०२९

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

व꣡ने न꣡ वा यो꣡ नि꣡ अधायि चाक꣡ञ्
छु꣡चिर् वां स्तो꣡मो भुरणाव् अजीगः
य꣡स्ये꣡द् इ꣡न्द्रः पुरुदि꣡नेषु हो꣡ता
नॄणां꣡+ न꣡रियो नृ꣡तमः क्षपा꣡वान्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
adhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

cākán ← √kanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

ní ← ní (invariable)
{}

vā ← vā (invariable)
{}

váne ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajīgar ← √gr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhuraṇau ← bhuraṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

stómaḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vām ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:DU}

hótā ← hótar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)
{}

purudíneṣu ← purudína- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kṣapā́vān ← kṣapā́vant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

náryaḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nŕ̥tamaḥ ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

वने॑ । न । वा॒ । यः । नि । अ॒धा॒यि॒ । चा॒कन् । शुचिः॑ । वा॒म् । स्तोमः॑ । भु॒र॒णौ॒ । अ॒जी॒ग॒रिति॑ ।
यस्य॑ । इत् । इन्द्रः॑ । पु॒रु॒ऽदिने॑षु । होता॑ । नृ॒णाम् । नर्यः॑ । नृऽत॑मः । क्ष॒पाऽवा॑न् ॥

• vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• adhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• cākañ ← cākan ← kan
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “like; delight; desire.”

• chucir ← śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• vāṃ ← vām ← tvad
• [noun], accusative, dual
• “you.”

• stomo ← stomaḥ ← stoma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• bhuraṇāv ← bhuraṇau ← bhuraṇa
• [noun], accusative, dual, masculine

• ajīgaḥ ← jāgṛ
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “wake; watch; awaken; wake up; oversee.”

• yasyed ← yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• yasyed ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• purudineṣu ← puru
• [noun]
• “many; much(a); very.”

• purudineṣu ← dineṣu ← dina
• [noun], locative, plural, neuter
• “day; day; day of the week; one.”

• hotā ← hotṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Hotṛ.”

• nṛṇāṃ ← nṛṇām ← nṛ
• [noun], genitive, plural
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• naryo ← naryaḥ ← narya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• nṛtamaḥ ← nṛtama
• [noun], nominative, singular, masculine

• kṣapāvān ← kṣapāvant
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ruler.”

वने न वा यो न्यधायीति । वने न वन इव वृक्ष इव शकुनिः स्वे नीड़े वायमात्मीयं पुत्रं न्यधायि निदधाति शिशुकमजातपक्षम्। स यथा तत्र निहितः चाकन् पश्यन् भयाद्दिशो निरीक्षमाण आसीत् । अथवा कामयमानस्तदुत्सुकमना आसीत् । एवमयमस्मासु वृक्षस्य नीडभूतेषु शकुनिपुत्रभूतः शुचिः व्यपगतसर्वदोषो युवयोः स्वभूतः स्तोमः हे भुरणौ भर्तारावश्विनौ शीघ्रौ वा। भुरण्युरिति क्षिप्रनामेति । किंच यस्य स्तोमस्य पुरुदिनेषु बहुष्वहःसु इन्द्रः होता इन्द्रोऽप्याह्वाता भवति ममायं स्तोमः स्यादिति । किंल्लक्षणः पुनरिन्द्र आह्वाता । यः नृणां मनुष्याणां नृतमः मनुष्याणामपि मनुष्यतमः । शूराणामपि मध्ये शूरतम इत्यर्थः । नर्यः च नृभ्यो हितो यः क्षपावान् च रात्रिपर्यायेषु सोमभागः । एवं गुणयुक्तेन यः स्तोम इन्द्रेणापि प्रार्थ्यतेऽस्मासु वर्तमानः स युवां प्रति अजीगः नित्यकालमेव गच्छतीत्यर्थः । एवं तावदेतामृचमाश्विनीमिति कृत्वा व्याचक्षते । तदसाधु । ऐन्द्रे हि सूक्ते प्रथमैवेयं भवति। तच्च पुनः पृष्ठ्यस्य षष्ठेऽहनि स्तोमे वर्धमाने माध्यंदिने सवने ब्राह्मणाच्छंसिनः शस्त्रे विनियुज्यते । हे भुरणौ भर्तारौ देवानां पती य एष स्तोमोऽस्मासु निहितः शुचिर्व्यपगतदोषः शकुनिपुत्र इव वने वनावयवे वृक्षे चाकन् पश्यन्निव कामयमान इव वेन्द्रमास्ते । यस्य स्तोमस्य किमिति । यस्येन्द्रः पुरुदिनेषु बहुष्वहःस्वाह्वाताभूत् अपि नाम मामनेन स्तोमेन स्तुयुरिति । किँल्लक्षणः पुनराह्वाता । यस्येदिन्द्र इति नृणां नृतमो नर्यश्च क्षपावांश्च समानमेतत्पूर्वेणार्थेन । यमेवमिन्द्रः प्रार्थयते स एष स्तोमस्तं प्रत्यजीगः गच्छतीत्यर्थः । अथवा स एष स्तोमोऽस्माभिरुदीर्यमाणस्तस्येन्द्रस्य गुणान्गृह्णातीति स्यात् । ‘जिगर्तिर्गृह्णातिकर्मा’ (निरु.६.८) इति ह्युक्तम् । एवमत्र चाकन्नित्यस्य चायन्निति वा कामयमान इति वेत्येतौ विपरिणामावुपपद्यते शब्दसारूप्यादविरोधाच्च । एतस्मिन्निगमे पदविभागगतः कश्चिद्विचारोऽस्ति । तमाह भाष्यकारः-‘वेति च य इति च चकार शाकल्यः’ (निरु. ६. २८) इति । वेति य इति च पदे चकार शाकल्यः पदकारः । तदेतद्विचार्यमाणं न साधु भवति । किं कारणम्। ‘उदात्तं त्वेवमाख्यातमभविष्यत् । एवमेतस्मिन् पदद्वये सति यदेतदाख्यातं न्यधायीति तदुदात्तमभविष्यत् । यद्वृत्तात्परस्थ नित्यमाख्यातस्य निघातो न भवतीति लक्षणविदो मन्यन्ते । न चेदमुदात्तम् । तस्माद्य इति नेदं यद्वृत्तं किं तर्हि वाय इत्येकमेव पदम्। किंच।’असुसमाप्तश्चार्थः’। अपुष्कलः । एवमेव तस्मिन्पदद्वये सति मन्त्रस्यार्थोsसुसमाप्तो भवति ॥३॥

English translation:

“As (the bird) who deposits its young (in its nest) in the tree (is) eagerly looking around, so you bearers(Aśvins) your pure praise (ever) keeps you awake; (that praise) of which Indra has for many days been theinvoker, (Indra) the friend of man, the manliest of men, (to whom the Soma) is offered at night.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sāyaṇa adds:“Thus, he (?some older commentator) explains, treating this verse as one composed in praise of the Aśvins, thisis wrong, for the hymn being in praise of Indra, this first verse too is in praise of Indra.” Nirukta 6.8:jigartigrāhvātikarmā

Whether he takes pleasure in the wood or not, he [=Agni] has been installed (as priest) [/been deposited (in the wood)]. The gleaming
praise has waked you two, o bustling ones [=Aśvins, or Agni and
Indra]—
(the praise) in which Indra (took pleasure) on many days (as did) the Hotar [=Agni]—(each being) the manly one, best man among men,
earth-protector.

As sits the young bird on the tree rejoicing, ye, swift Pair, have been roused by clear laudation,
Whose Herald-Priest through many days is Indra, earth’s Guardian, Friend of men, the best of Heroes.

