०३०

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ देवत्रा᳓ ब्र᳓ह्मणे गातु᳓र् एतु
अपो᳓ अ᳓छा म᳓नसो न᳓ प्र᳓युक्ति
मही᳓म् मित्र᳓स्य व᳓रुणस्य धासि᳓म्
पृथुज्र᳓यसे रीरधा सुवृक्ति᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bráhmaṇe ← bráhman- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

devatrā́ ← devatrā́ (invariable)

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

gātúḥ ← gātú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ácha ← ácha (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mánasaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

práyukti ← práyukti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhāsím ← dhāsí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pr̥thujráyase ← pr̥thujráyas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

rīradhā ← √randh- (root)
{number:SG, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

suvr̥ktím ← suvr̥ktí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

प्र । दे॒व॒ऽत्रा । ब्रह्म॑णे । गा॒तुः । ए॒तु॒ । अ॒पः । अच्छ॑ । मन॑सः । न । प्रऽयु॑क्ति ।
म॒हीम् । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । धा॒सिम् । पृ॒थु॒ऽज्रय॑से । री॒र॒ध॒ । सु॒ऽवृ॒क्तिम् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• devatrā
• [adverb]

• brahmaṇe ← brahman
• [noun], dative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• gātur ← gātuḥ ← gātu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “path; way.”

• etv ← etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• manaso ← manasaḥ ← manas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• prayukti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dhāsim ← dhāsi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “seat; home.”

• pṛthujrayase ← pṛthu
• [noun]
• “broad; wide; great; flat; pṛthu [word]; far.”

• pṛthujrayase ← jrayase ← jrayas
• [noun], dative, singular, masculine
• “expanse; area.”

• rīradhā ← radh
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “subjugate.”

• suvṛktim ← suvṛkti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “praise.”

ब्रह्मणे । तृतीयार्थे चतुर्थी । ब्रह्मणा स्तोत्रेण । स्तूयमान इति शेषः। गातुः देवानपो वा प्रतिगमनशीलः सोमः देवत्रा देवीर्द्योतमानाः अपः वसतीवर्येकधनालक्षणान्युदकानि अच्छ अभि प्र एतु प्रकर्षेण गच्छतु । तत्र दृष्टान्तः । मनसो न प्रयुक्ति । यथा मनसः प्रयुक्तिः प्रयोग उद्योगः शीघ्रं गच्छति तद्वत् । एवं सोमेऽपः प्रतिगते सति हे मदीयात्मन् अध्वर्यो वा महीं धासिं महत्सोमलक्षणमन्नं मित्रस्य वरुणस्य चार्थाय पृथुज्रयसे विस्तीर्णजवाय। महागतेरिन्द्रस्य चार्थायेत्यर्थः । रीरध संसाधय संस्कुरु । दानयोग्यं कुरु । सुवृक्तिं सुष्ठु दोषैर्वर्जितां स्तुतिं च कुरु ॥

English translation:

“(Honoured) by adoration, let the advancing Soma approach the celestial waters like the celerity of themind; offer abundant (sacrificial) food, and perfect praise for the sake of Mitra and Varuṇa, and for (Indra) therapid mover.”

Let the course for our sacred formulation go forth to the waters that are among the gods, as if by the harnessing of mind,
to the great wellspring of Mitra and Varuṇa. I will make the well-twisted (hymn) subject to that which possesses broad expanse [=waters?].

As ’twere with swift exertion of the spirit, let the priest speed to the celestial Waters,
The glorious food of Varuna and Mitra. To him who spreadeth far this laud I offer.

Götterwärts soll der Weg für die feierliche Rede gehen, hin zu den Gewässern wie auf eigenen Antrieb des Geistes, zu der großen Schöpfung von Mitra und Varuna. Für den breitströmenden Fluß möchte ich das Loblied richtig treffen.

Den Göttern eile des Gebetes Gang zu, hin zu den Wassern, wie durch Geistes Antrieb; Zum grossen Sitz des Varuna und Mitra will ich dies Lied dem weiten Meer entsenden.

Пусть направляется к богам ход (нашего) священного слова,
К водам, словно по побуждению мысли!
Я отдал в распоряжение широкошагающего прекрасный гимн –
Великое подкрепление Митры и Варуны.

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में राजा और प्रजा के धर्मों का उपदेश किया गया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मणे) प्रजापति के लिये प्रजापालक पदप्राप्ति के लिये-राजपद-प्राप्ति के लिये नवीन राजा (गातुः) प्रगतिशील (अपां नपात्) प्रजाओं को न गिरानेवाला-प्रजाओं का रक्षक (देवत्रा-अपः-अच्छ प्र-एतु) देवभाववाली मनुष्यप्रजाओं को साक्षात् प्राप्त हो (मनसः-न प्रयुक्ति)जैसे मन का प्रजोजन-अभीष्ट प्राप्त होता है, सामने आता है (मित्रस्य वरुणस्य महीं धासिं सुवृक्तिम्) संसार में कर्म करने के लिये तथा मोक्ष में वरनेवाले परमात्मा की विधान की हुई महती धारण करने योग्य राजभुक्ति-भोगसामग्री तथा सुगमता से त्यागने योग्य दुःखप्रवृत्तिजिससे हो अर्थात् मुक्ति को (पृथुज्रयसे रीरध) विस्तृत ज्ञान वेगवाले नवीन राजा के लिये हे पुरोहित ! तू घोषित कर समझा, बतला ॥१॥

भावार्थभाषाः - राजा राजपद पर विराजमान होकर प्रजाओं के रक्षणहेतु उनसे सम्पर्क बनाये रखे और पुरोहित को चाहिये कि वह राजा को ऐश्वर्यभोग के साथ-साथ मुक्तिप्राप्ति के साधनों का उपदेश देता रहे ॥१॥

अत्र सूक्ते राजप्रजाधर्मा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (ब्रह्मणे) प्रजापतये प्रजापतित्वाय प्रजापतिपदप्राप्तये प्रजापालकराजपदाय “प्रजापतिर्वै ब्रह्मा” [काठ०-१४।७] सोमः सोम्यो नवराजः (गातुः) प्रगतिशीलः (अपां नपात्) प्रजा न पातयिता-प्रजारक्षकः (देवत्रा-अपः अच्छ प्र-एतु) देवभाववतीः “देवमनुष्यपुरुषपुरुमर्त्येभ्यो द्वितीयासप्तम्यो-र्बहुलम्” [अष्टा० ५।४।५६] इति द्वितीयायाः त्राप्रत्ययः मनुष्यप्रजाः “मनुष्या वा आपश्चन्द्राः” [श० ७।३।१।२०] “आपः आप्ताः प्रजाः” [यजु० ६।२७ दयानन्दः] आभिमुख्येन साक्षात् प्रगच्छतु (मनसः न प्रयुक्ति) यथा मनसः प्रयोजनं स्वाभीष्टं प्रगच्छति (मित्रस्य वरुणस्य महीं धासिं सुवृक्तिम्) संसारे कर्मकरणाय प्रेरकस्य मोक्षे वरयितुः परमात्मन-स्तद्विहितां महतीं धारणीयां भुक्तिं राज्यभुक्तिं तथा सुगमतया वर्जनयोग्या दुःखप्रवृत्तिर्यया तां मुक्तिं च “सुवृक्तिं सुष्ठु वर्जयन्ति दुःखानि यया ताम्” [ऋ० ७।३६।२ दयानन्दः] (पृथुज्रयसे रीरध) विस्तृतो ज्ञानवेगो यस्य तस्मै नवराजाय राजपदप्रतिष्ठिताय “पृथुज्रयाः पृथुजवः” [निरु० ५।१०] हे पुरोहित ! राधय घोषय-उपदिश च ॥१॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो हवि᳓ष्मन्तो हि᳓ भूत᳓
अ᳓छ अप᳓ इतोशती᳓र् उशन्तः
अ᳓व या᳓श् च᳓ष्टे अरुणः᳓ सुपर्ण᳓स्
त᳓म् आ᳓स्यध्वम् ऊर्मि᳓म् अद्या᳓ सुहस्ताः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

bhūtá ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

havíṣmantaḥ ← havíṣmant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hí ← hí (invariable)

ácha ← ácha (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ita ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

uśantaḥ ← √vaś- (root)
{case:VOC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

aruṇáḥ ← aruṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

cáṣṭe ← √cakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

suparṇáḥ ← suparṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́ḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

adyá ← adyá (invariable)

asyadhvam ← √as- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

suhastāḥ ← suhásta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । ह॒विष्म॑न्तः । हि । भू॒त । अच्छ॑ । अ॒पः । इ॒त॒ । उ॒श॒तीः । उ॒श॒न्तः॒ ।
अव॑ । याः । चष्टे॑ । अ॒रु॒णः । सु॒ऽप॒र्णः । तम् । आ । अ॒स्य॒ध्व॒म् । ऊ॒र्मिम् । अ॒द्य । सु॒ऽह॒स्ताः॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• haviṣmanto ← haviṣmantaḥ ← haviṣmat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sacrificing.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• bhūtācchāpa ← bhūta ← bhū
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhūtācchāpa ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• bhūtācchāpa ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• itośatīr ← ita ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• itośatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• uśantaḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• yāś ← yāḥ ← yad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• caṣṭe ← cakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “watch; look.”

• aruṇaḥ ← aruṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red; tawny; dusty; gray.”

• suparṇas ← suparṇaḥ ← suparṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Garuda; Suparṇa; bird of prey; Suparṇa; suparṇa; Suparṇa; eagle.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• āsyadhvam ← ās ← √as
• [verb], plural, Imperfect

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• suhastāḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suhastāḥ ← hastāḥ ← hasta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

हे अध्वर्यवः यूयं हविष्मन्तो हि अभिषोतव्येन सोमलक्षणेन हविषा युक्ताः खलु भूत भवत । किंच हे उशन्तः सोमाभिषवं कर्तुं कामयमाना अध्वर्यवो यूयम् उशतीः सोमाभिषवाङ्गभावमभिलषन्तीरेकधनालक्षणाः अपः अच्छ आभिमुख्येन इत गच्छत । अरुणः रक्तवर्णः सुपर्णः सुपतनः सोमः अव अधस्तात् अन्तरिक्षे याः मेघोदरगता अपः चष्टे पश्यति हे सुहस्ताः सोमाभिषवादिशोभनकर्मकारित्वात् सुवर्णमयपवित्राद्यलंकृताः। यद्वा शोभनहस्ताः । एतेऽध्वर्यवः यूयम् अद्य इदानीं तं तादृशम् ऊर्मिं सोमसंघातं ताभिरद्भिः सह अस्यध्वम् आभिमुख्येन स्थित्वा महतादरेण दशापवित्रे शोधनार्थं प्रक्षिपत ॥

English translation:

“Priests, since you are charged with the libation, desiring (to present it), proceed to the waters desiring(to receive it), to those (waters) which the red hawk beholds descending (from the clouds); do you,dextrous-handed (priests), cast today that flood (of Soma) into (the consecrated water).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Red hawk: suparṇa =supatanaḥ somaḥ, the Soma descending gracefully (ava) from the firmament, and suhasta = ornamented with

O Adhvaryus, since you have become provided with oblations, go to the eager waters, o eager ones—
(the waters) upon which the ruddy eagle gazes down. Harness the wave today, o you of skillful hands.

Adhvaryus, he ye ready with oblations,, and come with longing to the longing Waters,
Down on which looks the. purple-tinted Eagle. Pour ye that flowing wave this day, deft-handed.

So haltet denn, ihr Adhvaryu´s, die Opferspende bereit; gehet verlangend zu den verlangenden Gewässern, auf die der rötliche Adler herabschaut! Diese Welle fasset heute, ihr Handfertigen!

Seid, Priester, denn mit Opfertrank versehen, geht freudig zu den freudigen Gewässern; Auf die der roth entflammte Aar herabschaut, durch die ergiesst die Welle heute kunstreich.

