०२६

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - उष्णिक्

प्र᳓ हि᳓ अ᳓छा मनीषा᳓
स्पार्हा᳓ य᳓न्ति नियु᳓तः
प्र᳓ दस्रा᳓ नियु᳓द्रथः
पूषा᳓ अविष्टु मा᳓हिनः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ácha ← ácha (invariable)

hí ← hí (invariable)

manīṣā́ḥ ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

niyútaḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

spārhā́ḥ ← spārhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

yánti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dasrā́ ← dasrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

niyúdrathaḥ ← niyúdratha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

aviṣṭu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mā́hinaḥ ← mā́hina- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्र । हि । अच्छ॑ । म॒नी॒षाः । स्पा॒र्हाः । यन्ति॑ । नि॒ऽयुतः॑ ।
प्र । द॒स्रा । नि॒युत्ऽर॑थः । पू॒षा । अ॒वि॒ष्टु॒ । माहि॑नः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• acchā
• [adverb]
• “towards; accha [prefix].”

• manīṣā ← manīṣāḥ ← manīṣā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• spārhā ← spārhāḥ ← spārha
• [noun], nominative, plural, feminine
• “desirable.”

• yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• niyutaḥ ← niyut
• [noun], nominative, plural, feminine
• “gift; team.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dasrā ← dasra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “fantastic.”

• niyudrathaḥ ← niyudratha
• [noun], nominative, singular, masculine

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• aviṣṭu ← av
• [verb], singular, Aorist imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• māhinaḥ ← māhina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; large.”

हि यस्मात्कारणात् मनीषाः अस्मदीयाः स्तुतिलक्षणा वाचः अच्छ गुणग्रहणद्वारेण पूषणमभिप्राप्तुं प्र यन्ति प्रकर्षेण गच्छन्ति । कीदृश्यः । स्पार्हाः सर्वगुणोपेतत्वात्स्पृहणीयाः नियुतः । नियमनाद्वा नियोजनाद्वेत्येतद्रूपम् । अस्माभिर्नियमिता वा नियुक्ता वा । उच्चारिता इत्यर्थः । एतत् ज्ञात्वोपकारस्य प्रत्युपकारं कर्तुं दस्रा दर्शनीयः नियुद्रथः गमनाय सर्वदा नियतरथो नियुक्तरथो वा माहिनः महान् पूषा देवः प्राविष्टु अस्मान् प्रकर्षेण रक्षतु । यद्वा । दस्रा दंसयितारौ कर्मणामुपक्षपयितारौ । परिसमापयितारावित्यर्थः । एवंभूतौ पत्नीयजमानौ पूषा रक्षत्विति योज्यम् ॥

English translation:

“Since our appointed and acceptable prayers proceed to him, may the mighty Pūṣan, of plural asingaspect, whose care is ever harnessed, protect us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Of plural asing aspect: Dasra = darśanīyaḥ; or, twoaccomplishers of the rite, the yakanāna and his wife; may Pūṣan protect them

Because our inspired thoughts, the cherished teams, go forth toward (them),
[/Because their cherished teams go forth toward our inspired thoughts,] let the two wondrous ones—(Vāyu,) who possesses a chariot with teams, and mighty Pūṣan—help (them).

FORWARD upon their way proceed the ready teams, the lovely songs.
Further them glorious Pusan with yoked chariot, and the Mighty Twain!

So ziehen denn unsere Dichtungen hin: die begehrten Gespanne. Die beiden Meister, Vayu mit den Niyut am Wagen und der mächtige Pusan sollen helfen!

Es eilen den Gebeten ja die lieben Vielgespanne zu, Der starke mit dem Vielgespann, der Helfer Puschan sei uns hold.

Ведь желанные дары-упряжки движутся
Ведь к нашим произведениям.
Двое удивительных: (Ваю) с колесницей из даров-упряжек
(И) Пушан могучий, пусть (нам) помогут!