Eingesetzt ist er, der am Holz oder nicht Wohlgefallen hat - das reine Loblied hat euch beide, ihr zwei Wanderer, geweckt, an dem Indra an den vielen Opfertagen Wohlgefallen hat, - der Hotri, der Männliche, Mannhafteste der Männer, der Beschützer.

Dem Vogel gleich, der fröhlich auf dem Baum sitzt, hat, muntre, euch erweckt das helle Loblied, Dess Herold Indra in der Tage Lauf ist, der Männer starker, männlichster Beschirmer.

Кто радовался дереву или нет, был усажен как хотар -
Частая хвала пробудила вас, о двое подвижных –
У кого Индра много дней (вкушал жертвы),
Мужественный среди мужей, самый мужественный властелин.

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में इन्द्र शब्द से परमात्मा कहा गया है और उसके द्वारा वेदज्ञान का प्रकाश एवं सृष्टिरचना तथा उपासनाप्रकार भी कहे हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (वने न नि-अधायि वायः) वन में रहे पक्षीशिशु के समान (भुरणौ चाकन्) भरण करनेवाले-पोषण करनेवाले अपने माता-पिताओं को देखता हुआ या चाहता हुआ अथवा उसकी ओर जाता हुआ या बचपन के सौन्दर्य से दिव्यपान जैसे होता है, ऐसा (शुचिः स्तोमः-अजीगः) पवित्रकारक स्तुति-समूह-मन्त्रगण-वेद अग्नि आदि परम षियों के अन्दर प्रसिद्ध हुआ, भरण करनेवाले हे अध्यापक और अध्येता ! (वाम्) तुम्हारे लिये प्राप्त हुआ (यस्य-इन्द्रः क्षपावान्) जिस मन्त्रगण-वेद का प्रकाशक परमात्मा प्रलयस्वामी प्रलय में भी वर्तमान-प्रलय के अनन्तर (पुरुदिनेषु होता) बहुत दिनों तक के निमित्तप्रलयपर्यन्त तक प्रदान करनेवाला है, वह (नृणां नृतमः-नर्यः) समस्त जीवन के नेताओं में अत्यन्त नेता मनुष्यों के लिये हितकर-कल्याणकारक उपासनीय है ॥१॥

भावार्थभाषाः - प्रलय के अनन्तर अग्नि आदि षियों के अन्दर हितैषी परमात्मा के द्वारा प्रसिद्ध हुआ वेद प्रलयपर्यन्त मनुष्यों के कल्याणार्थ अध्यापक और पढ़ानेवाले के द्वारा पोषणीय-रक्षणीय है। वह परमात्मा उपासनीय है ॥१॥

अस्मिन् सूक्त इन्द्रशब्देन परमात्मा वर्ण्यते तद्द्वारा वेदज्ञानप्रकाशः सृष्टिरचनं चोच्यते प्रसङ्गत उपासनाप्रकाराश्चापि वर्ण्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (वने न नि-अधायि वायः) वृक्षाणां समूहे वने वृक्षाणां मध्ये निधृतो वेः पक्षिणः शिशुः (भुरणौ चाकन्) भरणकर्त्तारौ स्वमातापितरौ पश्यन् “चाकन् चायन्” [निरु० ६।२८] “चायृ पूजानिशामनयोः” [भ्वादि०] यद्वा कामयमानः “चाकन् कामयमानो वा” [निरु० ६।२८] अथवा गच्छन् “कनी दीप्तिगतिकान्तिषु” [भ्वादि०] यद्वा शैशवसौन्दर्येण दीप्यमानः यथा भवति तथा (शुचिः स्तोमः-अजीगः) पवित्रकारकः स्तुतिसमूहो मन्त्रगणो वेदः खल्वग्निप्रभृतिषु परमर्षिषु प्रसिद्धः, भरणकर्त्तारावध्यापकाध्येतारौ ! (वाम्) युवयोरर्थे प्राप्तः (यस्य-इन्द्रः क्षपावान्) यस्य मन्त्रगणस्य वेदस्य प्रकाशयिता परमात्मा रात्रिमान् प्रलयवान् प्रलयस्वामी प्रलयेऽपि वर्त्तमानः प्रलयानन्तरम् “क्षपा रात्रिनाम” [निघ० १।८] (पुरुदिनेषु होता) बहुदिनेषु बहूनि दिनानि यावदाप्रलयं दाता भवति (नृणां नृतमः-नर्यः) समस्तजीवननेतॄणामत्यन्त नेता नरेभ्यो मनुष्येभ्यो हितकरः कल्याणकर उपासनीयः ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ ते अस्या꣡ उष꣡सः प्रा꣡परस्या
नृतउ꣡ सियाम नृ꣡तमस्य नॄणा꣡म्+
अ꣡नु त्रिशो꣡कः शत꣡म् आ꣡वहन् नॄ꣡न्
कु꣡त्सेन र꣡थो यो꣡ अ꣡सत् ससवा꣡न्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
áparasyāḥ ← ápara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

prá ← prá (invariable)
{}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

nr̥ṇā́m ← nár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nŕ̥tamasya ← nŕ̥tama- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

nr̥taú ← nr̥tí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

syāma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ánu ← ánu (invariable)
{}

ávahan ← √vah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

śatám ← śatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

triśókaḥ ← triśóka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ásat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

kútsena ← kútsa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ráthaḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sasavā́n ← √sanⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । ते॒ । अ॒स्याः । उ॒षसः॑ । प्र । अप॑रस्याः । नृ॒तौ । स्या॒म॒ । नृऽत॑मस्य । नृ॒णाम् ।
अनु॑ । त्रि॒ऽशोकः॑ । श॒तम् । आ । अ॒व॒ह॒त्् । नॄन् । कुत्से॑न । रथः॑ । यः । अस॑त् । स॒स॒ऽवान् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• prāparasyā ← pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• prāparasyā ← aparasyāḥ ← apara
• [noun], genitive, singular, feminine
• “other; another(a); following; western; future; apara [word]; elder; remaining; some(a); later(a); back(a).”

• nṛtau ← nṛti
• [noun], locative, singular, feminine
• “dancing; nṛt.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• nṛtamasya ← nṛtama
• [noun], genitive, singular, masculine

• nṛṇām ← nṛ
• [noun], genitive, plural
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• triśokaḥ ← triśoka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Triśoka.”

• śatam ← śata
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hundred; one-hundredth; śata [word].”

• āvahan ← āvahat ← āvah ← √vah
• [verb], singular, Imperfect
• “bring; marry; cause; run; perform; exude.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• kutsena ← kutsa
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Kutsa; kutsa [word].”

• ratho ← rathaḥ ← ratha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• sasavān ← san
• [verb noun], nominative, singular
• “win; get; gain.”

अस्याः वर्तमानाया ईदृश्याः उषसः नृतौ । ‘नृ नये’ नयने प्रापणे । उदयकाल इत्यर्थः । नृणां नेतॄणां मध्ये नृतमस्य अतिशयेन नेतुः ते तव इन्द्रस्य स्तुत्या यागेन च प्र स्याम वयं प्रकृष्टा भवेम । तथा हे इन्द्र अपरस्याः आगामिन्याश्चोषसो नृतौ प्रापणे तव स्तुत्या यागेन च वयं प्रकृष्टा भवेमेत्याशास्महे । किंच त्रिशोकः नामर्षिः हे इन्द्र त्वामाराध्य त्वत्प्रसादात् शतं बहून् अनु अनुचरभूतान् नॄन् मनुष्यान् आवहत् प्रापितवान् । लब्धवानित्यर्थः। तथा तव कुत्सस्य च ससवान् सनिता युगपदेव संभक्ता यः रथः असत् अस्ति स रथः कुत्सेन कुत्सो लब्धवानिति शेषः । तथा च मन्त्रान्तरे श्रूयते- यासि कुत्सेन सरथमवस्युः’ (ऋ. सं. ४. १६. ११) इति । यस्मादेवं तस्मात्त्वत्प्रसादाद्वयं प्रकृष्टा भवेमेत्यर्थः ॥

English translation:

“May we be prosperous at the coming of the present or of any future dawn, (through the adoration) ofyou, the chief leader of men; through your favour Triśoka obtained a hundred followers; the chariot which wascommon to him and you was acquired by Kutsa.”