О адхварью, будьте же наготове с возлиянием!
Согласные, идите к согласным водам,
На которые рыжий орел смотрит вниз!
Ловите сегодня ту волну, о вы, прекраснорукие!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) हे राजसूययज्ञ के अध्वर्यु आदि ऋत्विजों! तुम (हविष्मन्तः-हि भूत) हविवालेहोओ-हवि देने को अवश्य उद्यतहोओ (उशतः-उशतीः-अपः-अच्छ-इत)निज राजसूययज्ञ को चाहनेवाले राजा के राजसूययज्ञ को चाहनेवाली तुम प्रजाओं ! साक्षात् यज्ञ में प्राप्त होओ, ऐसी घोषणा पुरोहित करे (अरुणः सुपर्णः-याः अवचष्टे) राजपद पर प्रकाशमानउत्तमपालनकर्ता नवीन राजा जिन प्रजाओं को अपनी जानता है (तम्-ऊर्मिम्-अद्य सुहस्ताः आ-अस्यध्वम्) उस जलों की उच्च तरङ्ग के समान ऊपर स्थित या आच्छादन करनेवाले-रक्षणकर्ता इस राजसूय अवसर देनेवाली प्रजाएँ उपहार ग्रहण करावें ॥२॥

भावार्थभाषाः - नवराजा के राजसूययज्ञ में ऋत्विग्जन आमन्त्रित हुए राजसूययज्ञ का आरम्भ करें और प्रजाजन भी उस राजसूययज्ञ में राजा को राजपद पर विराजमान हुए को देखें। वह राजा उन प्रजाओं का उत्तम पालन करने का लक्ष्य बनाकर उन्हें अपनावे। प्रजाएँ भी उसे विविध उपहार प्रदान करें ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) हे राजसूययज्ञस्याध्वर्युप्रभृतय ऋत्विजः ! यूयम् (हविष्मन्तः-हि भूत) हव्यवन्तोऽवश्यं भवत (उशतः-उशतीः-अपः-अच्छ-इत) निजराजसूयं कामयमानस्य राज्ञो यूयं चापि तद्राजसूयं कामयमानाः प्रजा आभिमुख्येन प्राप्नुत इति सम्बोध्य पुरोहितः सूचयेत् (अरुणः सुपर्णः याः अवचष्टे) आरोचनः-राजपदे समन्तात् प्रकाशमानः सुष्ठुपालनकर्त्ता नवराजपदस्थो राजा याः प्रजा अवपश्यति-सम्यग् जानाति (तम्-ऊर्मिम्-अद्य सुहस्ताः-आ अस्यध्वम्) तं जलानामूर्मिमिवोपरि स्थितं यद्वाऽऽच्छादनं समन्ताद् रक्षणकर्त्तारम् “ऊर्मिरूर्णोतेः” [निरु० ५।२३] अद्य राजसूयेऽवसरे शोभनोपहारवस्तुयुक्ताः सन्तः समन्ताद् गृह्णीत स्वीकुरुत ग्राहयत स्वीकारयत च “अस गतिदीप्त्यादानेषु” [भ्वादि०] विकरणव्यत्ययश्छान्दसः ॥२॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अ᳓ध्वर्यवो अप᳓ इता समुद्र᳓म्
अपां᳓ न᳓पातं हवि᳓षा यजध्वम्
स᳓ वो ददद् ऊर्मि᳓म् अद्या᳓ सु᳓पूतं
त᳓स्मै सो᳓मम् म᳓धुमन्तं सुनोत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ita ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

samudrám ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yajadhvam ← √yaj- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

adyá ← adyá (invariable)

dadat ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

súpūtam ← súpūta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunota ← √su- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अध्व॑र्यवः । अ॒पः । इ॒त॒ । स॒मु॒द्रम् । अ॒पाम् । नपा॑तम् । ह॒विषा॑ । य॒ज॒ध्व॒म् ।
सः । वः॒ । द॒द॒त् । ऊ॒र्मिम् । अ॒द्य । सुऽपू॑तम् । तस्मै॑ । सोम॑म् । मधु॑ऽमन्तम् । सु॒नो॒त॒ ॥

• adhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• ‘pa ← apa
• [adverb]
• “away.”

• itā ← i
• [verb], plural, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• samudram ← samudra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napātaṃ ← napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• yajadhvam ← yaj
• [verb], plural, Present imperative
• “sacrifice; worship; worship.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• dadad ← dadat ← dā
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• supūtaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supūtaṃ ← pūtam ← pū
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• madhumantaṃ ← madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• sunota ← su
• [verb], plural, Present imperative
• “press out; su.”

हे अध्वर्यवः यूयम् अपः एकधनालक्षणान्युदकानि । आहर्तुमिति शेषः । समुद्रम् उदधिस्थानीयं जलाशयम् इत गच्छत । इदानीमुत्तरोऽर्धर्चो व्याख्यायते पश्चात् द्वितीयः पादः । आर्थिकोऽयं क्रमः। अद्य इदानीं सः अपां नपात् वः जलाशयं प्रतिगतेभ्यो युष्मभ्यं सुपूतं सुशुद्धम् ऊर्मिं जलसमूहं ददत् ददातु । यूयमपि तेन समूहेन तस्मै अपां नपाते मधुमन्तं मधुरस्वादूपेतं सोम सुनोत अभिषुणुत । अभिषुतेन सोमाख्येन हविषा अपां नपातं वृष्टिकर्मण्यधिकृतं देवं यजध्वम्॥

English translation:

“Go, priests, to the water, to the reservoir; worship the grandson of the waters with oblations; may hetoday give you the consecrated water, and do you pour forth to him the sweet-flavoured Soma.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The grandson ofthe waters: apām napātam = deity appointed to produce the rain

O Adhvaryus, go to the waters, to the sea. Sacrifice with your oblation to the Child of the Waters.
He will give you the well-purified wave today. For him press the
honeyed soma,

Go to the reservoir, O ye Adhvaryus worship the Waters’ Child with your oblations.
A consecrated wave he now will give you, so press for him the Soma rich in sweetness.

Adhvaryu´s! Geht zum Wasser, zum See; verehret den Apam Napat mit Opfer! Er gebe euch heute die geläuterte Welle; für ihn presset den süßen Soma!

Ihr Priester gehet hin zur Flut des Wassers, mit Opfertränken ehrt den Sohn der Wasser; Er geb’ euch heut die schöngeklärte Welle; ihm presset nun den honigsüssen Soma.

О адхварью, идите к водам, к морю!
Почтите возлиянием Апам Напата!
Пусть он даст вам сегодня хорошо очищенную волну!
Выжимайте для него сому, богатого медом!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) हे राजसूय यज्ञ के ऋत्विजों ! तुम (अपः-इत) प्रजाजनों को प्राप्त होओ तथा (अपां नपातं समुद्रं हविषा यजध्वम्) प्रजाजनों के न गिरानेवाले अर्थात् पूर्ण रक्षक समुद्रसमान गम्भीर राजा को उपहार और आशीर्वाद देने द्वारा समागम में प्रेरित करो (सः) वह राजा (वः) तुम्हारे लिये (अद्य-ऊर्मिम्-ददत्) इस राजसूय अवसर पर प्रजाओं से प्राप्त उपहार में से दातव्यभाग देवे-देगा, अतः (तस्मै सुपूतं मधुमन्तं सोमं सुनोत) उसके लिये शुद्ध मधुररस युक्त सोम को राजसूय में निकालो या राज्यैश्वर्य को विधान द्वारा सिद्ध करो ॥३॥

भावार्थभाषाः - राजसूययज्ञ में ऋत्विक् लोग प्रजाजनों का राजा के साथ उपहार द्वारा परिचय समागम करावें। प्रजाओं द्वारा प्राप्त उपहार में से राजा ऋत्विजों को भी प्रदान कर उसका सत्कार करे ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वर्यवः) हे राजसूययज्ञस्यर्त्विजः ! यूयम् (अपः इत) प्रजाजनान् प्राप्नुत तथा (अपां नपातं समुद्रं हविषा यजध्वम्) प्रजाजनानां न पातयितारं पूर्णरक्षकं समुद्रं समानमाधारं गम्भीरं च राजानमुपहारेणाशीर्दानेन समागमे योजयत (सः) स राजा (वः) युष्मभ्यम् (अद्य-ऊर्मिम् ददत्) अस्मिन् राजसूयावसरे प्रजाभ्यः प्राप्तं सारं दातव्यं भागं ददातु-दास्यतीत्यर्थः, तस्मात् (तस्मै सुपूतं मधुमन्तं सोमं सुनोत) नवराजपदे स्थिताय राज्ञे शुद्धं मधुररसोपेतं सोमरसं राजसूये निःसारयत यद्वा राज्यैश्वर्यं राज्यविधानेन संसाधयत ॥३॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ अनिध्मो᳓ दी᳓दयद् अप्सु᳓ अन्त᳓र्
यं᳓ वि᳓प्रास ई᳓ळते अध्वरे᳓षु
अ᳓पां नपान् म᳓धुमतीर् अपो᳓ दा
या᳓भिर् इ᳓न्द्रो वावृधे᳓ वीरि᳓याय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
anidhmáḥ ← anidhmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antár ← antár (invariable)

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dī́dayat ← √dī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ī́ḷate ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ápām ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

dāḥ ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

mádhumatīḥ ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vāvr̥dhé ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

vīryā̀ya ← vīryà- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

यः । अ॒नि॒ध्मः । दीद॑यत् । अ॒प्ऽसु । अ॒न्तः । यम् । विप्रा॑सः । ईळ॑ते । अ॒ध्व॒रेषु॑ ।
अपा॑म् । न॒पा॒त् । मधु॑ऽमतीः । अ॒पः । दाः॒ । याभिः॑ । इन्द्रः॑ । व॒वृ॒धे । वी॒र्या॑य ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• anidhmo ← anidhmaḥ ← anidhma
• [noun], nominative, singular, masculine

• dīdayad ← dīdayat ← dīdī
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “shine; glitter.”

• apsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• viprāsa ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• īḍate ← īḍ
• [verb], plural, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• apāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, neuter
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• napān ← napāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• madhumatīr ← madhumatīḥ ← madhumat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• dā ← dāḥ ← dā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• yābhir ← yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• vīryāya ← vīrya
• [noun], dative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

उत्तरार्धस्य प्रत्यक्षकृतत्वादेकवाक्यतायै युष्मच्छब्देन समानार्थो भवच्छब्दः प्रथमार्धेऽध्याहार्यः। यः भवान् अपां नपात् अप्स्वन्तः अपां मध्ये मेघस्थाने अनिध्मः काष्ठवर्जितः सन् दीदयत दीप्यते । विप्रासः मेधाविन ऋत्विग्यजमानाः अध्वरेषु यागेषु यं भवन्तम् ईळते स्तुवन्ति हे अपां नपात् स त्वं मधुमतीः मधुररसयुक्ताः अपः वृष्टिलक्षणाः दाः अस्मभ्यं देहि। याभिः वसतीवर्येकधनारूपाभिः सोमेन मिश्रिताभिरद्भिः इन्द्रः वीर्याय वृत्रवधादिशूरकर्मणे ववृधे वर्धते ता अपो देहीति संबन्धः ॥ ।

English translation:

“(He) who shines, without fuel, in the midst of the waters, he whom the pious worship at sacrifices,grandson of the waters, give us those sweet waters by which (mixed with the Soma), Indra is elevated toheroism.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Soma person nified, as the grandson of the waters is related to Soma which is to be mixed with the waterof the Vasatīvarī

(For him) who shines without kindling wood within the waters, whom the inspired poets call upon at the ceremonies.
O Child of the Waters, give the honeyed waters by which Indra grows strong for his heroic deed,

He who shines bright in floods, unfed with fuel, whom sages worship at their sacrifices:
Give waters rich in sweets, Child of the Waters, even those which gave heroic might to Indra:

Der ohne Brennholz im Wasser leuchtet, den die Beredsamen bei dem Opfer anrufen, Apam Napat, du mögest das süße Wasser geben, durch das Indra zur Heldenkraft erstarkt ist!

Der ohne Brennholz strahlt in Wolkenwassern, und den die Sänger preisen bei den Festen, O Sohn der Wasser, gib uns süsse Wasser, durch welche Indra wächst zur Heldenstärke.