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• उष्णिक्
• ऋषभः

इस सूक्त में पूषा नाम से परमात्मा और उसके गुणोपकार-स्तुति का उपदेश है।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्पार्हाः) हमारीवाञ्छनीय(नियुतः) नियत-स्थिर प्रतिदिन करने योग्य (मनीषाः) मानसिक स्तुतियाँ (अच्छ हि) अभिमुख ही (प्र यन्ति) पोषक परमात्मा को प्राप्त होती हैं। (दस्रा महिना)वह दर्शनीय महान् (नियुद्रथः) नित्यरमणयोग्य मोक्ष जिसका है, ऐसा (पूषा) पोषणकर्ता परमात्मा (प्र-अविष्टु) उस श्रेष्ठ स्थान मोक्ष को हमारे लिये सुरक्षित रखे-रखता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - उपासकों की प्रशस्त मानसिक स्तुतियाँ पोषणकर्ता परमात्मा को जब प्राप्त होती हैं, तो वह दर्शनीय महान् मोक्षदाता परमात्मा उसके लिये मोक्षस्थान को सुरक्षित रखता है ॥१॥

अस्मिन् सूक्ते पूषन्नामतः परमात्मा तद्गुणोपकारस्तुतयश्च वर्ण्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्पार्हाः) अस्माकं वाञ्छनीयाः (नियुतः) नियताः स्थिराः प्रत्यहं कर्त्तव्याः (मनीषाः) मनस ईषा मानसिक्यः स्तुतयः (अच्छ हि) अभिमुखमेव (प्र यन्ति) पूषणं पोषकं परमात्मानं प्रकृष्टं गच्छन्ति (दस्रा माहिनः) दर्शनीयः सुस्थाने आकारादेशश्छान्दसः, महान् “माहिनः-महन्नाम” [निघ० ३।३] (नियुद्रथः) स्थिरो नित्यो रमणयोग्यो मोक्षो यस्य सः (पूषा) पोषणकर्त्ता परमात्मा (प्र-अविष्टु) प्रकृष्टं स्थानमवतु-रक्षतु-रक्षतीत्यर्थः ॥१॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓स्य त्य᳓न् महित्वं᳓
वाता᳓पियम् अयं᳓ ज᳓नः
वि᳓प्र आ᳓ वंसद् धीति᳓भिश्
चि᳓केत सुष्टुतीना᳐᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahitvám ← mahitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tyát ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jánaḥ ← jána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vātā́pyam ← vātā́pya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dhītíbhiḥ ← dhītí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vaṁsat ← √vanⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

vípraḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

cíketa ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

suṣṭutīnā́m ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

यस्य॑ । त्यत् । म॒हि॒ऽत्वम् । वा॒ताप्य॑म् । अ॒यम् । जनः॑ ।
विप्रः॑ । आ । वं॒स॒त् । धी॒तिऽभिः॑ । चिके॑त । सु॒ऽस्तु॒ती॒नाम् ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tyan ← tyad ← tya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that.”

• mahitvaṃ ← mahi
• [noun]
• “great; firm.”

• mahitvaṃ ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• vātāpyam ← vātāpya
• [noun], accusative, singular, neuter

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• janaḥ ← jana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• vipra ← vipraḥ ← vipra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vaṃsad ← vaṃsat ← van
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

• dhītibhiś ← dhītibhiḥ ← dhīti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “thinking; prayer; understanding.”

• ciketa ← cit
• [verb], singular, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

• suṣṭutīnām ← suṣṭuti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “hymn; praise.”

विप्रः मेधावी अयं जनः यजमान: यस्य पूष्णः संबन्धि त्यत् तत् प्रसिद्ध महित्वं महत्त्वं वाताप्यं मण्डले संभृतं परिपक्वमुदकं धीतिभिः यागादिकर्मभिः आ वंसत् संभजते स देवः सुष्टुतीनां तदीयाः शोभनाः स्तुतीः चिकेत जानातु ॥

English translation:

“(May e) whose greatness (manifested as) the matured rain, this pious man celebrates with piousrites– may he be cognizant of such excellent praises.”

He [=Pūṣan] to whom belong this greatness, the friendship with the Wind [/sought-after friendship], this people here—
the inspired poet will strive to win (him) with his hymnic visions. He [=Pūṣan] has taken cognizance of the good praise hymns.