At the forefront of this dawn here and of the later one, might we be at the manly prancing of you [=Indra], who are the best man of men.
Triśoka [/the three-flamed one (=Agni)] brought a hundred men
here (on the same chariot) with Kutsa—the chariot that will be
victorious.

May we, when this Dawn and the next dance hither, be thy best servants, most heroic Hero!
Let the victorious car with triple splendour bring hitherward the hundred chiefs with Kutsa.

Wir wollen an dieser und der zukünftigen Morgenröte bei deinem, des Mannhaftesten der Männer, Antanzen und Auftreten, den Vorrang haben. Trisoka fuhr, mit sich hundert Männer, auf dem Wagen, der durch Kutsa der Gewinnende werden sollte.

Wir gehn voran dir männlichstem der Männer bei dieses und des spätern Morgens Glanze, Es fuhr der dreifach lichte hundert Männer, der Wagen, der durch Kutsa hergelange.

На этой (и) на будущей утренней заре мы хотим быть
Впереди при танце самого мужественного из мужей!
Тришока привез с собой сотню мужей на колеснице,
Которая станет победительницей благодаря Кутсе.

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (नृणां नृतमस्य ते अस्याः-उषसः) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! नायकों के भी अत्यन्त तुझ नायक की इस ज्ञानदीप्ति की (नृतौ प्र स्याम) नीति में हम प्रगतिशील हों (अपरस्याः प्र) आगामी दिन कल भी उस ज्ञानदीप्ति की नीति में हम प्रगतिशील हों (त्रिशोकः) तीनों-स्तुति प्रार्थना उपासनाओं में या ज्ञानकर्म-उपासनारूप त्रयी विद्या में वर्तमान ज्ञानप्रकाश जिसका है, वह ऐसा महाविद्वान् (शतं नॄन्-अनु आवहत्) बहुतेरे नायक जनों को तेरे ज्ञान वेद को प्राप्त करके अपने को उसके अनुकूल चलाता है (यः-कुत्सेन ससवान्) जो तेरा स्तुति करनेवाला ज्ञान का सम्भाजक-पूर्णज्ञानी है (रथः-असत्) वह सबका रमण आश्रय होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - महान् नेता परमात्मा की ज्ञानज्योति वेद सदा मार्गदर्शक है। उसमें वर्णित स्तुति, प्रार्थना, उपासना या ज्ञान,कर्म, उपासना में दीप्ति हुआ-प्रकाशमान हुआ परमात्मा का उपासक ज्ञान का धारण करनेवाला सबको ज्ञान देनेवाला आश्रय करने के योग्य है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (नृणां नृतमस्य ते अस्याः-उषसः) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! नायकानामप्यत्यन्तनायकस्य तवास्याः खलूषसो वेदज्ञानदीप्तेः सम्प्रति प्राप्तायाः (नृतौ प्र स्याम) नयने नीत्यां प्रगतिशीलाः स्याम (अपरस्याः प्र) आगामिनि दिने श्वोऽपि वेदज्ञानदीप्तेर्नयने मार्गे प्रगतिशीला भवेम (त्रिशोकः) तिसृषु स्तुतिप्रार्थनोपासनासु यद्वा तिसृषु विद्यासु वर्त्तमानो ज्ञानप्रकाशो यस्य तथाभूतो महाविद्वान् “शोचति ज्वलतिकर्मा” [निघ० १।१६] (शतं नॄन् अनु आवहत्) बहून् नायकान् जनान् तव ज्ञानं वेदमवाप्य स्वमनु वहति पश्चाच्चालयति शिष्यान् सम्पादयति (यः कुत्सेन ससवान्) यो हि तव कुत्सः स्तुतिकर्त्ता “कुत्सः कर्त्ता स्तुतीनाम्” [निरु० ३।१२] ज्ञानस्य सम्भाजकः “ससवान् सम्भाजकः” [ऋ० ३।२२।१ दयानन्दः] (रथः असत्) सर्वेषां रमणाश्रयो भवति ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क꣡स् ते म꣡द इन्दर+ र꣡न्तियो भूद्
दु꣡रो गि꣡रो अभि꣡ उग्रो꣡ वि꣡ धाव
क꣡द् वा꣡हो अर्वा꣡ग् उ꣡प मा मनीषा꣡
आ꣡ त्वा शक्याम् उपमं꣡ रा꣡धो अ꣡न्नैः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhūt ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rántyaḥ ← rántya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

dhāva ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dúraḥ ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ugráḥ ← ugrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

arvā́k ← arvā́ñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

manīṣā́ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)
{}

vā́haḥ ← vā́has- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ánnaiḥ ← ánna- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śakyām ← √śak- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

upamám ← upamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

कः । ते॒ । मदः॑ । इ॒न्द्र॒ । रन्त्यः॑ । भू॒त् । दुरः॑ । गिरः॑ । अ॒भि । उ॒ग्रः । वि । धा॒व॒ ।
कत् । वाहः॑ । अ॒र्वाक् । उप॑ । मा॒ । म॒नी॒षा । आ । त्वा॒ । श॒क्या॒म् । उ॒प॒ऽमम् । राधः॑ । अन्नैः॑ ॥

• kas ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• mada ← madaḥ ← mada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• rantyo ← rantyaḥ ← rantya
• [noun], nominative, singular, masculine

• bhūd ← bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• duro ← duraḥ ← dvār
• [noun], accusative, plural
• “door; means.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• abhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• ugro ← ugraḥ ← ugra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dhāva ← dhāv
• [verb], singular, Present imperative
• “run; run; wash.”

• kad ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• vāho ← vāhaḥ ← vāhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “invocation.”

• arvāg ← arvāk
• [adverb]
• “here.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• manīṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• śakyām ← śak
• [verb], singular, Aorist optative
• “can; invigorate.”

• upamaṃ ← upamam ← upama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; topmost.”

• rādho ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• annaiḥ ← anna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

हे इन्द्र ते तवेपन्मध्यमोत्तमानां सोमजन्यानां मदानां मध्ये कः मदः रन्त्यः रमयिता प्रीतिकरः भूत् भवति । त्वत्प्रीतिकरमदयोग्यसोमदानाभिप्रायेणायं प्रश्नः । उग्रः ओजस्वी त्वं दुरः यज्ञगृहद्वाराणि गिरः स्तुतिलक्षणा वाचश्च अभि वि धाव अभ्यागच्छ । किंच कत् कदा वाहः । इन्द्रं प्रत्युह्यत इति वाहः सोम उच्यते । एवंभूतः अर्वाक् त्वत्प्रसादात्फलदानायास्मदभिमुखो भविष्यतीति शेषः । अपि च कदा मनीषा सवार्थदर्शिनी प्रज्ञा सर्वगुणग्राहिणी स्तुतिर्वा मा मां त्वत्प्रसादात् उप गमिष्यतीति शेष: । कदा हे इन्द्र त्वा त्वाम् । आ इत्युपसर्गश्रुतेर्योग्यपदाध्याहारः। आराध्य वयम् अन्नैः सह राधः धनम् उपमं मत्समीपं शक्याम् । शकिरत्र गत्यर्थोऽन्तर्भावितण्यर्थः । संगमयेयम् ॥

English translation:

“What sort of exhilaration, Indra, is agreeable to you? You who are powerful hasten to the doors (of thesacrificial chamber) to our praises; when will the Soma be present? (When will) intelligence (come) to me? When,having propitiated you, may I acquire wealth and food?”