Кто, незажженный, сверкает из глубины вод,
Кого вдохновенные призывают на обрядах,
Апам Напат пусть даст воды, богатые медом,
Благодаря которым Индра возрос для героической силы!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः-अप्सु-अन्तः) राजपदस्थ जो राजा प्रजाओं के मध्य में (अनिध्मः-दीदयत्) रात-दिन की अपेक्षा करके अर्थात् निरन्तर अपने गुण प्रभावों से प्रकाशमान रहता है (यं विप्रासः-अध्वरेषु ईळते) जिसको ऋत्विज् राजसूययज्ञ के अवसरों में प्रशंसित करते हैं, प्रसिद्ध करते हैं (अपां नपात्) वह तू प्रजाओं का रक्षक राजन् ! (मधुमतीः-अपः-दाः) मधुरस्वभाववाली अनुशासन में रहनेवाली प्रजाओं के लिये सुख देता रह (याभिः-इन्द्रः-वीर्याय वावृधे) जिन प्रजाओं के द्वारा पराक्रम-प्राप्ति के लिये बढ़ा करता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - स्वदेशी जनों में जो जन अपने गुणप्रभावों से प्रसिद्ध होता है, पुरोहितादि ऋत्विज् लोग राजसूय यज्ञ द्वारा राजपद पर उसे बिठाते हैं। प्रजाजनों द्वारा राजा बल पराक्रम को प्राप्त होता है, उसे सदा प्रजा को सुखी रखना चाहिये ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः-अप्सु-अन्तः) यो राजपदस्थो राजा प्रजासु मध्ये (अनिध्मः-दीदयत्) अहोरात्रमनपेक्षमाणो निरन्तरमित्यर्थः “अहोरात्राणीध्मः” [काठ० ६।६]प्रकाशते (यं विप्रासः-अध्वरेषु-ईळते) यं खल्वृत्विजो राजसूययज्ञावसरेषु प्रशंसन्ति (अपां नपात्) प्रजाजनानां न पातयिता तेषां रक्षकः सः (मधुमतीः-अपः दाः) मधुमतीभ्योऽद्भ्यः, चतुर्थ्यर्थे द्वितीया व्यत्ययेन मधुरस्वभाववतीभ्यः प्रजाभ्यः सुखं देहि-ददासि (याभिः-इन्द्रः-वीर्याय वावृधे) याभिः प्रजाभिः सह पराक्रमकरणाय राजा भृशं वर्धते ॥४॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

या᳓भिः सो᳓मो मो᳓दते ह᳓र्षते च
कल्याणी᳓भिर् युवति᳓भिर् न᳓ म᳓र्यः
ता᳓ अध्वर्यो अपो᳓ अ᳓छा प᳓रेहि
य᳓द् आसिञ्चा᳓ ओ᳓षधीभिः पुनीतात्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ca ← ca (invariable)

hárṣate ← √hr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

módate ← √mud- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́bhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:PL}

kalyāṇī́bhiḥ ← kalyā́ṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

máryaḥ ← márya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

yuvatíbhiḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)

adhvaryo ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

párā ← párā (invariable)

tā́ḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

āsiñcā́ḥ ← √sic- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

óṣadhībhiḥ ← óṣadhī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

punītāt ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

याभिः॑ । सोमः॑ । मोद॑ते । हर्ष॑ते । च॒ । क॒ल्या॒णीभिः॑ । यु॒व॒तिऽभिः॑ । न । मर्यः॑ ।
ताः । अ॒ध्व॒र्यो॒ इति॑ । अ॒पः । अच्छ॑ । परा॑ । इ॒हि॒ । यत् । आ॒ऽसि॒ञ्चाः । ओष॑धीभिः । पु॒नी॒ता॒त् ॥

• yābhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “who; which; yat [pronoun].”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• modate ← mud
• [verb], singular, Present indikative
• “rejoice; delight; revel.”

• harṣate ← hṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “rejoice; bristle; thrill.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• kalyāṇībhir ← kalyāṇībhiḥ ← kalyāṇa
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “beautiful; good; auspicious; pleasant; dear; beautiful.”

• yuvatibhir ← yuvatibhiḥ ← yuvati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “girl; woman.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• maryaḥ ← marya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young buck; boyfriend.”

• tā ← tāḥ ← tad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• adhvaryo ← adhvaryu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• parehi ← pare ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “travel; depart; go; die.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āsiñcā ← āsiñcāḥ ← āsic ← √sic
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “pour; immerse.”

• oṣadhībhiḥ ← oṣadhī
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “herb; plant; drug; herb.”

• punītāt ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

अभिषुतः सोमः याभिः वसतीवर्येकधनाख्याभिरद्भिः सह मोदते मुदितो भवति हर्षते च । पुनरुक्तिरादार्था । अत्यर्थं हृष्यतीत्यर्थः । तत्र दृष्टान्तः। कल्याणीभिः कमनीयाभिः युवतिभिः तरुणीभिः स्त्रीभिः सह मर्यो न यथा मनुष्यो मोदते तद्वत् । हे अध्वर्यो त्वं ताः तादृशीः अपः अच्छ अभिप्राप्तुं परेहि जलाशयं प्रतिगच्छ। किंच यत् यदा आहृताभिस्ताभिरद्भिः आसिञ्चाः आ समन्तात्सोमानासिञ्चसि तदा ओषधीभिः सोमैः सहापश्च पुनीतात् दशापवित्रेण पुनीहि॥ ॥२४॥

English translation:

“Those waters with which Soma sports and delights as a man (sports) with elegant young damsels; doyou, priest, approach to obtain them; when you sprinkle them (in libation), purify (them with the filter) along withthe plural nts.”

By which Soma is delighted and becomes excited, like a young blood with lovely young women.
Go forth to these waters, o Adhvaryu. When you will pour (them) in, then purify (them) with plants.

Those in which Soma joys and is delighted, as a young man with fair and pleasant damsels.
Go thou unto those Waters, O Adhvaryu, and purify with herbs what thou infusest.

Mit denen Soma sich vergnügt und sich aufregt wie der Junggeselle an schönen jungen Frauen, zu den Gewässern geh, Adhvaryu, hin! Wenn du sie einfüllen wirst, so sollst du sie mit Pflanzen läutern.

An denen Soma sich erfreut und letzet, gleichwie der Jüngling an den schönen Jungfraun, Zu solchen Wassern gehe hin, o Priester, ergiessend mache hell sie mit den Kräutern.

С кем сома забавляется и возбуждается,
Словно юный муж с прекрасными девицами,
Отправляйся к эти водам, адхварью!
Когда ты нальешь (их), очисть их растениями!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (याभिः-सोमः-मोदते हर्षते च) जिन प्रजाओं के साथ नवीन राजा संसर्ग करता है-मेल करता है और प्रसन्नता को प्राप्त होता है (मर्यः-न युवतिभिः कल्याणीभिः) जैसे मनुष्य मिलने के स्वभाववाली तथा कल्याण साधनेवाली पारिवारिक स्त्रियों के साथ मेल और हर्ष को प्राप्त करता है(अध्वर्यो-ताः-अपः-अच्छ परा इहि) हे राजसूययज्ञ के याजक ! तू उन प्रजाओं को अभिमुख कर-लक्ष्यकर उन्हें प्राप्त हो (ओषधीभिः-आसिञ्चाः पुनीतात्) राजसूययज्ञ में राजा के अभिषिक्त हो जाने पर प्रजाओं को भी अवशिष्ट जल से अभिषिक्त कर अर्थात् प्रजा के प्रतिनिधि अधिकारीजनों को पवित्र कर और सत्यसंकल्प बनाकर अधिकारीपद के लिये प्रतिज्ञा करा ॥५॥

भावार्थभाषाः - राजा को चाहिये कि प्रजाओं के साथ समागम और हर्ष आनन्द को प्राप्त करे। ऋत्विक् जैसे राजा का राज्याभिषेक करे, वैसे प्रजा के प्रतिनिधि प्रमुखजनों को अधिकारपद पर नियुक्त करने ले लिये अभिषिक्त एवं प्रतिज्ञाबद्ध करे ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (याभिः सोमः मोदते हर्षते च) याभिः प्रजाभिः सह सोमो राजा सङ्गच्छते “मुद संसर्गे” [चुरादि०] णिज्विधेरनित्यत्वात् तदभावः तथा हर्षमाप्नोति च (मर्यः न युवतिभिः कल्याणीभिः) यथा मनुष्यो मिश्रणस्वभाववतीभिः कल्याणसाधिकाभिः पारिवारिकस्त्रीभिः सह सहयोगं हर्षं च प्राप्नोति (अध्वर्योः ताः अपः अच्छ परेहि) हे राजसूययज्ञस्य याजक ऋत्विक् त्वं ताः प्रजाः-अभिमुखीकृत्याभिलक्ष्यप्राप्तो भव (ओषधीभिः-आसिञ्चाः पुनीतात्) राजसूययज्ञेऽभिषिक्ते राज्ञि प्रजा अपि खल्ववशिष्टाभिरद्भिः “आपो वा ओषधयः” [मै० २।५] समन्तात् सिञ्च प्रजात्वेन प्रजाप्रतिनिधिभूतान्-अधिकारिणो जनान्-एवं पवित्रीकुरु सत्यसङ्कल्पमयान् कुरु-अधिकारिपदे स्थापनाय प्रतिज्ञां कारयित्वा ॥५॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवे᳓द् यू᳓ने युवत᳓यो नमन्त
य᳓द् ईम् उश᳓न्न् उशती᳓र् ए᳓ति अ᳓छ
सं᳓ जानते म᳓नसा सं᳓ चिकित्रे
अध्वर्य᳓वो धिष᳓णा᳓पश् च देवीः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
evá ← evá (invariable)

ít ← ít (invariable)

namanta ← √nam- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

yū́ne ← yúvan- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

yuvatáyaḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ácha ← ácha (invariable)

éti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

uśán ← √vaś- (root)
{tense:PRS, voice:ACT}

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

cikitre ← √cit- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

jānate ← √jñā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sám ← sám (invariable)

sám ← sám (invariable)

adhvaryávaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ca ← ca (invariable)

devī́ḥ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dhiṣáṇā ← dhiṣáṇā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ए॒व । इत् । यूने॑ । यु॒व॒तयः॑ । न॒म॒न्त॒ । यत् । ई॒म् । उ॒शन् । उ॒श॒तीः । एति॑ । अच्छ॑ ।
सम् । जा॒न॒ते॒ । मन॑सा । सम् । चि॒कि॒त्रे॒ । अ॒ध्व॒र्यवः॑ । धि॒षणा॑ । आपः॑ । च॒ । दे॒वीः ॥

• eved ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• eved ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• yūne ← yuvan
• [noun], dative, singular, masculine
• “young person; yuvan [word]; taruṇabandha; yuvan; yuvan; young buck; young.”

• yuvatayo ← yuvatayaḥ ← yuvati
• [noun], nominative, plural, feminine
• “girl; woman.”

• namanta ← nam
• [verb], plural, Present injunctive
• “bow; bend; condescend; worship; bend; lower.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īm ← īṃ
• [adverb]

• uśann ← uśan ← vaś
• [verb noun], nominative, singular
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], accusative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ety ← eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• accha ← acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• jānate ← jñā
• [verb], plural, Present indikative
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• cikitre ← cit
• [verb], plural, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• ‘dhvaryavo ← adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• dhiṣaṇāpaś ← dhiṣaṇā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “heaven and earth.”

• dhiṣaṇāpaś ← apaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devīḥ ← deva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “divine.”

युवतयः तरुण्यः स्त्रियः यूने तरुणाय नमन्त यथा प्रह्वीभवन्ति एव एवं वसतीवर्येकधनाख्या आपः सोमाय प्रह्वीभवन्ति । यद्वा । युवतयः सोमेन सह मिश्रयित्र्य आपो यूने अभिषवादिकर्मणामात्मना सह मिश्रयित्रे कर्त्रेऽध्वर्यवे नमन्त प्रह्वीभवन्त्येव । इत् इति पूरणः । कदा । यत् यदा उशन् अभिषवार्थं वसतीवरीः कामयमानः सोमः सोमाभिषवं कर्तुं कामयमानः अध्वर्युर्वा उशतीः सोमेन सह मिश्रीभावमभिषवादिकर्माङ्गभावं च कामयमानाः ईम् एना अपः अच्छ प्राप्तुम् एति गच्छति तदोपनमन्ते । अध्वर्यवो धिषणा तदीया स्तुतिलक्षणा वाक् च देवीः देव्यः आपश्च मनसा विशिष्टया बुद्ध्या सं जानते सम्यग्जानन्ति सं चिकित्रे स्वं स्वमधिकारं परस्परोपकारं च चक्षुषा सम्यक् पश्यन्ति ॥

English translation:

“Verily as young damsels welcome a youth when desiring (them), he comes to them desiring (him), sothe priests and their praise and the divine waters agree in mind and contemplate (their mutual assistance).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Theyouth and nymphs are the Soma and the Vasatīvarī waters; nothing more is meant than their mixture

Just in that way young women accede to a young man, when he goes to them who are eager as he is eager.
They are agreed in mind and they perceive alike—the Adhvaryus, the Holy Place, and the divine waters.

