०३४

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

‘ प्रावेपाः’ इति चतुर्दशर्चं पञ्चमं सूक्तमैलूषस्य कवषस्यार्षं मुजवतः पुत्रस्याक्षाख्यस्य वा। सप्तमी जगती शिष्टास्त्रयोदश त्रिष्टुभः । अत्र द्वादशी अक्षान् स्तौति नवम्याद्या च सप्तमी । अतस्तद्देवत्याः । त्रयोदशी कृषिं स्तौति । अतस्तस्याः सा देवता । एवं पञ्च गताः । शिष्टाभिर्नवभिः कितवोऽक्षाश्च निन्द्यन्ते । अतस्ता अपि तद्देवत्याः । तथा चानुक्रान्तं — ‘ प्रावेपाः षळूना मौजवान्वाक्षोऽक्षकृषिप्रशंसा चाक्षकितवनिन्दा च सप्तमी जगती ’ इति । गतो विनियोगः ।।

Jamison Brereton

34 (860)
Gambler
Kavaṣa Ailūṣa or Akṣa Maujavant
14 verses: triṣṭubh, except jagatī 7
One of the most famous, most translated, and most anthologized hymns in the R̥gveda, this lively and vivid lament of the gambler depicts the sad lot of a man addicted to dicing but unsuccessful at it. This hapless speaker describes the intoxi cation that grips him when he is playing or even contemplating play and that leaves him helpless to resist (vss. 1, 5–9), as well as the toll this compulsion takes on his personal life and the self-pity this evokes in him (vss. 2–4, 10–11). At the end of the hymn the gambler vows to renounce play (vs. 12), and the god Savitar restores him to his former position (vs. 13). The final verse (14) is the gambler’s address to the dice, urging them to leave him alone and find another victim. This portion of the

hymn has the form of a ritual expiation, embodied especially in the last words of 12d, in which the gambler avows the truth of his speech.
Dicing was an important cultural feature of ancient India, especially associ ated with kings and the ruling class. Already in middle Vedic sacrifice, in the Rājasūya, the ritual of the consecration of the king, there is a ritual dicing match, rigged so that the king-to-be wins. Of course, the whole of the great epic, the Mahābhārata, is determined by the outcome of the dicing match between Yudhiṣṭhira and his cousins: Yudhiṣṭhira gambles away his kingdom, his broth ers, his wife, and himself and must fight to regain his kingship. The much-loved story of Nala and Damayantī also involves the gambling away of a kingdom, this time by Nala. And the dharma texts consider gambling, along with hunting and womanizing, to be a characteristic pursuit—and vice—of kings (cf. Mānava Dharma Śāstra VII.47, 50; for condemnation of gambling in general see, e.g., MDŚ IX.220–28).
Ancient Indian dicing was quite different from the game that the word con jures up in the modern mind, and much scholarship has been devoted to figur ing out what the play actually consisted of (see, e.g., Lüders 1907; Falk 1986). It seems to have involved a large quantity of a particular kind of nut (vibhīdaka /vibhītaka) as the dice; these had no markings on them. They were thrown into a hollow on the ground, and the players took turns pulling out a handful. The best “hand” was one divisible by four, and the other hands were ranked accord ing to how many nuts were left over after a division by four, with a single leftover nut being the worst (see vs. 2c). For details, see Falk (1986: 73–133). Although it may be hard for us to imagine the passions enflamed by this kind of long division, our own games of chance probably will not stand up to scrutiny some millennia in the future.
The monologue form found here is almost unprecedented in the R̥gveda, and the shifting play of emotions—guilty excitement, tender remembrance of his past life and family, scorn for his own weakness and the disgust he arouses in others, bitter anger at the inanimate dice that brought him low, to which he ascribes agency and malign intention and for which he still longs—is psychologi
cally convincing and very moving. Showing our own biases, we might proudly deem it quite “modern.”

01 प्रावेपा मा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

प्रावेपा᳓ मा बृहतो᳓ मादयन्ति
प्रवातेजा᳓ इ᳓रिणे व᳓र्वृतानाः
सो᳓मस्येव मौजवत᳓स्य भक्षो᳓
विभी᳓दको जा᳓गृविर् म᳓ह्यम् अछान्

02 न मा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

न᳓ मा मिमेथ न᳓ जिहीळ एषा᳓
शिवा᳓ स᳓खिभ्य उत᳓ म᳓ह्यम् आसीत्
अक्ष᳓स्याह᳓म् एकपर᳓स्य हेतो᳓र्
अ᳓नुव्रताम् अ᳓प जाया᳓म् अरोधम्