Which exhilarating drink is to be enjoyed by you, Indra? As powerful one, run to my hymns through the doors.
When (will) the vehicle, (that is,) the inspired thoughts, (come) near to me? I would compel you here to highest generosity with (my offerings of) food.

What was the gladdening draught that pleased thee, Indra? Speed through our doors to songs, for thou art mighty.
Why comest thou to me, what gift attracts thee? Fain would I bring thee food most meet to offer.

Welcher Rauschtrank ist für dich der Freudenbringende, Indra? Laufe du, der Gewaltige, durch das Tor zu den Lobreden! Welche Anziehungskraft zu mir her übt die Dichtung? Ich möchte dich mit Speisen zur höchsten Freigebigkeit vermögen.

Welch Rauschtrank war’s, der, Indra, dich erfreute? lauf durch die Thore, starker, zu den Liedern; Wirst du mit Huld zu mir herbei dich wenden? Durch Speisen lock’ ich dich zur schönsten Spende.

Какое же опьянение, Индра, будет тебе угодно?
Спеши же как грозный к вратам, к хвалебным песням!
Что за приношение – поэзия, (направляющая тебя) в наши края, ко мне?
С помощью (жертвенных) яств я хотел бы побудить тебя к высшему дарению?

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! (ते) तेरे लिये (कः-मदः-रन्त्यः-भूत्) कौनसा स्तुतिसमूह-मन्त्रभाग रमण करने योग्य है, जो भी हो (दुरः-अभि धाव) उसे द्वार बनाकर प्राप्त हो (गिरः-वि० “धाव”) हमारे प्रार्थनावचनों के प्रति विशिष्टरूप से प्राप्त हो, उन्हें स्वीकार कर (मनीषा कद्-वाहः-अर्वाक्-मा-उप) स्तुति के द्वारा कब हमारे वहनीय-प्रापणीय तू मुझे-मेरी ओर प्राप्त होगा (अन्नैः) उपासना-रसोंद्वारा (उपमं त्वा राधः) समीप वर्तमान तुझ आराधनीय परमात्मा को (आ शक्याम्) प्राप्त कर सकूँ ॥३॥

भावार्थभाषाः - उपासक को परमात्मा की ऐसे मन्त्रों द्वारा स्तुतियाँ करनी चाहिये, जिससे कि वह परमात्मा उन्हें स्वीकार करे और अपने अन्दर किये उपासनाभावों से वह प्राप्त हो सके ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! (ते) तुभ्यम् (कः मदः रन्त्यः-भूत्) कः स्तुतिसमूहः स्तुतिमन्त्रभागो रमणयोग्यो भवति योऽपि स्यात् (दुरः अभि धाव) तं द्वारमभिलक्ष्य प्राप्तो भव “दुरः” बहुवचनं व्यत्ययेन (गिरः वि० “धाव”) अस्माकं प्रार्थनावाचः प्रति विशिष्टतया प्राप्तो भव ताः स्वीकुरु (मनीषा कद्-वाहः-अर्वाक्-मा-उप) स्तुत्या “मनीषा मनीषया स्तुत्या” [निरु० २।२५] कदाऽस्माकं वहनीयः प्रापणीयस्त्वं मामभिमुखमुप गमिष्यसि (अन्नेः) सोमैरुपासनारसैः “अन्नं वै सोमः” [श० ३।९।१।८] (उपमं त्वा राधः) समीपं वर्त्तमानं त्वां राधनीयं परमात्मानम् (आ शक्याम्) प्राप्तुं शक्नुयाम्-इत्याशासे ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

क꣡द् उ द्युम्न꣡म् इन्द्र तुवा꣡वतो नॄ꣡न्
क꣡या धिया꣡ करसे क꣡न् न आ꣡गन्
मित्रो꣡ न꣡ सत्य꣡ उरुगाय भृत्या꣡
अ꣡न्ने समस्य य꣡द् अ꣡सन् मनीषाः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dyumnám ← dyumná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

tvā́vataḥ ← tvā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

agan ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

karase ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

káyā ← ká- (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

bhr̥tyaí ← bhr̥tí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

satyáḥ ← satyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

urugāya ← urugāyá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ánne ← ánna- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ásan ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

manīṣā́ḥ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

samasya ← sama- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

कत् । ऊं॒ इति॑ । द्यु॒म्नम् । इ॒न्द्र॒ । त्वाऽव॑तः । नॄन् । कया॑ । धि॒या । क॒र॒से॒ । कत् । नः॒ । आ । अ॒ग॒न् ।
मि॒त्रः । न । स॒त्यः । उ॒रु॒ऽगा॒य॒ । भृ॒त्यै । अन्ने॑ । स॒म॒स्य॒ । यत् । अस॑न् । म॒नी॒षाः ॥

• kad ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• dyumnam ← dyumna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “magnificence.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvāvato ← tvāvataḥ ← tvāvat
• [noun], accusative, plural, masculine

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• kayā ← ka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “what; who; ka [pronoun].”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• karase ← kṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kan ← kad
• [adverb]

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• āgan ← āgam ← √gam
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• satya ← satyaḥ ← satya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “true; real; real; faithful; good.”

• urugāya
• [noun], vocative, singular, masculine

• bhṛtyā ← bhṛti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “rental; support; wage.”

• anne ← anna
• [noun], locative, singular, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

• samasya ← sama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “like; like; alike(p); level; symmetrical; balanced; average; same; regular; impartial; imperturbable; even; sama [word]; every(a); accurate; identical; fair; equal; synonymous; changeless; whole; exact; calm; straight; even; wide.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• asan ← as
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• manīṣāḥ ← manīṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

हे इन्द्र त्वं कदु कदा वा द्युम्नं हविर्लक्षणमस्मदीयमन्नं भुक्त्वेति शेषः। कया धिया केन कर्मणा नॄन नेतॄनस्मान् त्वावतः त्वत्सदृशान् करसे करिष्यसि । कत् कदा नः अस्मान् प्रति आगन् आगमिष्यसि। सत्यः अनवद्य इत्यर्थः। मित्रो न सखेव तथा । हे उरुगाय बहुकीर्त इन्द्र त्वं भृत्यै भरणाय पोषणाय भवसीति शेषः। यत् यदा समस्य अस्मदादिकस्य सर्वस्य जगतः अन्ने जगत्स्थितिनिमित्त आहारे मनीषाः अन्नाभिलक्षणा बुद्धयः असन् भवेयुः । तदा सर्वस्य पोषणाय त्वं भवसीत्यर्थः ॥

English translation:

“When, Indra, (having partaken of) our oblation, and by what sacred rite, will you render menresembling you? When will you bring them to us? You, who are widely renowned, are to us like a true friend,(attentive) for our support, when the minds of all were (anxious) for food.”

When (will) the brilliance of one such as you (come) to our men, Indra? With which hymnic vision will you equip yourself? When will you
come to us,
(to be) actually present like an ally, o wide-ranging one, for our
offering—though there could be inspired thoughts at anybody’s food (offering)?