So maidens bow before the youthful gallant who comes with love to them who yearn to meet him.
In heart accordant and in wish one-minded are the Adhvaryus and the heavenly Waters.

Ebenso ergeben sich die Jungfrauen dem Jüngling, wenn er verlangend zu den Verlangenden kommt. Sie sind im Herzen einverstanden, sie stimmen zusammen: die Adhvaryu´s, die Dhisana und die göttlichen Gewässer.

So beugen sich die Jungfraun vor dem Jüngling, wenn liebend er den liebenden sich nahet; Sie sind vereint im Herzen, eines Sinnes, der Somanapf, die Priester und die Wasser.

Вот так девицы покоряются юноше,
Когда, жаждя их, он идет (к ним,) жаждущим.
Они едины мыслью, едины намерением,
О адхварью, Дхишана и божественные воды.

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यूने युवतयः-नमन्त) मिश्रण स्वभाववाले जन के लिये मिश्रण स्वभाववाली पारिवारिक स्त्रियाँ नम्र स्वभाव से वर्तनेवाली हो जाती हैं (एव-इत्) ऐसे ही (यत्-ईम्) जब भी (उशन्-उशतीः-अच्छ-एति) प्रजा को चाहनेवाला राजा, राजा को चाहनेवाली प्रजाओं को प्राप्त होता है (अध्वर्यवः) हे राजसूययज्ञ के नेता ऋत्विजों !(मनसा सं जानते सं चिकित्रे)मनोभाव से राज्याभिषेकार्थ राजसूययज्ञ के द्वारा राजा से संयुक्त होते हैं, सहमत होते हैं तथा सम्यक् देखते हैं-अच्छा मानते हैं (धिषणा-आपः-देवीः-च) प्रतिज्ञारूप वाणी के द्वारा दिव्य प्रजाएँ भी सहमत होती हैं और सम्यक् देखती हैं-अच्छा मानती हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - राजा प्रजाजन परस्पर वैर भाव से रहित एक दूसरे से मिश्रण स्वभाव रखनेवाले होने चाहिएँ और राष्ट्र के अन्य नेताजन भी उत्तम गुणों से युक्त हुए सहमति से वर्तें ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यूने युवतयः-नमन्त) मिश्रयित्रे जनाय मिश्रयित्र्यो नार्यो नम्रीभवन्ति (एव-इत्) एवं हि (यत्-ईम्) यदा खलु (उशन्-उशतीः-अच्छ-एति) प्रजाः कामयमानो राजा तथा राजानं कामयमानाः प्रजाः प्रति खल्वभ्येति-अभिप्राप्नोति (अध्वर्यवः) राजसूययज्ञस्य नेतार ऋत्विजः “अध्वर्युरध्वरस्य नेता” [निरु० १।८] (मनसा सञ्जानते सञ्चिकित्रे) मनोभावेन राज्याभिषेकार्थं राजसूये कार्ये संयुज्यन्ते सहमता भवन्ति तथा सम्यक् पश्यन्ति साधु मन्यन्ते (धिषणा-आपः देवीः च) प्रतिज्ञारूपया वाचा च “धिषणा वाङ्नाम” [निघं० १।११] “सुपां सुलुक्” [अष्टा० ७।१।३९] इति टाविभक्तेलुर्क् दिव्याः प्रजाश्च सञ्जानते सहमता भवन्ति तथा च सम्यक् कल्याणं पश्यन्ति-अनुभवन्ति ॥६॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यो᳓ वो वृता᳓भ्यो अ᳓कृणोद् उलोकं᳓†
यो᳓ वो मह्या᳓ अभि᳓शस्तेर् अ᳓मुञ्चत्
त᳓स्मा इ᳓न्द्राय म᳓धुमन्तम् ऊर्मिं᳓
देवमा᳓दनम् प्र᳓ हिणोतनापः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ákr̥ṇot ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

ulokám ← uloká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vr̥tā́bhyaḥ ← vr̥tā́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhíśasteḥ ← abhíśasti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ámuñcat ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

mahyā́ḥ ← máh- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tásmai ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

āpaḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

devamā́danam ← devamā́dana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinotana ← √hi- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

यः । वः॒ । वृ॒ताभ्यः॑ । अकृ॑णोत् । ऊं॒ इति॑ । लो॒कम् । यः । वः॒ । म॒ह्याः । अ॒भिऽश॑स्तेः । अमु॑ञ्चत् ।
तस्मै॑ । इन्द्रा॑य । मधु॑ऽमन्तम् । ऊ॒र्मिम् । दे॒व॒ऽमाद॑नम् । प्र । हि॒णो॒त॒न॒ । आ॒पः॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• vṛtābhyo ← vṛtābhyaḥ ← vṛ
• [verb noun], dative, plural
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• akṛṇod ← akṛṇot ← kṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• lokaṃ ← lokam ← loka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Loka; Earth; world; vernacular; people; room; world; Earth; loka [word]; space; Loka; topographic point; region; common sense.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• mahyā ← mahyāḥ ← mahi
• [noun], ablative, singular, feminine
• “great; firm.”

• abhiśaster ← abhiśasteḥ ← abhiśasti
• [noun], ablative, singular, feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• amuñcat ← muc
• [verb], singular, Imperfect
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• tasmā ← tasmai ← tad
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• ūrmiṃ ← ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• devamādanam ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devamādanam ← mādanam ← mādana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “exhilarating; intoxicant.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• hiṇotanāpaḥ ← hiṇotana ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• hiṇotanāpaḥ ← apaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

यः इन्द्रः वृताभ्यः मेघेरावृताभ्यः परिवेष्टिताभ्यः वः युष्मभ्यमद्यः म लोकं मेघोदरान्निर्गमनमार्गम् अकृणोत् अकरोत् । उ इति पूरणः । किंच यो वः युष्मानपः मह्याः महत्याः अभिशस्तेः मेघपरिवेष्टनाभिहिंसनात् अमुञ्चत् मोचितवान् । हे आपः यूयं तस्मै तादृशाय इन्द्राय मधुमन्तं मधुरस्वादुयुक्तं देवमादनम् इन्द्रादिदेवानां सोमेन सह मिश्रीभूय तर्पयितारम् ऊर्मिम् अप्संघातं प्र हिणोतन अस्मद्यज्ञं प्रति गमयत । सोमाभिषवकर्माङ्गभावाय प्रस्थापयत ॥

English translation:

“Present, waters, the sweet-flavoured god-exhilarating mixture to that Indra who has made an issue foryou when enveloped (by the clouds); who has liberated you from a great calamity.”

He who made wide space for you who were blocked, he who freed you from the great curse,
to him, to Indra, propel your honeyed wave that exhilarates the gods, o waters.

He who made room for you when fast imprisoned, who freed you from the mighty imprecation,-
Even to that Indra send the meath-rich current, the wave that gratifies the Gods, O Waters.

Dem, der euch Eingeschlossenen Freiheit schuf, der euch von großer Schande erlöste, für diesen Indra sendet eure süße, götterberauschende Welle, ihr Gewässer!

Der euren Werken weiten Raum verschafft hat, und euch erlöst hat aus dem grossen Banne, O Wasser, dem ergiesst die süsse Welle, dem Indra sie, die alle Götter labet.

Кто для вас, замкнутых, создал простор,
Кто избавил вас от великого бесчестья,
Для этого Индры пригоните волну,
О воды, богатую медом, опьяняющую богов!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो राजा (वः-वृताभ्यः-लोकम्-अकृणोत्-उ) तुम वरण की हुई-प्रजाभाव से स्वीकार की हुई प्रजाओं के लिये सुखप्रद स्थान सम्पन्न करता है (यः) और जो (वः) तुम्हें (मह्याः-अभिशस्तेः-अमुञ्चत्) शत्रु द्वारा प्रेरित महती हिंसा से छुड़ाता है-बचाता है (तस्मै-इन्द्राय) उस राजा के लिए (आपः-मधुमन्तं देवमादनम्-ऊर्मिं प्र हिणोतन) हे प्रजाओं-प्रजाजनों ! तुम इन्द्रियप्रसादक मधु उन्नत अर्थात् उत्तम उपहार को समर्पित करो ॥७॥

भावार्थभाषाः - राजा जैसे प्रजाओं को कृपा और रक्षा से स्वीकार करता है-अपनाता है तथा विरोधी के प्रहारों से बचाता है, वैसे ही प्रजा को भी राजा के लिये भाँति-भाँतिकी उत्तम वस्तुएँ भेंट देनी चाहिये ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) इन्द्रः-राजा (वः वृताभ्यः लोकम्-अकृणोत् उ) युष्मभ्यं वृताभ्यः प्रजात्वेन स्वीकृताभ्यः खलु सुखलोकं सुखप्रदस्थानं करोति (यः) यश्च राजा (वः) युष्मान् (मह्याः-अभिशस्तेः-अमुञ्चत्) महत्याः परेण शत्रुणा प्रयुक्ताया हिंस्रायाः-मुञ्चति-वारयति (तस्मै-इन्द्राय) तस्मै राज्ञे (आपः-मधुमन्तं देवमादनम्-ऊर्मिम् प्रहिणोतन) हे प्रजाः-प्रजाजनाः ! यूयं मधुरम्-इन्द्रियप्रसादकरमुन्नतमुपहारं प्रेरयत-उपहरत ॥७॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्रा᳓स्मै हिनोत म᳓धुमन्तम् ऊर्मिं᳓
ग᳓र्भो यो᳓ वः सिन्धवो म᳓ध्व उ᳓त्सः
घृत᳓पृष्ठम् ई᳓डियम् अध्वरे᳓षु
आ᳓पो रेवतीः शृणुता᳓ ह᳓वम् मे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

hinota ← √hi- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gárbhaḥ ← gárbha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sindhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

útsaḥ ← útsa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

adhvaréṣu ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ghr̥tápr̥ṣṭham ← ghr̥tápr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ī́ḍyam ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

revatīḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

śr̥ṇutá ← √śru- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

प्र । अ॒स्मै॒ । हि॒नो॒त॒ । मधु॑ऽमन्तम् । ऊ॒र्मिम् । गर्भः॑ । यः । वः॒ । सि॒न्ध॒वः॒ । मध्वः॑ । उत्सः॑ ।
घृ॒तऽपृ॑ष्ठम् । ईड्य॑म् । अ॒ध्व॒रेषु॑ । आपः॑ । रे॒व॒तीः॒ । शृ॒णु॒त । हव॑म् । मे॒ ॥

• prāsmai ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāsmai ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• hinota ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• ūrmiṃ ← ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• garbho ← garbhaḥ ← garbha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• madhva ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• utsaḥ ← utsa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

• ghṛtapṛṣṭham ← ghṛta
• [noun], neuter
• “ghee; fat.”

• ghṛtapṛṣṭham ← pṛṣṭham ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• īḍyam ← īḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “praise; invite; raise.”

• adhvareṣv ← adhvareṣu ← adhvara
• [noun], locative, plural, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• revatīḥ ← revat
• [noun], vocative, plural, feminine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• śṛṇutā ← śru
• [verb], plural, Present imperative
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

अत्र यच्छब्दसंबन्धाद्द्वितीयः पादः पूर्वं व्याख्येयः । हे सिन्धवः स्यन्दनशीला आपः वः युष्माकं यः गर्भः मध्वः मधुररसस्य उत्सः उत्स्यन्दनः प्रस्रवणः । यच्छब्दयोगात्तच्छब्दोऽध्याहार्यः । तं मधुमन्तं मधुररसोपेतम् ऊर्मिम् अप्संघातम् । सारमित्यर्थः । अस्मै अस्येन्द्रस्यार्थाय “प्र हिनोत प्रहिणुत । प्रगमयत । कीदृशम् । अध्वरेषु यज्ञेषु घृतपृष्ठं घृतमाज्यं पृष्ठे यस्य तम् । पश्चाद्घृतपातिनमित्यर्थः । ईड्यं स्तुत्यम्। किंच हे आपः यूयं रेवतीः रेवत्यः अस्मभ्यं यानि धनानि दातव्यानि तैर्धनवत्यः मे मदीयं हवम् आह्वानं शृणुत ॥

English translation:

“Send forth, rivers, the sweet-flavoured beverage to him who is your germ, a well of the sweet (Soma),the Soma which is mixed with butter adorable at sacrifices; hear, opulent waters my invocation.”

Propel to him the honeyed wave, which is your embryo, o rivers, and is a fountain of honey—
(the wave) with ghee on its back, worthy of invocation at the
ceremonies. Rich waters, hear my call.