With sacred hymns let this man here, this singer, win the God to whom
Belong this majesty and might. He hath observed our eulogies.

Dessen Größe, die mit dem Vata befreundet ist, unsereins, der Sänger, durch seine Gedichte gewinnen möchte; er versteht sich auf Loblieder.

Der diese hohe Grösse hat, den rufe hier der Mensch herbei, Der Sänger mit Gebeten ihn; er achte auf den Lobgesang.

Чьего величия (и) желанного расположения
Этот человек, вдохновенный (поэт),
Хочет добиться молитвами,
(Тот) замечает прекрасные восхваления.

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• स्वराडार्च्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयं विप्रः-जनः) सबप्राणियों में मेधावी जन (यस्य) जिस पोषण करनेवाले परमात्मा की(महित्वम्)महती कृपा से (त्यत्-वाताप्यम्) उस जीवात्मा के अन्नादि भोग को (धीतिभिः) अपने कर्मों से अपने कर्मानुसार (आवंसत्) भलीभाँति भोगता है (सुष्टुतीनां चिकेत)उत्तमस्तुतियों द्वारा परमात्मा का स्मरण करे ॥२॥

भावार्थभाषाः - बुद्धिमान् मनुष्य को चाहिये कि जिस पोषण-कर्त्ता परमात्मा की कृपा से अन्नादि भोग को अपने कर्मानुसार प्राप्त करता है, सेवन करता है, उस परमात्मा को स्तुतियों द्वारा स्मरण करे ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयं विप्रः-जनः) सर्वप्राणिषु मेधावी जनः (यस्य) यस्य पूष्णः पोषयितुः परमात्मनः (महित्वम्) महित्वेन महत्या कृपया “व्यत्ययेन तृतीयास्थाने प्रथमा” (त्यत् वाताप्यम्) तत् वातापेः इन्द्रस्य जीवात्मनो भोज्यम्-अन्नम् “इन्द्र उ वातापिः स वातमाप्त्वा शरीराण्यर्हन् प्रतिप्रैति” [कौ० २०।४] (धीतिभिः) स्वकर्मभिः “धीतिभिः कर्मभिः” [निरु० ११।१६] (आवंसत्) समन्तात् सम्भजते संसेवते भुङ्क्ते सः (सुष्टुतीनां चिकेत) शोभनस्तुतिभिः “व्यत्ययेन तृतीयास्थाने षष्ठी” तं परमात्मानं स्मरेत्-स्मरति ॥२॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स᳓ वेद सुष्टुतीना᳐᳓म्
इ᳓न्दुर् न᳓ पूषा᳓ वृ᳓षा
अभि᳓ प्सु᳓रः प्रुषायति
व्रजं᳓ न आ᳓ प्रुषायति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suṣṭutīnā́m ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

pruṣāyati ← √pruṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

psúraḥ ← psúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pruṣāyati ← √pruṣⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vrajám ← vrajá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सः । वे॒द॒ । सु॒ऽस्तु॒ती॒नाम् । इन्दुः॑ । न । पू॒षा । वृषा॑ ।
अ॒भि । प्सुरः॑ । प्रु॒षा॒य॒ति॒ । व्र॒जम् । नः॒ । आ । प्रु॒षा॒य॒ति॒ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• suṣṭutīnām ← suṣṭuti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “hymn; praise.”

• indur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• psuraḥ ← psuras
• [noun], accusative, singular, neuter

• pruṣāyati ← pruṣāy ← √pruṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “sprinkle.”

• vrajaṃ ← vrajam ← vraja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pruṣāyati ← pruṣāy ← √pruṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “sprinkle.”

य उक्तगुणः सः पूषा सुष्टुतीनां शोभनस्तोत्राणाम् । स्वरूपमिति शेषः । वेद जानाति । अपि च इन्दुर्न सोम इव तथायं पूषा वृषा कामानां वर्षिता भवति । प्सुरः . रूपवान् सः। अभि अस्मानभिलक्ष्य प्रुषायति सिञ्चति । तथा नः अस्माकं व्रजं गोष्ठं च आ प्रुषायति आभिमुख्येन सिञ्चति । अस्मभ्यं हिरण्यपश्वादिकं ददातीत्यर्थः ॥

English translation:

“He, Pūṣan, is cognizant of such excellent praises; like Soma he is the showerer (of benefits); thegraceful deity rains down upon us, he rains upon our cow-pastures.”

