन के लिए प्रमुख श्रेष्ठ स्तुति करने योग्य अध्यात्मयज्ञ में यजनीय परमात्मा को स्पष्ट दर्शाते हैं-उपास्यरूप में सिद्ध करते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - द्युलोक, पृथिवीलोक, जलप्रवाह, किरणें और वायु तथा आकाश के पदार्थ परमात्मा को अपना नायक और कर्ता के रूप में मननशील मनुष्य के लिए दर्शाते हैं-सिद्ध करते हैं। उस परमात्मा की उपासना करनी चाहिए ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्यावा पृथिवी) द्यावापृथिव्यौ द्यौर्द्युलोकः पृथिवीलोकश्चोभौ (यम्-अग्निं सहोभिः जनिष्टाम्) यमग्रणायकं जगत्प्रकाशकं परमात्मानं बलैः प्रादुर्भावयतः-प्रदर्शयतः (आपः-च) जलप्रवाहाश्च स्ववेगैः (भृगवः) भर्जनशीलाः-रश्मयः (यम्) यं परमात्मानं स्वतेजःप्रभावैः प्रदर्शयन्ति (मातरिश्वा देवाः-मनवे प्रथमम्-ईळेन्यं यजत्रं ततक्षुः) वायुः-दिविभवाः पदार्थाः-मननशीलायास्तिकजनाय प्रमुखं श्रेष्ठं स्तुत्यमध्यात्मयज्ञे यजनीयं परमात्मानं तक्षन्ति स्पष्टं दर्शयन्ति, स उपास्य इति शेषः ॥९॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - वत्सप्रिः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यं꣡ त्वा देवा꣡ दधिरे꣡ हव्यवा꣡हम्
पुरुस्पृ꣡हो मा꣡नुषासो य꣡जत्रम्
स꣡ या꣡मन्न् अग्ने स्तुवते꣡ व꣡यो धाः
प्र꣡ देवय꣡न् यश꣡सः सं꣡ हि꣡ पूर्वीः꣡

Strata
Cretic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dadhiré ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

havyavā́ham ← havyavā́h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣāsaḥ ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

puruspŕ̥haḥ ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yájatram ← yájatra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

dhāḥ ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

stuvaté ← √stu- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

devayán ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

yaśásaḥ ← yaśás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

यम् । त्वा॒ । दे॒वाः । द॒धि॒रे । ह॒व्य॒ऽवाह॑म् । पु॒रु॒ऽस्पृहः॑ । मानु॑षासः । यज॑त्रम् ।
सः । याम॑न् । अ॒ग्ने॒ । स्तु॒व॒ते । वयः॑ । धाः॒ । प्र । दे॒व॒ऽयन् । य॒शसः॑ । सम् । हि । पू॒र्वीः ॥

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dadhire ← dhā
• [verb], plural, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• havyavāham ← havya
• [noun], neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• havyavāham ← vāham ← vāha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “transporting; flowing; removing.”

• puruspṛho ← puruspṛhaḥ ← puruspṛh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “coveted; desirous.”

• mānuṣāso ← mānuṣāsaḥ ← mānuṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man.”

• yajatram ← yajatra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “adorable.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• stuvate ← stu
• [verb noun], dative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dhāḥ ← dhā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• devayan ← devay
• [verb noun], nominative, singular
• “solicit.”

• yaśasaḥ ← yaśas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “fame; Yaśas.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

हे अग्ने हव्यवाहं यं त्वा त्वां देवा दधिरे धारितवन्तः मानुषासः मनुष्याश्च पुरुस्पृहः बहुकामान् स्पृहयन्तः यजत्रं यष्टव्यं दधिरे धारितवन्तः हे अग्ने सः त्वं यामन् यामनि यज्ञे स्तुवते मह्यं वयः अन्नं धाः देहि । हे अग्ने त्वत्तः देवयन् देवकामो यजमानः पूर्वीः बह्वीः बहूनि यशसः यशांसि । सं हि इत्युपसर्गश्रुतेर्योग्यक्रियाध्याहारः। संप्राप्नोति खलु ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“You, whom the gods appointed as the bearer of oblations, whom men, desiring manifold blessings,regard as the object of worship; do you, Agni, bestow food upon him who praises you at the sacrifice; for thedevout worshipper verily obtains great renown.”

You whom the gods established as conveyor of the oblation, whom the sons of Manu, craving much, established as means of sacrifice,
o Agni, establish vital power for the praiser on your course. One who seeks the gods ad(vances), for glory gets the girls.

Agni, whom Gods have made oblationbearer, and much-desiring men regard as holy,
Give life to him who lauds thee when he worships, and then shall glorious men in troops adore thee.

Du, den die Götter zu ihrem Opferfahrer bestimmten, die vielbegehrenden Menschen zu ihrem Anbetungswürdigen machten, du, Agni, sollst bei deinem Kommen dem Sänger Kraft verleihen. Der Gottergebene soll den Vorrang haben, denn einem Geehrten werden viel Kühe zuteil.

Den Götter sich zum Opferfahrer machten, zum Opferherrn die Menschen viel begehrend, Gib, Agni, Kraft dem, der dich preist beim Feste; denn vieles schöne reicht dir auch der Fromme.

(Ты,) кого боги поставили возницей жертв,
(А) люди, желающие многого, (сделали) достойным жертв,
Ты, о Агни, в (твоем) движении дай жизненную силу восхваляющему (тебя)!
Впереди (пусть будет) преданный богам! (У него,) блистательного, ведь (будет) много (коров)!

• अग्निः
• वत्सप्रिः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक, ज्ञानप्रकाशक, परमात्मन् ! (यं त्वा हव्यवाहं यजत्रम्) जिस तुझ प्रार्थनावचन के स्वीकारकर्ता सङ्गमनीय देव को (पुरुस्पृहः-मानुषासः-दधिरे) बहुत चाहनेवाले मनुष्य धारण करते हैं (सः स्तुवते यामन् वयः-धाः) वह तू स्तुतिकर्त्ताके लिए मोक्षमार्ग में जीवन, आयु, बल को धारण करा (देवयन् यशसः पूर्वीः-हि सम्) तुझ देव को चाहनेवाला मनुष्य भाँति-भाँति के यशों को प्राप्त करता है और पुरातन या श्रेष्ठ सम्पत्तियों को भी प्राप्त करता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा प्रार्थनावचनों को स्वीकार करता है, वह सङ्गमनीय है, उसे चाहनेवाले मनुष्य धारण करते हैं-उपासना में लाते हैं। उपासक जन उसकी कृपा से नानाप्रकार के यशों को और आध्यात्मिक सम्पत्तियों को प्राप्त करते हैं ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अग्ने) हे अग्रणायक ! ज्ञानप्रकाशक परमात्मन् ! (यं त्वा हव्यवाहं यजत्रम्) यं त्वां प्रार्थनावचनस्य स्वीकर्त्तारं यजनीयं सङ्गमनीयं देवम् (पुरुस्पृहः-मानुषासः-दधिरे) बहुवाञ्छन्तो जनाः-धारयन्ति (सः स्तुवते यामन् वयः-धाः) स त्वं स्तुतिकर्त्रे मोक्षमार्गे जीवनमायुर्बलं धारय (देवयन् यशसः पूर्वीः-हि सम्) त्वां देवं कामयमानो जनो यशांसि प्राप्नोति पुरातनीः श्रेष्ठाः वा सम्पत्तीः सम्यगाप्नोति ॥१०॥