Send forth to him the meath-rich wave, O Rivers, which is your offspring and a well of sweetness,
Oil-balmed, to be implored at sacrifices. Ye wealthy Waters, hear mine invocation.

Für ihn sendet die süße Welle, die Schmalz auf dem Rücken trägt, die bei den Opfern herzurufende. Ihr reichen Gewässer, erhöret meinen Ruf!

Ergiesset ihm die honigsüsse Welle, o Ströme, eure Frucht, des Methes Quelle, Die Butter trägt, bei Opfern hoch zu preisen; ihr reichen Wasser, höret auf mein Rufen.

Пригоните ему волну, богатую медом,
Которая зародыш ваш, о реки, источник меда,
Жирноспинную (волну), которую надо призывать на обрядах!
О воды богатые, слушайте мой зов!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (सिन्धवः) हे राष्ट्र को बाँधनेवाली-थामनेवाली आधारभूत प्रजाओं ! (वः) तुम्हारा-तुम्हारे द्वारा दिया हुआ (यः-गर्भः-उत्सः) जो राजा द्वारा ग्राह्य भाग उत्कृष्ट है (मधुमन्तम्-ऊर्मिम्-अस्मै-प्रहिनोत) उस मधुर उल्लासरूप-प्रसन्नताकारक को इस राजा के लिये देओ (घृतपृष्ठम्-ईड्यम्) जो कि तेजस्वी प्रेरणा देनेवाला है, उसे देओ (अध्वरेषु रेवतीः आपः-मे हवं शृणुत) हे धन धान्यवाली प्रजाओं ! राजसूययज्ञप्रसङ्गोंमें मुझ पुरोहित के वचन को सुनो-स्वीकार करो ॥८॥

भावार्थभाषाः - प्रजाएँ राष्ट्र का आधार हैं, उनकी ओर से मर्यादा से दिया हुआ राजा के लिये उपहारभाग ग्रहण करने योग्य है, राष्ट्रकार्य में उत्साह व प्रेरणा का देनेवाला है, इसलिये अवश्य देना चाहिये ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सिन्धवः) हे राष्ट्रस्य बन्धयित्र्यस्तस्याधारभूताः प्रजाः “तद्यदेतैरिदं सर्वं सितं तस्मात् सिन्धवः” [जै० उ० १।९।२।९] (वः) युष्माकम् (यः-उत्सः-गर्भः) गर्भ इव ग्राह्यो राजग्राह्यो भागो मर्यादात उत्कृष्टोऽस्ति (मधुमन्तम्-ऊर्मिम्-अस्मै प्र हिनोत) तं मधुरमुल्लासरूपमस्मै राज्ञे प्रेरयत-प्रयच्छत (घृतपृष्ठम्-ईड्यम्) घृतम् तेजः पश्चाद्यस्य तथा च-अध्येषणीयं प्रदेयमेव तं प्रयच्छतेति सम्बन्धः (अध्वरेषु रेवतीः आपः मे हवं शृणुत) हे धनधान्यवत्यः प्रजाः ! राजसूययज्ञप्रसङ्गेषु मम पुरोहितस्य वचनं शृणुत-मन्यध्वम् ॥८॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

तं᳓ सिन्धवो मत्सर᳓म् इन्द्रपा᳓नम्
ऊर्मि᳓म् प्र᳓ हेत य᳓ उभे᳓ इ᳓यर्ति
मदच्यु᳓तम् · औशानं᳓ नभोजा᳓म्
प᳓रि त्रित᳓न्तुं विच᳓रन्तम् उ᳓त्सम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indrapā́nam ← indrapā́na- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

matsarám ← matsará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sindhavaḥ ← síndhu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

heta ← √hi- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

íyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ūrmím ← ūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

auśānám ← auśāná- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

madacyútam ← madacyút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nabhojā́m ← nabhojā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

tritántum ← tritántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

útsam ← útsa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vicárantam ← √carⁱ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

तम् । सि॒न्ध॒वः॒ । म॒त्स॒रम् । इ॒न्द्र॒ऽपान॑म् । ऊ॒र्मिम् । प्र । हे॒त॒ । यः । उ॒भे इति॑ । इय॑र्ति ।
म॒द॒ऽच्युत॑म् । औ॒शा॒नम् । न॒भः॒ऽजाम् । परि॑ । त्रि॒ऽतन्तु॑म् । वि॒ऽचर॑न्तम् । उत्स॑म् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sindhavo ← sindhavaḥ ← sindhu
• [noun], vocative, plural, feminine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• matsaram ← matsara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• indrapānam ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrapānam ← pānam ← pāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beverage; drinking; alcohol; drink; draft; drinking vessel; pāna [word]; vagina; well; cup; inhalation.”

• ūrmim ← ūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wave; billow.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• heta ← hi
• [verb], plural, Aorist imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• madacyutam ← mada
• [noun], masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• madacyutam ← cyutam ← cyut
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shaking; dropping.”

• auśānaṃ ← auśānam ← auśāna
• [noun], accusative, singular, neuter

• nabhojām ← nabhaḥ ← nabhas
• [noun], neuter
• “sky; cloud; ākāśa; air; abhra.”

• nabhojām ← jām ← jā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “born.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• tritantuṃ ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tritantuṃ ← tantum ← tantu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• vicarantam ← vicar ← √car
• [verb noun], accusative, singular
• “wander; travel; vraj; be active.”

• utsam ← utsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “spring; fountain; utsa [word]; well.”

हे सिन्धवः स्यन्दनशीला आपः यः युष्मदीयः सारभूतः समूहः उभे अस्मभ्यं दृष्टादृष्टफले दाता सन् इयर्ति कर्माङ्गभावं प्रतिपद्यते मत्सरं मादयितारमिन्द्रादिदेवानां तर्पयितारम् इन्द्रपानं देवानां प्रमुखेनेन्द्रेण पानीयं तं तादृशम् ऊर्मिम् उदकसमूहं प्र हेत प्रगमयत अस्मद्यज्ञं प्रति प्रेरयत । कीदृशम् । मदच्युतं मदस्य च्यावकम् औशानं सोमेन सह मिश्रीभावं कामयमानं नभोजां नभस्यन्तरिक्षे वृष्टिरूपेण जातं परि सर्वतः त्रितन्तुं त्रयाणां लोकानां तनितारं विस्तारयितारं विचरन्तं यज्ञपात्रेषु गच्छन्तम् उत्सम् उत्स्यन्दनम् । तर्पितारं देवान् प्रत्यूर्ध्वं गन्तारमित्यर्थः ॥

English translation:

“Send, rivers, (to our sacrifice), that exhilarating wave the Soma of Indra, which sends us both (kinds offruit), exciting exhilaration, desirous (of mixing with the Soma). genitive rated in the firmament, spreading through thethree (worlds), flowing (amidst the vessels of sacrifices), a well (of satisfaction to the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Both kinds of fruit:the fruit, whether reward or punishment, of the present life (dṛṣṭa), and of a former life (adrṣṭa)]. flowing to mix (with the Soma), the mothers of the world and its protectresses, augmenting and combining (withthe Soma).

Rivers, propel the exhilarating wave providing drink to Indra, which rouses both (races? [=gods and men]),
(the wave) arousing exhilaration, stemming from the uśānā-plant,
born of a cloud, the fountain that spreads widely around the
triple-threaded (sacrifice?).

Send forth the rapture-giving wave, O Rivers, which Indra drinks, which sets the Twain in motion;
The well that springeth from the clouds, desirous, that wandereth triple-formed, distilling transport.

Ihr Flüsse, sendet diese berauschende, von Indra getrunkene Welle, die beide Welten anregt, die rauscherregte, aus der Usanapflanze gewonnene, wolkengeborene, den dreifältigen wandelnden Quell!

Ergiesst, ihr Ströme, die erfreunde Welle, die Indra trinkt, die Erd’ und Himmel anregt, Die Rausch erregt, die muntre, Dunstentsprossne, die durchläuft durch die dreigetheilte Quelle.

Пригоните, о реки, ту пьянящую волну,
Служащую Индре для питья, что приводит в движение оба (мира),
Вызывающую опьянение, приготовленную из ушаны, рожденную из тучи,
Источник с тройной нитью, движущийся кругами!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (सिन्धवः) हे राष्ट्र को थामनेवाली आधारभूत प्रजाओं ! (तं मत्सरम्-इन्द्रपानम्-ऊर्मिं प्रहेत) उस हर्षानेवाले राजा के ग्रहण करने योग्य बढ़े-चढ़े रक्षासाधन भाग को राजा के लिये दो (यः-उभे-इयर्त्ति) जो राजा के लिये तुम्हारे द्वारा देने योग्य भाग है, वह दोनों प्रकार के ऐहिक और पारलौकिक सुखों को प्राप्त कराता है। (मदच्युतम्-औशानं नभोजाम्) राष्ट्र में हर्ष-प्रचारक कामनाओं का पूरक और आकाश में प्रसिद्धिफैलानेवाला (त्रितन्तुम्-उत्सं परि विचरन्तम्) पितामह, पिता और पुत्र के यश को देनेवाले उत्कर्षकारक अपने योगक्षेम से ऊपर-अधिक देने योग्य ही है ॥९॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं द्वारा राजा के लिये अपने योगक्षेम से बचे हुए दातव्यभाग को देना ही चाहिये। वह राजा के लिए साधिकार प्राप्त करने योग्य है। राजा और प्रजा के लिये राष्ट्र में सुख का संचार करनेवाला उभयलोक-सिद्धि के लिए दातव्य है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सिन्धवः) हे राष्ट्रस्य बन्धयित्र्यः ! (तं मत्सरम्-इन्द्रपानम्-ऊर्मिं प्रहेत) तं हर्षकरं राजपेयं राजग्राह्यं प्रवृद्धं रक्षणसाधनं राज्ञे प्रेरयत-प्रयच्छत (यः-उभे-इयर्ति) यो राज्ञे युष्माभिर्दातव्यो भाग उभे सुखे इहलोकपरलोकविषयके सुखे प्रेरयति प्रयच्छति (मदच्युतम्-औशानं नभोजाम्) राष्ट्रे हर्षप्रचारकं कामना-पूरकमाकाशे प्रसिद्धिप्रसारकम् (त्रितन्तुम्-उत्सं परिविचरन्तम्) त्रयस्तन्तवः पितामह-पितृपुत्राः, तेषां यशो लोके येन भवति तथाभूतम्-उत्कृष्टकरं निजयोगक्षेमत उपरिगतं देयं दातव्यमेव ॥९॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आव᳓र्वृततीर् अ᳓ध नु᳓ द्विधा᳓रा
गोषुयु᳓धो न᳓ नियवं᳓ च᳓रन्तीः
ऋ᳓षे ज᳓नित्रीर् भु᳓वनस्य प᳓त्नीर्
अपो᳓ वन्दस्व सवृ᳓धः स᳓योनीः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádha ← ádha (invariable)

āvárvr̥tatīḥ ← √vr̥t- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

dvidhā́rāḥ ← dvidhā́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

nú ← nú (invariable)

cárantīḥ ← √carⁱ- (root)
{case:ACC, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

goṣuyúdhaḥ ← goṣuyúdh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

niyavám ← niyavá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhúvanasya ← bhúvana- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

jánitrīḥ ← jánitrī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ŕ̥ṣe ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

savŕ̥dhaḥ ← savŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

sáyonīḥ ← sáyoni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vandasva ← √vandⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

आ॒ऽवर्वृ॑ततीः । अध॑ । नु । द्वि॒ऽधाराः॑ । गो॒षु॒ऽयुधः॑ । न । नि॒ऽय॒वम् । चर॑न्तीः ।
ऋषे॑ । जनि॑त्रीः । भुव॑नस्य । पत्नीः॑ । अ॒पः । व॒न्द॒स्व॒ । स॒ऽवृधः॑ । सऽयो॑नीः ॥

• āvarvṛtatīr ← āvarvṛtatīḥ ← āvarvṛt ← √vṛt
• [verb noun], nominative, plural
• “eddy; move back and forth.”

• adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• dvidhārā ← dvi
• [noun]
• “two; dvi [word]; second.”

• dvidhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• goṣuyudho ← goṣuyudhaḥ ← goṣuyudh
• [noun], nominative, plural, feminine

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• niyavaṃ ← niyavam ← niyava
• [noun], accusative, singular, masculine

• carantīḥ ← car
• [verb noun], nominative, plural
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• ṛṣe ← ṛṣi
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• janitrīr ← janitrīḥ ← janitrī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “mother.”