Indra, what fame hath one like thee mid heroes? With what plan wilt thou act? Why hast thou sought us?
As a true Friend, Wide-Strider! to sustain us, since food absorbs the thought of each among us.

Was ist die Herrlichkeit eines unter den Herren, der dir gleicht, Indra? Durch welche Kunst kannst du gewonnen werden? Bist du zu uns gekommen wie ein wahrhafter Freund, du Weitschreitender, zur Verpflegung, da eines jeden Sinnen auf Speise gerichtet sein wird?

Wann wirst du Glanz verschaffen deinen Dienern? durch welch Gebet? wann wirst du zu uns kommen, Weitschreitender, als wahrer Freund, zur Labung, dass jedes Opfers sich dein Sinn erfreue?

Что же это за великолепие, о Индра, у такого, как ты, среди мужей?
С помощью какого искусства тебя можно привлечь? Пришел ли ты к нам
Как истинный друг, о широкошагающий, для питания,
Потому что молитва каждого будет устремлена к еде?

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र कत्-उ द्युम्नम्) हे ऐश्वर्यवन् ! परमात्मन् ! कब ही हमारे अन्दर वह यश होगा (त्वावतः नॄन् कया धिया करसे) तेरे जैसे मुक्त हम उपासक जनों को किस स्तुति से करेगा (कत् नः-आ-अगन्) कब मैं प्राप्त होऊँगा (उरुगाय) हे बहुत स्तुति करने योग्य या बहुत कीर्तन करने योग्य परमात्मन् !(सत्यः-मित्रः-न) स्थिर मित्र के समान (भृत्यै) पोषण के लिये (समस्य) सब के (अन्ने) अन्न प्रदान करने के निमित्त-भोगप्रदान करने के निमित्त(मनीषाः-यत्-असन्) स्तुतियाँ जिससे सफल होवें ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपासक जनों का मित्र है, उसकी विशेष स्तुति करनी चाहिये, जिससे संसार में रहते हुए ऊँचा यशस्वी बने और मुक्ति में उसके सङ्ग का आनन्दलाभ ले सके ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र कत्-उ द्युम्नम्) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! कदा हि खल्वस्मासु तद्यशो भविष्यति ‘द्युम्नं द्योततेर्यशो वाऽन्नं वा” [निरु० ५।५] येन (त्वावतः नॄन् कया धिया करसे) त्वत्सदृशान् मुक्तान्-अस्मान् जनान् कया च स्तुत्या करिष्यसि (कत्-नः-आ-अगन्) कदाऽस्मान् प्राप्तो भविष्यसि (उरुगाय) हे बहुस्तुतियोग्य वा बहुकीर्तनीय परमात्मन् ! (सत्यः-मित्रः-न) स्थिरसखेव (भृत्यै) भरणाय पोषणाय (समस्य) सर्वस्य (अन्ने) अन्नप्रदाननिमित्तम् (मनीषाः-यत्-असन्) स्तुतयो याः सन्ति यतः सफला भवेयुः ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

प्र꣡ ईरय सू꣡रो अ꣡र्थं न꣡ पारं꣡
ये꣡ अस्य का꣡मं जनिधा꣡ इव ग्म꣡न्
गि꣡रश् च ये꣡ ते तुविजात पूर्वी꣡र्
न꣡र इन्द्र प्रतिशि꣡क्षन्ति अ꣡न्नैः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ártham ← ártha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

īraya ← √īr- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

pārám ← pārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

sū́raḥ ← svàr- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gmán ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)
{}

janidhā́ḥ ← janidhā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

tuvijāta ← tuvijātá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yé ← yá- (pronoun)
{}

ánnaiḥ ← ánna- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pratiśíkṣanti ← √śak- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

प्र । ई॒र॒य॒ । सूरः॑ । अर्थ॑म् । न । पा॒रम् । ये । अ॒स्य॒ । काम॑म् । ज॒नि॒धाःऽइ॑व । ग्मन् ।
गिरः॑ । च॒ । ये । ते॒ । तु॒वि॒ऽजा॒त॒ । पू॒र्वीः । नरः॑ । इ॒न्द्र॒ । प्र॒ति॒ऽशिक्ष॑न्ति । अन्नैः॑ ॥

• preraya ← preray ← √īr
• [verb], singular, Present imperative
• “propel; throw.”

• sūro ← sūraḥ ← sūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sun.”

• arthaṃ ← artham ← artha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “for; meaning; purpose; sense; wealth; object of sense; matter; aim; money; message; object; artha [word]; wealth; function; content; topic; property; situation; reason; affair; concern; reason; enterprise; reason; cause; five; application; application.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pāraṃ ← pāram ← pāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shore; pāra [word]; end; excellence.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• kāmaṃ ← kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• janidhā ← janidhāḥ ← janidhā
• [noun], nominative, plural, masculine

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• gman ← gam
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• giraś ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tuvijāta ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvijāta ← jāta ← jan
• [verb noun], vocative, singular
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• pūrvīr ← pūrvīḥ ← puru
• [noun], accusative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• nara ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pratiśikṣanty ← pratiśikṣanti ← pratiśikṣ ← √śikṣ
• [verb], plural, Present indikative

• annaiḥ ← anna
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “food; foodstuff; grain; anna [word]; eating; boiled rice; meal.”

सूरः सूर्यः अर्थं न यथार्तारं गन्तारं योगिनमनुगृह्णन् पारं संसारस्यान्तमपवर्गं गमयति तथा हे इन्द्र त्वं यजमानान् संसारस्यान्तं प्रेरय गमय । ये अस्मदादयो यजमानाः अस्य तवेन्द्रस्य कामं सोमपानेच्छां ग्मन् । गमिरत्र विपूर्वोऽन्तर्भावितण्यर्थश्च द्रष्टव्यः । विगमयन्ति महता सोमपानेनापनयन्ति। तत्र दृष्टान्तः । जनिधाइव। जनीनां जायानां संभोगकाले शय्यासु धारयितारः पतयो यथा प्रभूतसंभोगप्रदानेन मैथुनेच्छामपनयन्ति तद्वत् । किंच नरः नेतारोऽस्मदादयः ये यजमानाः हे तुविजात बहुरूप । रूपंरूपं प्रतिरूपो बभूव ‘(ऋ. सं. ६.४७.१८ ) इति वचनात् । सर्वात्मन् इन्द्र ते तुभ्यं पूर्वीः अनादिकालप्रवृत्ताः गिरश्च स्तुतिलक्षणा वाचश्च अन्नैः पुरोडाशादिहविर्भिः सह प्रतिशिक्षन्ति प्रतिकालं प्रयच्छन्ति तानस्मदीयान् यजमानान् पारं गमयेति पूर्वेण संबन्धः ॥ ॥ २२ ॥

English translation:

“As the sun (brings) the ascetic, do you bring to the end (of existence) (your worshippers), who satisfyyour desire (fo the Soma), as husbands (the desire of their wives); and who (being) leaders of rites, multiformIndra, offer to you ancient praises with (sacrificial) viands.”

As the sun sends (each man) forth to his task, do you send forth, (like a boat) to the further shore, those who go, each to his own desire, as if going to the providers of wives,
and those men who seek to empower their many hymns for you,
powerfully born Indra, along with their (offerings of) food.

Speed happily those, as Surya ends his journey, who meet his wish as bridegrooms meet their spouses;
Men who present, O Indra strong by nature, with food the many songs that tell thy praises.

Steure, wie die Sonne an ihr Ziel, diejenigen ans andere Ufer, die auf seinen Wunsch eingingen wie die Ehestifter auf den Wunsch der Freier, und welche Herren die vielen Lobreden auf dich mit Speisen zu vergelten suchen, o starkgearteter Indra.