He knows the good praise hymns. Pūṣan the bull, like a drop,
sprinkles sprinklings [?], sprinkles on our enclosure.

Pusan the Strong hath knowledge of sweet praises even as Indu hath.
He dews our corn with moisture, he bedews the pasture of our kine.

Er kennt die Loblieder, der Bulle Pusan wie der Somasaft; er benetzt unsere ……., er besprengt unsere Hürde.

Er merke auf den Lobgesang, Puschan, der Held wie Indu stark, Er strömet reiche Nahrung aus, beströme unsern Kuhstall reich.

Он знает прекрасные восхваления.
Пушан-бык, подобный соку сомы.
Он кропит (наш) урожай (?),
Он окропляет наш загон (для скота).

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• ककुम्मत्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषा) पोषणकर्त्तापरमात्मा (इन्दुः-न वृषा) चन्द्रमा की भाँति आनन्दवर्षक (सः-सुष्टुतीनां वेद) वह हमारी शोभन स्तुतियों को जानता है, तदनुसार अनुग्रह करता है (प्सुरः-अभि प्रुषायति) साक्षात् हुआ अपने आनन्दरस सेहम उपासकों को सींचता है-तृप्त करता है (नः-वज्रम्-आ प्रुषायति) हमारे इन्द्रियस्थान को अपने आनन्दरस सेभरपूर करता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - पोषणकर्त्तापरमात्मा स्तुतियों द्वारा चन्द्रमा की भाँति अपने आनन्द रस से उपासकों को तृप्त करता है और प्रत्येक इन्द्रियस्थान में भी अपने आनन्द की अनुभूति कराता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषा) पोषयिता परमात्मा (इन्दुः न वृषा) चन्द्र इवानन्दवर्षकः (सः सुष्टुतीनां वेद) स खल्वस्माकं शोभनस्तुतीर्वेद जानाति तदनुरूपमनुग्रहं करोति “द्वितीयास्थाने षष्ठी व्यत्ययेन” (प्सुरः अभि प्रुषायति) साक्षाद्भूतः सन् स्वानन्दरसेनास्मानुपासकान् सिञ्चति (नः व्रजम् आप्रुषायति) अस्माकमिन्द्रियव्रजं स्वानन्दरसेन प्रवाहयति ॥३॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - उष्णिक्

मंसीम᳓हि त्वा वय᳓म्
अस्मा᳓कं देव पूषन्
मतीनां᳐᳓ च सा᳓धनं
वि᳓प्राणां᳐ च आधव᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
maṁsīmáhi ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:AOR, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

deva ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

matīnā́m ← matí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

sā́dhanam ← sā́dhana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ādhavám ← ādhavá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

víprāṇām ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

मं॒सी॒महि॑ । त्वा॒ । व॒यम् । अ॒स्माक॑म् । दे॒व॒ । पू॒ष॒न् ।
म॒ती॒नाम् । च॒ । साध॑नम् । विप्रा॑णाम् । च॒ । आ॒ऽध॒वम् ॥

• maṃsīmahi ← man
• [verb], plural, Aorist optative
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• deva
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• matīnāṃ ← matīnām ← mati
• [noun], genitive, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• sādhanaṃ ← sādhanam ← sādhana
• [noun], accusative, singular, masculine
• “effective; performing.”

• viprāṇāṃ ← viprāṇām ← vipra
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• cādhavam ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cādhavam ← ādhavam ← ādhava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “agitator.”

हे देव द्योतमान पूषन् वयं स्तोतारः त्वा त्वां मंसीमहि स्तुमः । कीदृशम् । अस्माकम् अस्मदीयानां मतीनां च अभिलषितानां च साधनं साधयितारं विप्राणां च मेधाविनामपि आधवं परिचर्याद्वारेण कम्पयितारम् ॥

English translation:

“We glorify you, divine Pūṣan, the accomplisher of our desires, who make the pious to quake.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Quake: ādhavam = making them shake with reverence and respect]. the devout, scattering (his foes).