• bhuvanasya ← bhuvana
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• patnīr ← patnīḥ ← patnī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• vandasva ← vand
• [verb], singular, Present imperative
• “worship; laud.”

• savṛdhaḥ ← savṛdh
• [noun], accusative, plural, feminine

• sayonīḥ ← sayoni
• [noun], accusative, plural, feminine
• “related.”

अध अथानन्तरं गोषुयुधो न । गोष्वप्सु निमित्तभूतासु मेघैः सह युध्यत इति गोषुयुदिन्द्रः। तस्य यथा वृष्टिलक्षणा अपः द्विधाराः। द्विशब्दोऽत्रानेकत्ववाची । अनेकधाराः । अपर्यन्तधारा इत्यर्थः । अस्माकमप्येवंस्थिताः आवर्वृततीः आवृत्ताः नियवं सोमं प्रति निश्चयेन मिश्रीभावं चरन्तीः गच्छन्तीः भुवनस्य लोकस्य जनित्रीः जनयित्रीः पत्नीः पालयित्रीश्च सवृधः सह सोमस्य वर्धयित्रीः सयोनीः सोमेन सह समानस्थानाः हे ऋषे मदीयान्तरात्मन् अध्वर्यो वा त्वमेवंभूताः अपः नु क्षिप्रं वन्दस्व स्तुहीत्यर्थः ॥ ॥ २५ ॥

Those whirling about in two streams, roving like cattle-raiders in teams, the begetters and masters of existence—the waters grown strong
together sharing the same womb: o seer, now extol them!

These winding Streams which with their double current, like cattle-raiders, seek the lower pastures,-
Waters which dwell together, thrive together, Queens, Mothers of the world, these, Rsi, honour.

Die in zwei Strömen sich bewegen, wie die um Kühe Kämpfenden nach dem …….. ausziehend, diese Mütter und Herrinnen der Welt, die Gewässer lobe, o Rishi, die zusammen aufgewachsenen leiblichen Schwestern!

Die her sich wälzen nun in Doppelströmen, wie Krieger schreitend in geschlossnen Reihen, Die Welt-vermählten Mütter preis’, o Sänger, die Wasser, gleichen Stammes, gleichen Alters.

(Эти воды,) мощно вращающиеся в два потока,
Движущиеся, словно борцы за коров, к запряганию (упряжек-даров), -
О риши, восхваляй (эти) воды, выросшие вместе, из одного лона,
Родительниц (и) жен мироздания!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋषे) हे विद्वान्पुरोहित ! (अध नु) और फिर (भुवनस्य जनित्रीः पत्नीः) राजसूययज्ञ के सम्पादन करनेवाली तथा रक्षण करनेवाली (सवृधः सयोनीः-अपः) राजा के साथ राष्ट्रवृद्धिकर्म में प्रवृत्त हुई समान देशवाली प्रजाओं को (वन्दस्व) प्रशंसित कर-सम्मानित कर, क्योंकि (न) अब (द्विधाराः-नु-आवर्वृततीः) दो वाणीवाली अर्थात्राजा के लिये कल्याणवाली निजहितार्थ प्रार्थना वाणीवाली तथा राजसूययज्ञ में भलीभाँति प्रवर्त्तमान (गोषुयुधः) राष्ट्रभूभागों में प्राप्त होनेवाली-बसनेवाली (नियवं चरन्तीः) नियतरूप से यथायोग्य अन्नों को सेवन करती हुई प्रजाओं को प्रशंसित कर-सम्मानित कर ॥१०॥

भावार्थभाषाः - राजसूययज्ञ में राजा के सत्कार के साथ-साथ पुरोहित जन उस देश के वासी तथा राष्ट्र को समृद्ध करनेवाली और नियमितरूप से संतोष के साथ अन्नादि भोग करनेवाली प्रजाओं का भी स्वागत करे ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋषे) हे पुरोहित विद्वन् ! (अध नु) पुनरेवम् (भुवनस्य जनित्रीः पत्नीः) राजसूययज्ञस्य “यज्ञो वै भुवनम्” [तै० ३।३।७।५] जनयित्रीः सम्पादयित्रीः पालयित्रीः (सवृधः सयोनीः-अपः) राज्ञा सह राष्ट्रवृद्धिकर्मणि प्रवृत्ताः समानगृहाः समानदेशवासिनीश्च प्रजाः (वन्दस्व) प्रशंस, यतः (न) सम्प्रति, ताः (द्विधाराः-नु-आवर्वृततीः) द्विवाचः राज्ञे कल्याणवाक् प्रार्थना निजहितार्था च प्रार्थना वाग्यासां ताः “धारा वाङ्नाम” [निघं० १।११] राजसूययज्ञे समन्ताद् भृशं प्रवर्त्तमानाः (गोषुयुधः) राष्ट्रभूभागेषु प्रापणशीलाः “युध्यते गतिकर्मा” [निघ० २।१४] (नियवं चरन्तीः) नियतं यथायोग्यमन्नं भोगं सेवमानाः शान्तश्च प्रशंसेति सम्बन्धः ॥१०॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हिनो᳓ता नो अध्वरं᳓ देवयज्या᳓
हिनो᳓त ब्र᳓ह्म सन᳓ये ध᳓नानाम्
ऋत᳓स्य यो᳓गे वि᳓ षियध्वम् ऊ᳓धः
श्रुष्टीव᳓रीर् भूतनास्म᳓भ्यम् आपः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devayajyā́ ← devayajyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

hinóta ← √hi- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dhánānām ← dhána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

hinóta ← √hi- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sanáye ← saní- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

syadhvam ← √sā- ~ si- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

yóge ← yóga- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

āpaḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

bhūtana ← √bhū- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śruṣṭīvárīḥ ← śruṣṭīván- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

हि॒नोत॑ । नः॒ । अ॒ध्व॒रम् । दे॒व॒ऽय॒ज्या । हि॒नोत॑ । ब्रह्म॑ । स॒नये॑ । धना॑नाम् ।
ऋ॒तस्य॑ । योगे॑ । वि । स्य॒ध्व॒म् । ऊधः॑ । श्रु॒ष्टी॒ऽवरीः॑ । भू॒त॒न॒ । अ॒स्मभ्य॑म् । आ॒पः॒ ॥

• hinotā ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• devayajyā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayajyā ← yajyā ← yajya
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “sacrifice; yajña.”

• hinota ← hi
• [verb], plural, Present imperative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• brahma ← brahman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• sanaye ← sani
• [noun], dative, singular, feminine
• “gain.”

• dhanānām ← dhana
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• yoge ← yoga
• [noun], locative, singular, masculine
• “method; application; yoga; remedy; mix; treatment; mixture; procedure; contact; use; yogin; connection; application; union; magic trick; formulation; fraud; relation; sense; connection; war; therapy; enterprise; addition; undertaking; performance; marriage; yoke; yoga [word]; art; combination; assortment; confluence; constellation; relationship; connection; agent; means.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣyadhvam ← syadhvam ← sā
• [verb], plural, Present imperative
• “tie.”

• ūdhaḥ ← ūdhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

• śruṣṭīvarīr ← śruṣṭīvarīḥ ← śruṣṭīvan
• [noun], nominative, plural, feminine
• “obedient; heedful; attentive.”

• bhūtanāsmabhyam ← bhūtana ← bhū
• [verb], plural, Aorist imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• bhūtanāsmabhyam ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

हे ऋत्विजः हिनोत प्रहिणुत प्रगमयत प्रोत्सर्पयतैतम् अध्वरं यज्ञं देवयज्या देखयज्यायै देवयजनार्थम् । किंच प्रहिणुत ब्रह्म स्तुत्याख्यं यथाशास्त्रक्रमेण सनये लब्धये नः अस्माकं धनानाम् । किच ऋतस्य यज्ञस्य योगे संयोगे यदेतदूधरिव सोमपूर्णमधिषवणचर्म वर्तते । अथवा योगसंबन्धाच्छकटं योगः । तद्धि तत्रैव युज्यते । तेनाधिषवणचर्मणा ऊधसोऽधस्तादवस्थितेनेति मन्यमानो निरुक्तकारो ब्रवीति…’याज्ञे शकट इति वा ’ (निरु. ६. २२) इति । यदेतद्यज्ञशकटस्याधस्तादुपरि चाधिषवणचर्म एतत् वि ष्यध्वं विमुञ्चध्वम् । ग्रहचमसस्थाल्यादिषु यो निषेकः सोमस्यैतद्विमोचनमधिषवणचर्मोधसः । तद्धि सोम उत्सिच्यमाने श्लथीभवति यथेतरद्गोरूधो दुह्यमानायां गवि । एवमृत्विज उक्त्वाधुनैव सोमसंमिश्रा अपो ब्रवीति । यूयमपि हे आपः एभिः ऋत्विग्भिरुत्सिच्यमानाः श्रुष्टीवरीः सुखवत्यः भूतन भवत अस्मभ्यम् । एवमत्र प्रशब्देनार्थस्य सुतरां प्रकटता भवतीति भाष्यकारेण प्रशब्दोऽध्याहृतः । प्रहिणुतेति । अध्वरमित्यनेन संबन्धाद्धिनोतेः गत्यर्थत्वमुपपद्यते । एतस्या ऋचो व्याख्यानं निरुक्तटीकाया उद्धृतम् ॥४

English translation:

“Direct our sacrifice to the worship of the gods; direct our adoration to the acquisition of wealth; openthe udder on the occasion of (this) rite; be to us, waters, the givers of felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The udder: ūdhas is the skin inwhich the Soma is contained (adhiṣavanacarma);

Yoga = the cart on which Soma is plural ced; opoen the skinwhich is on (or below) the sacrificial cart (Nirukta 6.22: ūdhasodhastādavasthiteneti manyamāno niruktakārobravīti– yājñe śakaṭa iti vā)

Impel our ceremony by a sacrifice to the gods; impel our sacred
formulation to gain the spoils.
At the yoking of truth unloosen your udder. Grant us attentive hearing, o waters.

Send forth our sacrifice with holy worship send forth the hymn and prayer for gain of riches.
For need of sacrifice disclose the udder. Give gracious hearing to our call, O Waters.

Beschleunigt das Opfer für unseren Gottesdienst, beschleunigt das Segenswort, um die Siegespreise zu gewinnen! Öffnet eure Euter bei der Ausübung des frommen Brauchs, seid uns willfährig, ihr Gewässer!

Durch Dienst der Götter fördert unser Opfer, zur Schatzerlangung fördert die Gebete, Beim Werk des Opfers lasst eur Euter strömen, o Wasser, seid uns huldreich durch Erhörung.

Поторопите наш обряд почитанием богов,
Поторопите священное слово для захвата богатств!
Расслабьте (свое) вымя при осуществлении (вселенского) закона!
Будьте послушны нам, о воды!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवयज्या) हे ऋत्विग् जनों ! तुम लोग इष्ट देव परमात्मा की सङ्गति के लिए (नः-अध्वरं हिनोत) हमारे राजसूययज्ञ को अभ्युदय और नि:श्रेयस की प्राप्ति के लिए प्रगति दो, भलीभाँति रचाओ तथा, (धनानां सनये) मोक्षैश्वर्य की सम्प्राप्ति के लिये (ब्रह्म हिनोत) स्तुतिवचन को प्रवृद्ध करो-उच्चरित करो (ऋतस्य योगे) उक्त यज्ञ के प्रयोग में (आपः) हे प्रजाजनों ! (ऊधः-विष्यध्वम्) राष्ट्र के सुखसम्पत्तिप्रद कोष को खोलो या उद्घाटित करो (अस्मभ्यं श्रुष्टीवरीः-भूतन) हमारे लिये सुख देनेवाली होओ ॥११॥