Führ hin wie zu der Sonne fernstem Ziele die Männer, die dies wünschend nun genaht sind Wie Brautbewerber, o gewalt’ger Indra, und viele Lieder dir und Speisen weihen.

Переправь, как солнце – к цели, на другой берег (тех),
Кто по его желанию отправился, как сваты,
И (тех) мужей, о рожденный силой Индра, что стараются
Помочь тебе многими песнями (и) яствами.

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (तुविजात-इन्द्र) हे बहुत गुणों से प्रसिद्ध ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! सूर्य जैसेरश्मिको प्रेरित करता है, वैसे मुझ प्रार्थी मुमुक्षुको मोक्ष केप्रति प्रेरित कर (ये) जो मुमुक्षुजन (अस्य कामं जनिधाः-इव ग्मन्) इस मोक्ष केकाम को भार्या के धारण करनेवाले गृहस्थ जैसे गृहस्थाश्रम को प्राप्त होते हैं, वैसे उपासक जन मोक्ष को प्राप्त होते हैं (च) और (गिरः-पूर्वीः)श्रेष्ठस्तुतियाँ (ते) तेरे लिये (ये नरः) जो मुमुक्षुजन (अन्नैः प्रतिशिक्षन्ति) उपासनारस को प्रदान करते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की स्तुति करनेवाले तथा उपासनारसों को भेंट देनेवाले उपासक जन अपने अभीष्ट मोक्ष को प्राप्त होते हैं, जैसे गृहस्थजन गृहस्थाश्रम के सुख को प्राप्त होते हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तुविजात-इन्द्र) बहुगुणप्रसिद्ध-ऐश्वर्यवन् परमात्मन् (सूरः न-अर्थं पारं प्रेरय) सूर्यो यथा रश्मिं प्रेरयति तथा त्वमर्थमर्थवन्तमर्थिनं मुमुक्षुं पारं मोक्षं प्रति प्रेरय (ये) ये मुमुक्षवः (अस्य कामं जनिधाः-इव ग्मन्) अस्य मोक्षस्य कामं धारयन्तो भार्या धारयन्तो गृहस्था इव गृहस्थाश्रमं प्राप्नुवन्ति तद्वदुपासकाः सन्ति (च) अथ च (गिरः पूर्वीः) स्तुतीः श्रेष्ठाः (ते) तुभ्यम् (ये नरः) ये मुमुक्षवो जनाः (अन्नैः प्रतिशिक्षन्ति) उपासनारसान् “द्वितीयार्थे तृतीया व्यत्ययेन” प्रयच्छन्ति ॥५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

मा꣡त्रे नु꣡ ते सु꣡मिते इन्द्र पूर्वी꣡
द्यउ꣡र् मज्म꣡ना पृथिवी꣡ का꣡वियेन
व꣡राय ते घृत꣡वन्तः सुता꣡सः
स्वा꣡द्मन् भवन्तु पीत꣡ये म꣡धूनि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mā́tre ← mā́trā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

nú ← nú (invariable)
{}

pūrvī́ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

súmite ← súmita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kā́vyena ← kā́vya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

majmánā ← majmán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ghr̥távantaḥ ← ghr̥távant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

várāya ← vára- 1 (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhavantu ← √bhū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádhūni ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

svā́dman ← svā́dman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

मात्रे॒ इति॑ । नु । ते॒ । सुमि॑ते॒ इति॒ सुऽमि॑ते । इ॒न्द्र॒ । पू॒र्वी इति॑ । द्यौः । म॒ज्मना॑ । पृ॒थि॒वी । काव्ये॑न ।
वरा॑य । ते॒ । घृ॒तऽव॑न्तः । सु॒तासः॑ । स्वाद्म॑न् । भ॒व॒न्तु॒ । पी॒तये॑ । मधू॑नि ॥

• mātre ← mātrā
• [noun], nominative, dual, feminine
• “measure; weight; quantity; syllable; mātrā; property; part; particle; mātrā [word]; household effects; morsel; mirror; substance.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• sumite ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumite ← mite ← mā
• [verb noun], nominative, dual
• “weigh; measure; total; last; weigh; measure; give away; transform.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pūrvī ← puru
• [noun], nominative, dual, feminine
• “many; much(a); very.”

• dyaur ← dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• majmanā ← majman
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “size.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• kāvyena ← kāvya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

• varāya ← vara
• [noun], dative, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• ghṛtavantaḥ ← ghṛtavat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “buttery.”

• sutāsaḥ ← suta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; child.”

• svādman
• [noun], locative, singular, masculine
• “preference; sweetness.”

• bhavantu ← bhū
• [verb], singular, Present imperative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• pītaye ← pīti
• [noun], dative, singular, feminine
• “drinking; haritāla.”

• madhūni ← madhu
• [noun], nominative, plural, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

हे इन्द्र ते तव स्वभूतेन मज्मना शत्रूणां मज्जकेन काव्येन कर्मणा द्यौः पृथिवी द्यावापृथिव्यौ नु क्षिप्रं सुमिते निर्मिते । कीदृश्यौ । मात्रे निर्मात्र्यौ पूर्वी पूर्व्यौ महत्यौ। यस्मादीदृशेन महत्त्वेन युक्तः तस्मात् घृतवन्तः अग्निमुखत्वात् त्वां क्षरन्तो दीप्तिमन्तो वा सुसंस्कृतत्वात् यद्वाज्यसंयुक्ताः सुतासः अभिषुताः सोमाः वराय श्रेष्ठाय तुभ्यमिन्द्राय स्वाद्मन् भवन्तु । अस्माभिर्दत्ताः सन्तु । किमर्थम् । पीतये पानाय। मधूनि मधुररसात्मकानि पुरोडाशादीन्यन्नानि हवींषि भक्षणार्थं दत्तानि भवन्तु ॥

English translation:

“By your overwhelming energy, Indra, the vast heaven and earth, the measurers (of all), have beenquickly constructed; may the Soma-libations mixed with ghī be acceptable (to you) who are most excellent; (maythe oblations be) sweet for your drinking.”

The two copious “measures,” heaven and earth, are now well fixed by your might, by your poetic skill.
Let the ghee-rich pressed soma-drinks be to your liking, let the
honey-drinks be in sweetness for your drinking.

Thine are two measures, Indra, wide-wellmeted, heaven for thy majesty, earth for thy wisdom.
Here for thy choice are Somas mixed with butter: may the sweet meath be pleasant for thy drinking.

Die beiden sind für dich, Indra, reichliche gutbemessene Maßstäbe: der Himmel an Größe, die Erde an Weisheit. Nach deinem Wunsche sollen die schmalzhaltigen Somasäfte sein, nach deinem Geschmack sollen die Süßtränke zum Trinken sein.

Zwei Weiten sind dir, Indra, schön gemessen, durch Kraft der Himmel und die Erd’ durch Weisheit; Zur Freude seien dir die fetten Tränke, die süssen Säfte lieblich dir zum Trinken.

А две меры твои, о Индра, хорошо измерены, мощные:
Небо – величием, Земля – мудростью.
По твоему желанию (пусть выжимаются) соки Сомы, богатые жиром,
На (твой) вкус пусть будут сладкими для питья!