03 द्वेष्थि श्वश्रूरप - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द्वे᳓ष्टि श्वश्रू᳓र् अ᳓प जाया᳓ रुणद्धि
न᳓ नाथितो᳓ विन्दते मर्डिता᳓रम्
अ᳓श्वस्येव ज᳓रतो व᳓स्नियस्य
ना᳓हं᳓ विन्दामि कितव᳓स्य भो᳓गम्

04 अन्ये जायाम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अन्ये᳓ जाया᳓म् प᳓रि मृशन्ति अस्य
य᳓स्या᳓गृधद् वे᳓दने वाजी᳓ अक्षः᳓
पिता᳓ माता᳓ भ्रा᳓तर एनम् आहुर्
न᳓ जानीमो न᳓यता बद्ध᳓म् एत᳓म्

05 यदादीध्ये न - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

य᳓द् आदी᳓ध्ये न᳓ दविषाणि एभिः
पराय᳓द्भ्यो अ᳓व हीये स᳓खिभ्यः
नि᳓उप्ताश् च बभ्र᳓वो वा᳓चम् अ᳓क्रतँ
ए᳓मी᳓द् एषां निष्कृतं᳓ जारि᳓णीव

06 सभामेति कितवः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

सभा᳓म् एति कितवः᳓ पृछ᳓मानो
जेष्या᳓मी᳓ति तनु᳓वा शू᳓शुजानः
अक्षा᳓सो अस्य वि᳓ तिरन्ति का᳓मम्
प्रतिदी᳓व्ने द᳓धत आ᳓ कृता᳓नि

07 अक्षास इदङ्कुशिनो - जगती

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अक्षा᳓स इ᳓द् अङ्कुशि᳓नो नितोदि᳓नो
निकृ᳓त्वानस् त᳓पनास् तापयिष्ण᳓वः
कुमार᳓देष्णा ज᳓यतः पुनर्ह᳓णो
म᳓ध्वा स᳓म्पृक्ताः कितव᳓स्य बर्ह᳓णा

08 त्रिपञ्चाशः क्रीळति - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्रिपञ्चाशः᳓ क्रीळति व्रा᳓त एषां
देव᳓ इव सविता᳓ सत्य᳓धर्मा
उग्र᳓स्य चिन् मन्य᳓वे ना᳓ नमन्ते
रा᳓जा चिद् एभ्यो न᳓म इ᳓त् कृणोति

09 नीचा वर्तन्त - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

नीचा᳓ वर्तन्त उप᳓रि स्फुरन्ति
अहस्ता᳓सो ह᳓स्तवन्तं सहन्ते
दिव्या᳓ अ᳓ङ्गारा इ᳓रिणे नि᳓उप्ताः
शीताः᳓ स᳓न्तो हृ᳓दयं नि᳓र् दहन्ति

10 जाया तप्यते - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

जाया᳓ तप्यते कितव᳓स्य हीना᳓
माता᳓ पुत्र᳓स्य च᳓रतः कु᳓व स्वित्
ऋणावा᳓ बि᳓भ्यद् ध᳓नम् इछ᳓मानो
अन्ये᳓षाम् अ᳓स्तम् उ᳓प न᳓क्तम् एति

11 स्त्रियं दृष्थ्वाय - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स्त्रि᳓यं दृष्ट्वा᳓य कितवं᳓ तताप
अन्ये᳓षां जायां᳓ सु᳓कृतं च यो᳓निम्
पूर्वाह्णे᳓ अ᳓श्वान् युयुजे᳓ हि᳓ बभ्रू᳓न्
सो᳓ अग्ने᳓र् अ᳓न्ते वृषलः᳓ पपाद

12 यो वः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ वः सेनानी᳓र् महतो᳓ गण᳓स्य
रा᳓जा व्रा᳓तस्य प्रथमो᳓ बभू᳓व
त᳓स्मै कृणोमि न᳓ ध᳓ना रुणध्मि
द᳓शाह᳓म् प्रा᳓चीस् त᳓द् ऋतं᳓ वदामि

13 अक्षैर्मा दीव्यः - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अक्षइ᳓र् मा᳓ दीव्यः कृषि᳓म् इ᳓त् कृषस्व
वित्ते᳓ रमस्व बहु᳓ म᳓न्यमानः
त᳓त्र गा᳓वः कितव त᳓त्र जाया᳓
त᳓न् मे वि᳓ चष्टे सविता᳓य᳓म् अर्यः᳓

14 मित्रं कृणुध्वम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मित्रं᳓ कृणुध्वं ख᳓लु मॄळ᳓ता+ नो
मा᳓ नो घोरे᳓ण चरताभि᳓ धृष्णु᳓
नि᳓ वो नु᳓ मन्यु᳓र् विशताम् अ᳓रातिर्
अन्यो᳓ बभ्रूणा᳓म् प्र᳓सितौ नु᳓ अस्तु