भावार्थभाषाः - राजसूययज्ञ को पुरोहितजन आस्तिक भावों तथा परमात्मा के विशेष स्तुति-वचनों द्वारा प्रारम्भ करें और बढ़ावें, प्रजाजनों का पूर्ण सहयोग प्राप्त करें, जिससे कि राजा-प्रजा दोनों राष्ट्रसम्पत्ति से सुख प्राप्त करें-सुखलाभ लें ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवयज्या) हे ऋत्विजः ! यूयं देवयज्यायै-इष्टदेवस्य परमात्मनो सङ्गत्यै “देवयज्या देवयज्यायै” [निरु० ६।२२] (नः-अध्वरं हिनोत) अस्माकं राजसूययज्ञं प्रहिणोत प्रगमयताऽभ्युदयाय निःश्रेयसाय च ‘हि गतौ वृद्धौ च” [स्वादि०] (धनानां सनये) धनस्य मोक्षैश्वर्यस्य निःश्रेयसस्य सम्भजनाय “धनस्य सननाय” [निरु० ६।२६] (ब्रह्म हिनोत) स्तवनं प्रवर्धयत (ऋतस्य योगे) उक्तयज्ञस्य प्रयोगे (आपः) हे प्रजाः-प्रजाजनाः (ऊधः-विष्यध्वम्) गोरूध इव राष्ट्रोधः स्रावयत (अस्मभ्यं श्रुष्टीवरीः भूतन) सुखवत्यो भवत “श्रुष्टीवरीः सुखवत्यः” [निरु० ६।२२] ॥११॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓पो रेवतीः क्ष᳓यथा हि᳓ व᳓स्वः
क्र᳓तुं च भद्र᳓म् बिभृथा᳓मृ᳓तं च
राय᳓श् च स्थ᳓ सुअपत्य᳓स्य प᳓त्नीः
स᳓रस्वती त᳓द् गृणते᳓ व᳓यो धात्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

kṣáyatha ← √kṣā- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

revatīḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

vásvaḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

amŕ̥tam ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bibhr̥thá ← √bhr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

pátnīḥ ← pátnī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)

sthá ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

svapatyásya ← svapatyá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhāt ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

gr̥ṇaté ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sárasvatī ← sárasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

váyaḥ ← váyas- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आपः॑ । रे॒व॒तीः॒ । क्षय॑थ । हि । वस्वः॑ । क्रतु॑म् । च॒ । भ॒द्रम् । बि॒भृ॒थ । अ॒मृत॑म् । च॒ ।
रा॒यः । च॒ । स्थ । सु॒ऽअ॒प॒त्यस्य॑ । पत्नीः॑ । सर॑स्वती । तत् । गृ॒ण॒ते । वयः॑ । धा॒त् ॥

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], vocative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• revatīḥ ← revat
• [noun], vocative, plural, feminine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• kṣayathā ← kṣi
• [verb], plural, Present indikative
• “govern; inhabit; dwell; stay; predominate; bide; own.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vasvaḥ ← vasu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• kratuṃ ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• bibhṛthāmṛtaṃ ← bibhṛtha ← bhṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bibhṛthāmṛtaṃ ← amṛtam ← amṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• rāyaś ← rāyaḥ ← rai
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• stha ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• svapatyasya ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svapatyasya ← apatyasya ← apatya
• [noun], genitive, singular, neuter
• “child; offspring; patronymic; descendant.”

• patnīḥ ← patnī
• [noun], nominative, plural, feminine
• “wife; mistress; queen.”

• sarasvatī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Sarasvati; Sarasvatī; language; voice; speech; eloquence; balloon vine; river.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gṛṇate ← gṛ
• [verb noun], dative, singular
• “praise.”

• vayo ← vayaḥ ← vayas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age; vigor; old age; strength; vayas [word]; aging; power; youth; food.”

• dhāt ← dhā
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

हे आपो रेवतीः रेवत्यो धनवत्यः यूयं वस्वः वसुनः धनस्य क्षयथ हि ईशिध्वे खलु। किंच भद्रं भजनीयं क्रतुं च सोमयागादिलक्षणं कर्म च अमृतं च अमरणरूपं तज्जन्यफलं च बिभृथ धारयथ । पुष्णीथ वा । तथा रायश्च धनस्य च स्वपत्यस्य शोभनपुत्रस्य च पत्नीः पत्न्यः पालयित्र्यः स्थ भवथ । तथा सरस्वती तदभिमानिनी देवता गृणते स्तुवते मह्यं तत् इदं सर्वं वयः अन्नलक्षणं धनं धात् ददातु ॥

English translation:

“Opulent waters, you rule over riches; you support good fortune, pious rites, and immortality; you arethe protectresses of wealth and of offspring; may Sarasvatī bestow all this opulence on him who praises you.”

O rich waters, because you hold sway over the good, and you bring favorable resolve and the immortal (soma?),
and you are masters of wealth that brings good progeny, let Sarasvatī establish this vital energy for the singer.

For, wealthy Waters, ye control all treasures: ye bring auspicious intellect and Amrta.
Ye are the Queens of independent riches Sarasvati give full life to the singer!

Ihr reichen Wasser, da ihr über das Gut schaltet und guten Rat und den Lebensbalsam bringt, und da ihr die Herrinnen des Schatzes an gutem Nachwuchs seid, so soll Sarasvati dem Sänger solche Kraft bringen.

Ihr reichen Wasser habt ja Gut zu eigen, Unsterblichkeit und frische Kraft verleiht ihr; In eurer Hand ist kinderreiche Habe; dies Heil gewähr Sarasvati dem Sänger.

О воды богатые, так как вы властвуете над добром
И несете силу духа, счастье и бессмертие,
Так как вы повелительницы богатства и хорошего потомства,
Пусть Сарасвати даст воспевателю жизненную силу!

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (रेवतीः-आपः-वस्वः क्षयथ हि)हे ऐश्वर्यवाली प्रजाओं ! तुम राष्ट्रिय धन का स्वामित्व करती हो (भद्रं क्रतुं च-अमृतं च बिभृथ) भजनीय अर्थात् अनुकूल संकल्प और अमृत अर्थात् मोक्ष सुख के समान सुख को धारण करती हो (रायः स्वपत्यस्य च पत्नीः स्थ) भोग धन और उत्तम सन्तान-वीर सन्तान की पालनेवाली-धारण करनेवाली हो (सरस्वती तत्-वयः-गृणते धात्) तुम्हारी ज्ञानवती सभा मुझ शासनघोषणा करनेवाले राजा के लिए प्राण को धारण कराती है ॥१२॥

भावार्थभाषाः - किसी भी राष्ट्र में राष्ट्रशासक प्रजाओं द्वारा निर्वाचित किया हुआ होना चाहिए। प्रजाएँ ही वास्तव में राष्ट्र की स्वामिनी हैं। वे उत्तम सन्तान की धनी हैं, उनकी सभा राजा के शासन की विशेष विचारक शक्ति है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रेवतीः-आपः-वस्वः, क्षयथ हि) हे श्रीमत्यः प्रजाः ! यूयं राष्ट्रधनस्य स्वामित्वं कुरुथ हि “क्षयति ऐश्वर्यकर्मा” [निघं० २।२१] (भद्रं क्रतुं च-अमृतं च बिभृथ) भजनीयमनुकूलं प्रज्ञानं सङ्कल्पं “क्रतुः प्रज्ञानाम” [निघं ३।९] मृतत्वरहितं मोक्षसुखमिव सुखञ्च धारयथ (रायः स्वपत्यस्य च पत्नीः स्थ) भोगधनस्य सुसन्तानस्य वीरसन्तानस्य पालयित्र्यः स्थ (सरस्वती तत्-वयः-गृणते धात्) युष्माकं परिषत् खलु ज्ञानवती सती युष्माकं प्रशासनं प्रवक्त्रे मह्यं राज्ञे प्राणं धारयति “प्राणो वै वयः” [ऐ० १।२८] ॥१२॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र᳓ति य᳓द् आ᳓पो अ᳓दृश्रम् आयती᳓र्
घृत᳓म् प᳓यांसि बि᳓भ्रतीर् म᳓धूनि
अध्वर्यु᳓भिर् म᳓नसा संविदाना᳓
इ᳓न्द्राय सो᳓मं सु᳓षुतम् भ᳓रन्तीः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádr̥śram ← √dr̥ś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

āyatī́ḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

práti ← práti (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bíbhratīḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ghr̥tám ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

mádhūni ← mádhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

páyāṁsi ← páyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

adhvaryúbhiḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mánasā ← mánas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

saṁvidānā́ḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

bhárantīḥ ← √bhr̥- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

súṣutam ← súṣuta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

प्रति॑ । यत् । आपः॑ । अदृ॑श्रम् । आ॒ऽय॒तीः । घृ॒तम् । पयां॑सि । बिभ्र॑तीः । मधू॑नि ।
अ॒ध्व॒र्युऽभिः॑ । मन॑सा । स॒म्ऽवि॒दा॒नाः । इन्द्रा॑य । सोम॑म् । सुऽसु॑तम् । भर॑न्तीः ॥

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• adṛśram ← dṛś
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• āyatīr ← āyatīḥ ← e ← √i
• [verb noun], nominative, plural
• “come; travel.”

• ghṛtam ← ghṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

• payāṃsi ← payas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• bibhratīr ← bibhratīḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• madhūni ← madhu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• adhvaryubhir ← adhvaryubhiḥ ← adhvaryu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• manasā ← manas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• saṃvidānā ← saṃvidānāḥ ← saṃvid ← √vid
• [verb noun], nominative, plural
• “agree; know; match; recognize.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• suṣutam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suṣutam ← sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• bharantīḥ ← bhṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

हे आपः आयतीः अस्मद्यज्ञं प्रत्यागच्छन्तीः यत् । ‘सुपां सुलुक्” इति विभक्तेरर्लुक् । याः युष्मान् प्रति अदृश्रं प्रतिपश्यामि घृतं सोमसंसृष्टमाज्यं मधूनि मधुसदृशानि मृष्टरसानि पयांसि उदकानि च संभूय बिभ्रतीः यागकाले धारयन्तीः तथा अध्वर्युभिः मनसा अन्तःकरणेन संविदानाः संभाषमाणाः किंच इन्द्राय इन्द्रार्थं सुषुतं सुष्ठु सुतं सोमं भरन्तीः धारयन्तीः एवंभूतास्ता युष्मान्स्तौमीति शेषः ॥

English translation:

“I behold you, waters, coming to (the sacrifice), conveying the butter, the water, the sweet (Soma);conversing mentally with the priests, and bringing the well-effused Soma for Indra.”

As the waters have just appeared in front—on their way here, bringing ghee, milk, and honey,
allying in mind with the Adhvaryus, bringing the well-pressed soma
to Indra—

When I behold the Waters coming hither, carrying with them milk and mcath and butter,
Bearing the well-pressed Soma juice to Indra, they harmonize in spirit with Adhvaryus.

Da die ankommenden Wasser sichtbar geworden sind, Schmalz, Milch, Honig bringend, mit den Adhvaryu´s von Herzen einig, dem Indra wohlgepreßten Soma bringend -

Wenn wir die Wasser zu uns kommen sahen, die Fett und Milch und süsse Tränke bringen, Sind einig sie im Herzen mit den Priestern, zu Indra tragend schön gepressten Soma.

Так как показались прибывающие воды,
Несущие жир, молоко, мед,
Мыслью единые с адхварью,
Неся для Индры хорошо выжатого сому:

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे प्रजा ! (यत्) जिस समय (घृतं पयांसि मधूनि बिभ्रतीः आयतीः) राजसूययज्ञ के लिये घी दूध की बनी हुईं और मधुर वस्तुएँ धारण करती हुई और आती हुई तथा (अध्वर्युभिः-मनसा संविदानाः) राजसूययज्ञ के नेता विद्वानों के साथ मन से एक भाव को प्राप्त होती हुई (इन्द्राय सुषुतं सोमं भरन्तीः) राजा के लिये सुसंस्कृत उपहार की धारण करती हुई तुम को (प्रति-अदृश्रम्) मैं पुरोहित प्रत्यक्ष देखता हूँ-प्रशंसा करता हूँ ॥१३॥

भावार्थभाषाः - राजसूययज्ञ में प्रजाएँ भी ऋत्विजों की अनुमति में रहती हैं। घृत और मधुर आदि वस्तुएँ होमने को लावें तथा राजा के लिये अनुकूल उपहार भी भेंट करें ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आपः) हे प्रजाः !(यत्) यदा (घृतं पयांसि मधूनि बिभ्रतीः आयतीः) राजसूययज्ञाय घृतं दुग्धमयानि वस्तूनि मधुराणि धारयन्तीरागच्छन्तीर्युष्मान् प्रति (अध्वर्युभिः-मनसा संविदानाः) राजसूययज्ञस्य नेतृभिर्विद्वद्भिः सभासद्भिः सह स्वमनसा खल्वैकमत्यं गता तदनुकूलीभूताः सतीः (इन्द्राय सुषुतं सोमं भरन्तीः) राज्ञे सुसम्पादितं सुसंस्कृतमुपहारं भरन्तीर्युष्मान् (प्रति-अदृश्रम्) अहं पुरोहितः पश्यामि तदा युष्मान् प्रशंसामीति शेषः ॥१३॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ए᳓मा᳓ अग्मन् रेव᳓तीर् जीव᳓धन्या
अ᳓ध्वर्यवः साद᳓यता सखायः
नि᳓ बर्हि᳓षि धत्तन सोमियासो
अपां᳓ न᳓प्त्रा संविदाना᳓स एनाः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

jīvádhanyāḥ ← jīvádhanya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

revátīḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sādáyata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sakhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

barhíṣi ← barhís- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dhattana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

somyāsaḥ ← somyá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

enāḥ ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

náptrā ← nápat- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

saṁvidānā́saḥ ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

आ । इ॒माः । अ॒ग्म॒न् । रे॒वतीः॑ । जी॒वऽध॑न्याः । अध्व॑र्यवः । सा॒दय॑त । स॒खा॒यः॒ ।
नि । ब॒र्हिषि॑ । ध॒त्त॒न॒ । सो॒म्या॒सः॒ । अ॒पाम् । नप्त्रा॑ । स॒म्ऽवि॒दा॒नासः॑ । ए॒नाः॒ ॥

• emā ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• emā ← imāḥ ← idam
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• agman ← gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• revatīr ← revatīḥ ← revat
• [noun], nominative, plural, feminine
• “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”

• jīvadhanyā ← jīva
• [noun]
• “live; alive(p); amṛta.”