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् !(ते) तेरे (मज्मना काव्येन) बलिष्ठ कला प्रकार से रचे हुए (पूर्वी) पूर्ण करनेवाली याश्रेष्ठ(द्यौः पृथिवी) द्युलोक और पृथ्वी-लोक (मात्रे न सुमिते) माता के समानउत्तममाप से युक्त (ते) उन दोनों के मध्य में (घृतवन्तः सुतासः) रसवाली सोमादि वनस्पतियाँ (वराय)श्रेष्ठजन-उपासक के लिये (स्वाद्मन् पीतये) सुस्वादु भोजन केनिमित्ततथा कुछ पीने के लिए (मधूनि) मीठे दोनों प्रकार के खाने-पीने के निमित्त फल (भवन्तु) होवें ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने अपने महान् बल ओर रचनाकौशल से द्युलोक और पृथ्वीलोक को रचा तथा रसीले अन्नों फलों से पूर्ण वनस्पतियों को भी उत्पन्न किया है। उपासक जन उसका संयम से मधुर स्वाद लेते हैं। वह स्तुति करने योग्य है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! (ते) तव (मज्मना काव्येन) बलवता कलाप्रकारेण रचिते (पूर्वी) पूर्व्यौ पूरयित्र्यौ श्रेष्ठे वा (द्यौः पृथिवी) द्यौश्च पृथिवी च (मात्रे नु सुमिते) मातृसदृश्यौ सुमानयुक्ते (ते) तयोर्मध्ये (घृतवन्तः सुतासः) रसवन्तः सोमादयो वनस्पतयः (वराय) श्रेष्ठजनाय-उपासकाय (स्वाद्मन् पीतये) सुस्वादुभोजननिमित्तं तथा च पानाय (मधूनि) मधुराणि चोभयभोजनपाननिमित्तानि फलानि (भवन्तु) सन्तु ॥६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ꣡ म꣡ध्वो अस्मा असिचन्न् अ꣡मत्रम्
इ꣡न्द्राय पूर्णं꣡ स꣡ हि꣡ सत्य꣡राधाः
स꣡ वावृधे व꣡रिमन्न् आ꣡ पृथिव्या꣡
अभि꣡ क्र꣡त्वा न꣡रियः पउं꣡सियैश् च

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ámatram ← ámatra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asican ← √sic- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádhvaḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)
{}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pūrṇám ← √pr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satyárādhāḥ ← satyárādhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

pr̥thivyā́ḥ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váriman ← váriman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vāvr̥dhe ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)
{}

ca ← ca (invariable)
{}

krátvā ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

náryaḥ ← nárya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paúṁsyaiḥ ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

आ । मध्वः॑ । अ॒स्मै॒ । अ॒सि॒च॒न् । अम॑त्रम् । इन्द्रा॑य । पू॒र्णम् । सः । हि । स॒त्यऽरा॑धाः ।
सः । व॒वृ॒धे॒ । वरि॑मन् । आ । पृ॒थि॒व्याः । अ॒भि । क्रत्वा॑ । नर्यः॑ । पौंस्यैः॑ । च॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• madhvo ← madhvaḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• asicann ← asican ← sic
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• amatram ← amatra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “vessel.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pūrṇaṃ ← pūrṇam ← pṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• satyarādhāḥ ← satya
• [noun]
• “true; real; real; faithful; good.”

• satyarādhāḥ ← rādhāḥ ← rādhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāvṛdhe ← vṛdh
• [verb], dual, Perfect indicative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• varimann ← variman
• [noun], locative, singular, masculine
• “width; size.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛthivyā ← pṛthivyāḥ ← pṛthivī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• kratvā ← kratu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• naryaḥ ← narya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “manly; heroic; powerful; male; human.”

• pauṃsyaiś ← pauṃsyaiḥ ← pauṃsya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

अस्मै इन्द्राय अस्येन्द्रस्यार्थं मध्वः मधुररसस्य सोमस्य पूर्णम् अमत्रं ग्रहचमसादिकं पात्रम् आ असिचन् आभिमुख्येन स्थित्वा परया भक्त्यास्मदीया ऋत्विजः सिक्तवन्तः अग्नौ प्रक्षिप्तवन्तः । हि यस्मात्कारणात् सः इन्द्रः सत्यराधाः सत्यधनः । यजमानेभ्यो दातव्यत्वेनाविसंवादिधन इत्यर्थः। तस्मादसिचन्निति संबन्धः । अग्नावासिक्तेन तेन पात्रेण तृप्तः सः इन्द्रः पृथिव्याः अन्तरिक्षस्य वरिमन् अतिशयेन विस्तीर्णे स्थाने आगत्य अभि ववृधे अभिवर्धते । कीदृश इन्द्रः । नर्यः नृभ्यो हितः । क्रत्वा वृत्रवधादिकर्मणा प्रज्ञानेन वा पौंस्यैश्च युक्त इति शेषः ॥

English translation:

“(The worshippers) have poured out the vessel full of the sweet (Soma) (into the fire) for that Indra, forhe is true (to his promises) of wealth; Indra, the friend of man, (distinguished) by his actions, and his prowess, ismagnified throughout the expanse of the firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Note that the Soma is poured into the fire!

They poured out a tankard of honey for him, a full one for Indra, for he is one whose generosity is real.
He has grown strong on the expanse of the earth, the manly one
pre(eminent) through his will and his masculine powers.

They have poured out a bowl to him, to Indra, full of sweet juice, for faithful is his bounty.
O’er earth’s expanse hath he grown great by wisdom, the Friend of man, and by heroic exploits.

Sie haben ihm einen Humpen des Süßtranks eingeschenkt, einen vollen dem Indra, denn seine Gaben sind zuverlässig. Er ward groß in der ganzen Breite der Erde, an Überlegungen und Manneskräften überragend, der Mannhafte.

Ergossen ist voll süssen Tranks die Kufe dem Indra, ihm, der wahre Güter spendet; Er wuchs empor auf weiter Erdenfläche, der männliche, an Geist und Heldenkräften.

Для него налили сладости в чашу,
Для Индры полную – ведь он истинно дарящий!
Он возрос во (всю) ширь земли,
Пре(восходя ее) силой духа и мужественными силами, (он,) мужественный.

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै-इन्द्राय) इस ऐश्वर्यवान् परमात्मा के लिये (पूर्णम्-अमत्रम्) समस्त अन्तःकरण विज्ञानपात्र को (मध्वः-आ-असिचन्) मधुर उपासनारस से उपासक सींचते हैं (स हि सत्यराधाः) वह परमात्मा ही स्थिररूप से आनन्द धनवाला है। (सः-नर्यः पृथिव्याः-वरिमन्) वह मुमुक्षुओं के लिए हितकर परमात्मा शरीर केश्रेष्ठप्रदेशहृदय में (क्रत्वा पौंस्येः-च-अभि वावृधे) प्रज्ञान से और योगाभ्यासरूप पुरुषार्थ के द्वारा अभिवृद्ध होता है, साक्षात् होता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - अपने अन्तःकरण को उपासना द्वारा भरपूर करना चाहिये। परमात्मा ही स्थायी सुख का आधार है। वह शरीर केश्रेष्ठप्रदेशहृदय में ज्ञान और योगाभ्यासों के द्वारा साक्षात् होता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्मै-इन्द्राय) एतस्मै-ऐश्वर्यवते परमात्मने (पूर्णम्-अमत्रम्) समग्रमन्तःकरणं विज्ञानपात्रम् (मध्वः आ-असिचन्) मधुरोपासनारसेन स्तोतारः सिञ्चन्ति (सः-हि सत्यराधाः) स परमात्मा स्थिरानन्दधनवान्-अस्ति। (सः-नर्यः पृथिव्याः-वरिमन्) स मुमुक्षुभ्यो हितः परमात्मा शरीरस्य श्रेष्ठप्रदेशे हृदये “यच्छरीरं पुरुषस्य सा पृथिवी” [ऐ० आ० २।३।३] “वरिमन्-अतिशयेन श्रेष्ठे” [ऋ० ६।६३।११ दयानन्दः] (क्रत्वा पौंस्यैः-च-अभि वावृधे) प्रज्ञानेन योगाभ्यासरूपपुरुषार्थैश्चाभिवृद्धिमाप्नोति साक्षाद्-भवति ॥७॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - वसुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