• jīvadhanyā ← dhanyāḥ ← dhanya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “fortunate; auspicious; affluent.”

• adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• sādayatā ← sāday ← √sad
• [verb], plural, Present imperative

• sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• barhiṣi ← barhis
• [noun], locative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• dhattana ← dhā
• [verb], plural, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• somyāso ← somyāsaḥ ← somya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “saumya.”

• ‘pāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• naptrā ← naptṛ
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “grandson; nephew; naptṛ [word].”

• saṃvidānāsa ← saṃvidānāsaḥ ← saṃvid ← √vid
• [verb noun], nominative, plural
• “agree; know; match; recognize.”

• enāḥ ← enad
• [noun], accusative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

रेवतीः रेवत्यः धनवत्यः जीवधन्याः जीवानां पालयित्र्यः प्रीणयित्र्यो वा इमाः ईदृग्भूता आपः आ अग्मन् अस्मद्यज्ञं प्रत्यागच्छन् । एतज्ज्ञात्वा हे सखायः सखिभूता हे अध्वर्यवः यूयम् अपां नप्त्रा वृष्टिकर्मस्वधिकृतेन देवेन सह संविदानाः संमन्त्रयमाणाः एनाः एता अपः। सादयत स्थापयत । कुत्र सादयाम इति उच्यते । सोम्यासः सोमसंपादिनोऽध्वर्यवः यूयं बर्हिषि वेद्यामास्तीर्णे कुशमये नि धत्तन नियमेन स्थापयत ।

English translation:

“These opulent and life-sustaining (waters) have come (to my sacrifice); friendly priests, make them sitdown; plural ce them on the sacred grass, you offerers of the Soma, conversing with the grandson of the waters.”

They have now arrived here, rich and bringing spoils for the living. O Adhvaryus, comrades, make them take their seats;
set these down on the ritual grass, you (comrades) in soma, these who are allied with the Child of the Waters.1424 X.31

Rich, they are come with wealth for living beings, O friends, Adhvaryus, seat them in their places.
Seat them on holy grass, ye Soma-bringers in harmony with the Offspring of the Waters.

Diese reichen Wasser, die den Lebenden Glück bringen, sind jetzt angekommen. Setzet sie hin, Adhvaryu´s, ihr Genossen; stellet sie auf das Barhis, ihr Somawürdigen, im Einvernehmen mit Apam Napat!

Sie sind genaht, die reichen, lebenskräft’gen; Gehülfen, Freunde! lasst sie hier sich setzen; Ihr Somapriester, setzet auf die Streu sie, sie in Gemeinschaft mit dem Sohn der Wasser.

Прибыли эти богатые (воды), дающие счастье живым.
О адхварью, усаживайте (их), друзья!
Устраивайте на жертвенной соломе, о достойные сомы,
Этих единодушных с Апам Напатом.

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः-रेवतीः-जीवधन्याः-आ-अग्मन्) ये ऐश्वर्यवाली प्राणियों में पोषणरूप धन की प्रेरणा करनेवाली प्रजाएँ राजसूय यज्ञ में आती हैं (अध्वर्यवः सखायः-सादयत) हे राजसूययज्ञ के नेता विद्वानों ! उन्हें तुम सद्भाव से बैठाओ (बर्हिषि निधत्तन) तथा राष्ट्र के योग्य अधिकार में नियुक्त करो (सोम्यासः) हे सोम सम्पादन करनेवाले ऋत्विक् लोगो !(अपां नप्त्रा संविदानासः-एनाः)प्रजाओं के पालन करनेवाले राजा द्वारा एक मत हुई प्रजाओं को मन्त्रणा में भाग दो ॥१४॥

भावार्थभाषाः - प्रजाएँ राष्ट्र में राष्ट्रिय जीवन को बल देनेवाली होतीहैं। उनसे यथायोग्य सहयोग लेना और अवसर-अवसर पर मन्त्रणा करनी चाहिये ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इमाः रेवतीः-जीवधन्याः-आ-अग्मन्) एताः श्रीमत्यः खलु जीवेषु धन्याः प्राणिषु पोषणधनाय हिताः “जीवधन्या जीवेषु धन्या धनाय हिताः” [ऋ० १।८०।४ दयानन्दः] प्रजाः खलु राजसूययज्ञमागच्छन्ति (अध्वर्यवः सखायः सादयत) हे राजसूययज्ञस्य नेतारो विद्वांसः ! यूयं ता उपवेशयत (बर्हिषि निधत्तन) राष्ट्रलोके नियोजयत “अयं लोको बर्हिः” [श० १।४।१।१४] (सोम्यासः) राज्यैश्वर्य-सम्पादिनोऽध्वर्यवः (अपां नप्त्रा संविदानासः-एनाः) यत एताः प्रजाः प्रजानां न पातयित्रा राज्ञा सहैकमत्यं गता यद्वा तेन सह मन्त्रणं कुर्वाणा वर्त्तन्ते तस्मात्ता उपवेशयत ॥१४॥

• देवता - आपः अपान्नपाद्वा
• ऋषिः - कवष ऐलूषः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ग्मन्न् आ᳓प उशती᳓र् बर्हि᳓र् ए᳓दं᳓
नि᳓ अध्वरे᳓ असदन् देवय᳓न्तीः
अ᳓ध्वर्यवः सुनुते᳓न्द्राय सो᳓मम्
अ᳓भूद् उ वः सुश᳓का देवयज्या᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

agman ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

barhíḥ ← barhís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

uśatī́ḥ ← √vaś- (root)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

adhvaré ← adhvará- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

asadan ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devayántīḥ ← √devay- (UNK_TYPE)
{case:NOM, gender:F, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

ádhvaryavaḥ ← adhvaryú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunutá ← √su- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ábhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

devayajyā́ ← devayajyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

suśákā ← suśáka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

आ । अ॒ग्म॒न् । आपः॑ । उ॒श॒तीः । ब॒र्हिः । आ । इ॒दम् । नि । अ॒ध्व॒रे । अ॒स॒द॒न् । दे॒व॒ऽयन्तीः॑ ।
अध्व॑र्यवः । सु॒नु॒त । इन्द्रा॑य । सोम॑म् । अभू॑त् । ऊं॒ इति॑ । वः॒ । सु॒ऽशका॑ । दे॒व॒ऽय॒ज्या ॥

• āgmann ← āgman ← āgam ← √gam
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• āpa ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• uśatīr ← uśatīḥ ← vaś
• [verb noun], nominative, plural
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• barhir ← barhiḥ ← barhis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Barhis; barhis [word].”

• edaṃ ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• edaṃ ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• adhvare ← adhvara
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• asadan ← sad
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• devayantīḥ ← devay
• [verb noun], nominative, plural
• “solicit.”

• adhvaryavaḥ ← adhvaryu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Adhvaryu; adhvaryu [word]; Yajur-Veda.”

• sunutendrāya ← sunuta ← su
• [verb], plural, Present imperative
• “press out; su.”

• sunutendrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• abhūd ← abhūt ← bhū
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• suśakā ← suśaka
• [noun], nominative, singular, feminine
• “easy.”

• devayajyā ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devayajyā ← yajyā ← yajya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sacrifice; yajña.”

आपः वसतीवर्येकधनाख्याः इदम् ईदृशं बर्हिः वेदिस्तरणम् उशतीः उशत्यः कामयमानाः आग्मन् आगच्छन् । अस्मद्यज्ञं प्रति आ आगत्य च अध्वरे अस्मदीये यज्ञे देवयन्तीः देवान् कामयमानाः। तर्पयितुमिच्छन्त्य इत्यर्थः । नि असदन् न्यसीदन्। एतज्ज्ञात्वा हे अध्वर्यवः यूयम् इन्द्राय इन्द्रार्थं सोमं सुनुत अभिषुणुत । इदानीमपां प्रसादात् वः युष्माकं देवयज्या देवानिन्द्रादीनुद्दिश्य क्रियमाणा यागक्रिया सुशका सुष्ठु कर्तुं शक्या अभूदु आसीदेव ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“The waters desiring (it) have come to this sacred grass, and wishing to satisfy the gods, have satdown at our sacrifice; express priests, the Soma for Indrra; for you the worship of the gods is easy.”

The eager waters have come here to this ritual grass. Seeking the gods, they have taken their seats at the ceremony.
Adhvaryus, press the soma for Indra. The sacrifice to the gods has
become easy for you to master.

Now to this grass are come the longing Waters: the Pious Ones are seated at our worship.
Adbvaryus, press the Soma juice for Indra so will the service of the Gods be easy.

Die Gewässer sind gern zu diesem Barhis gekommen; sie haben sich niedergesetzt, gottverlangend. Adhvaryu´s, presset für Indra den Soma! Der Gottesdienst ist euch jetzt leicht gemacht worden.

Die Wasser nahten freudig dieser Streu jetzt, und setzten fromm sich bei dem Feste nieder, Dem Indra presst den Soma nun, ihr Priester; gar leicht ist euch der Gottesdienst geworden.

Прибыли воды, стремящиеся на эту жертвенную солому,
Уселись во время обряда, преданные богам.
О адхварью, выжимайте сому для Индры!
Почитание богов стало легким для вас.

• आप अपान्नपाद्वा
• कवष ऐलूषः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वरे) राजसूययज्ञ में (उशतीः-देवयन्तीः-आपः) सुख की कामना करती हुई तथा सुखदाता राजा को अपने ऊपर शासनकर्ता चाहनेवाली प्रजाएँ(आ-अग्मन्)आती हैं और (इदं बर्हिः-नि-असदन्) इस यज्ञमण्डप को प्राप्त होती हैं (अध्वर्यवः) हे राजसूययज्ञ के नेता विद्वानों ! तुम (इन्द्राय) राजा के लिये (सोमं सुनुत) राजैश्वर्यपद को सम्पन्न करो (वः-देवयज्या सुशका-अभूत्) तुम्हारे सुखदाता राजा का यज्ञ प्रजा के सहयोग से सुगमतापूर्वक कर सकना सम्भव है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - प्रजाएँ अपने ऊपर सुखदाता शासनकर्ता राजा को चाहती हैं। वे राजसूययज्ञ में विराजें और ऋत्विज् लोग राजसूययज्ञ को चलाते हुए प्रजा के सहयोग से राजा के राज्यैश्वर्य पद को सम्पन्न करें ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अध्वरे) राजसूययज्ञे (उशतीः-देवयन्तीः-आपः) सुखं कामयमानास्तथा सुखदातारं राजानं स्वोपरि शासनकर्त्तारमिच्छन्त्यः प्रजाः (आ-अग्मन्) आगच्छन्-आगच्छन्ति, अथ (इदं बर्हिः-नि-असदन्) इमं यज्ञमण्डपमुपाविशन्-उपविशन्ति (अध्वर्यवः) हे राजसूययज्ञस्य नेतारः ! यूयम् (इन्द्राय) राज्ञे (सोमं सुनुत) सोम्यं राजैश्वर्यपदं सम्पन्नं कुरुत (वः-देवयज्या सुशका-अभूत्) युष्माकं सुखदातू राज्ञ इष्टिः प्रजासहयोगेन सुगमतया कर्तुं शक्या सम्भवति ॥१५॥