वि꣡ आनळ् इ꣡न्द्रः पृ꣡तनाः सुओ꣡जा
आ꣡स्मै यतन्ते सखिया꣡य पूर्वीः꣡
आ꣡ स्मा र꣡थं न꣡ पृ꣡तनासु तिष्ठ
य꣡म् भद्र꣡या सुमती꣡° चोद꣡यासे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ānaṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pŕ̥tanāḥ ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

svójāḥ ← svójas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)
{}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pūrvī́ḥ ← purú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sakhyā́ya ← sakhyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

yatante ← √yat- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

ná ← ná (invariable)
{}

pŕ̥tanāsu ← pŕ̥tanā- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sma ← sma (invariable)
{}

tiṣṭha ← √sthā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

bhadráyā ← bhadrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

codáyāse ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

sumatyā́ ← sumatí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

वि । आ॒न॒ट् । इन्द्रः॑ । पृत॑नाः । सु॒ऽओजाः॑ । आ । अ॒स्मै॒ । य॒त॒न्ते॒ । स॒ख्याय॑ । पू॒र्वीः ।
आ । स्म॒ । रथ॑म् । न । पृत॑नासु । ति॒ष्ठ॒ । यम् । भ॒द्रया॑ । सु॒ऽम॒त्या । चो॒दया॑से ॥

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ānaḍ ← ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pṛtanāḥ ← pṛtanā
• [noun], accusative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• svojā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svojā ← ojāḥ ← ojas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• āsmai ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• āsmai ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yatante ← yat
• [verb], plural, Present indikative
• “strive; endeavor; join; equal; rival.”

• sakhyāya ← sakhya
• [noun], dative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• pūrvīḥ ← puru
• [noun], nominative, plural, feminine
• “many; much(a); very.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• smā ← sma
• [adverb]

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pṛtanāsu ← pṛtanā
• [noun], locative, plural, feminine
• “army; battle; pṛtanā [word]; pṛtanā.”

• tiṣṭha ← sthā
• [verb], singular, Present imperative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhadrayā ← bhadra
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• sumatyā ← sumati
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• codayāse ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

स्वोजाः शोभनबलः इन्द्रः पृतनाः शत्रुसेनाः व्यानट् व्याप्नोति । इन्द्रः संग्रामेषु केनाप्यप्रतिहन्यमानः सन् शत्रून् जयतीत्यर्थः। किंच पूर्वीः । अत्र पूर्वशब्द उत्कृष्टवाची । उत्कृष्टाः शत्रुसेना अप्रभवन्त्यः सत्यः अस्मै अस्येन्द्रस्य सख्याय संधित्वलक्षणाय सखित्वाय आ यतन्ते । संधिं कर्तुमिच्छन्तीत्यर्थः । अपरोऽर्धर्चः प्रत्यक्षकृतत्वाद्भिन्नं वाक्यम् । हे इन्द्र त्वं यं स्वीयं रथं भद्रया कल्याण्या सुमत्या शोभनथा परानुग्रहया बुद्ध्या चोदयासे यज्ञान् प्रति प्रेरयसि तं रथम् अस्मद्यज्ञं प्रत्यागन्तुं महतादरेण आ तिष्ठ आरोह। तत्र दृष्टान्तः । पृतनासु संग्रामेषु रथं न यथा स्वरथं महतादरेणातिष्ठसि तद्वत् । स्म इति पदपूरणः ॥ ॥२३॥ ॥२॥

English translation:

“The powerful Indra reaches the hosts (of the enemy), the mightiest (hosts) exert themselves to obtainhis friendship; ascend, Indra, that chariot which you direct with favourable intent (to our sacrifice), as a chariot(which you mount) against the armies (of the foe).”

The very powerful Indra has penetrated the battling hosts. The many (hosts) marshal themselves for him, for his comradeship.
Mount upon the hosts like a chariot that you will spur on with
auspicious benevolence.
Hymns X.30–34 are attributed to Kavaṣa Ailūṣa, though Oldenberg (1888: 234–35) entertains the possibility that this group should be joined with the Vasukra hymns that precede on the basis of shared phraseology.

Indra hath conquered in his wars, the Mighty: men strive in multitudes to win his friendship.
Ascend thy chariot as it were in battle, which thou shalt drive to us with gracious favour.

Der gewaltige Indra hat die Schlachten bestanden; viele Stämme bemühen sich um ihn zur Freundschaft. Besteige den Wagen wie in den Schlachten, den du glückbringender guter Absicht antreiben mögest!

Die Feinde hat besiegt der starke Indra, nach seiner Freundschaft streben viele Scharen; Besteige wie in Schlachten deinen Wagen und treib ihn her mit segensreicher Güte.

Индра выигрывал сражения, (он,) очень сильный.
Многие (племена) стремятся к дружбе с ним.
Поднимись, как в сражениях, на колесницу,
Которую ты погонишь с добрым намерением!

• इन्द्र:
• वसुक्रः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वोजाः-इन्द्रः) सुन्दर तेजवाला ऐश्वर्यवान् परमात्मा(पृतनाः-व्यानट्) मनुष्यों को-मनुष्यों के अन्तःकरणों में व्याप्त है (पूर्वीः-अस्य सख्याय आ यतन्ते)श्रेष्ठप्रजाएँ-उपासक जन इस परमात्मा के मित्रभाव के लिये भली-भाँति चाहना करते हैं (पृतनासु रथं न स्म-आ तिष्ठ) मनुष्यों के स्वकीय रमणयोग्य आनन्द को तत्काल भली-भाँति स्थापित कर (यं भद्रया सुमत्या चोदयासे) जिस रमणयोग्य आनन्द को भजनीय स्तुति द्वारा-भजनीय स्तुति को लक्ष्य करके मनुष्यों के अन्दर तू प्रेरित करता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - ओजस्वी तथा ऐश्वर्यवान् परमात्मा मनुष्यों के अन्तःकरणों में व्याप्त रहता है। उपासक जन मित्रभाव के लिए उसे अपनाना चाहते हैं। उनके अन्दर परमात्मा अपने आनन्दरस को स्तुतियों द्वारा प्रेरित किया करता है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वोजाः-इन्द्र) शोभनतेजस्वी तथैश्वर्यवान् परमात्मा (पृतनाः-व्यानट्) मनुष्यान् “पृतनाः-मनुष्याः” [निघं० २।३] व्याप्नोति तदन्तःकरणेषु (पूर्वीः अस्य सख्याय-आयतन्ते) श्रेष्ठप्रजाः-उपासकजना अस्मै-अस्य खल्विन्द्रस्य परमात्मनः-व्यत्ययेन षष्ठीस्थाने चतुर्थी, सखिभावाय सहयोगाय समन्ताद् यतन्ते काङ्क्षन्ति अथ प्रत्यक्षदृष्ट्योच्यते (पृतनासु रथं न स्म-आतिष्ठ) मनुष्येषु स्वकीयरमणयोग्यमानन्दं सम्प्रति “नकारः सम्प्रत्यर्थे” आस्थापय ‘इत्यन्तर्गतणिजर्थः’ (यं भद्रया सुमत्या चोदयासे) यं रमणयोग्यमानन्दं भजनीयया स्तुत्या-भजनीयां स्तुतिं लक्ष्यीकृत्य मनुष्येषु प्रेरयसि ॥८॥