We would contemplate you. For us, god Pūṣan, (you are)
both the means to realize our thoughts and to stir up our inspired poets,

We will bethink ourselves of thee, O Pusan, O thou God, as One.
Who brings fulfilment of our hymns, and stirs the singer and the sage.

Wir möchten deiner gedenken, Gott Pusan, als des Wirkers unserer frommen Gedanken und als Aufrüttler der Beredsamen.

Wir wollen dein gedenken nun, o Puschan, der du uns, o Gott, Der Andacht Bitten gern erfüllst, die Sänger zum Gesang erregst.

Мы хотим думать о тебе
Как о нашем, о бог Пушан,
Как о том, кто ведет к цели молитвы
И возбуждает вдохновенных (поэтом).

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• निचृदार्ष्युष्णिक्
• ऋषभः

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषन् देव) हे पोषणकर्त्तापरमात्मदेव !(अस्माकं मतीनां च)हम तेरे अस्तित्व को माननेवालों के (साधनम्)ज्ञान एवं सुखसम्पन्न करानेवाले (विप्राणां च) औरस्तुतियों के द्वारा तुझे प्रसन्न करनेवालों के (आधवम्)भली-भाँति आगे ले जानेवाले अथवा पाप कर्म से शोधनेवाले तुझको (मंसीमहि) मानते हैं-पूजते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - उसके अस्तित्व माननेवाले, उस उत्पन्न पथ पर ले जानेवाले पापशासक परमात्मा को उपासक जन स्तुतियों द्वारा प्रसन्न करते हैं-अनुकूल बनाते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषन् देव) हे पोषयितर्देव परमात्मन् ! (अस्माकं मतीनां च) अस्मद्विधानां तव अस्तित्वं मन्यमानानां मेधाविनाम् “मतयो मेधाविनाम” [निघं० ३।१५] (साधनम्) साधयितारम्, तथा (विप्राणां च) स्तुतिभिस्त्वां प्रीणयितॄणां च (आधवम्) समन्तादग्रे गमयितारं त्वाम् (मंसीमहि) अर्चामः स्तुवीमहि “मन्यते-अर्चतिकर्मा” [निघं० ३।१४] ॥४॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्र᳓तिअर्धिर् यज्ञा᳓ना᳐म्
अश्वहयो᳓ र᳓थाना᳐म्
ऋ᳓षिः स᳓ यो᳓ म᳓नुर्हितो
वि᳓प्रस्य यावयत्सखः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
prátyardhiḥ ← prátyardhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñā́nām ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

aśvahayáḥ ← aśvahayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

mánurhitaḥ ← mánurhita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ŕ̥ṣiḥ ← ŕ̥ṣi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yāvayatsakháḥ ← yāvayatsakhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

प्रति॑ऽअर्धिः । य॒ज्ञाना॑म् । अ॒श्व॒ऽह॒यः । रथा॑नाम् ।
ऋषिः॑ । सः । यः । मनुः॑ऽहितः । विप्र॑स्य । य॒व॒य॒त्ऽस॒खः ॥

• pratyardhir ← pratyardhiḥ ← pratyardhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “equal.”

• yajñānām ← yajña
• [noun], genitive, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• aśvahayo ← aśva
• [noun], masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• aśvahayo ← hayaḥ ← haya
• [noun], nominative, singular, masculine

• rathānām ← ratha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ṛṣiḥ ← ṛṣi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Ṛṣi; spiritual teacher; ascetic; Mantra.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• manurhito ← manuḥ ← manus
• [noun], masculine
• “Manu; man.”

• manurhito ← hitaḥ ← hita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beneficial; wholesome; good; suitable; good; appropriate; pleasant; Aṣṭādhyāyī 5.1.5; friendly; agreeable.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• yāvayatsakhaḥ ← yāvayat ← yāvay ← √yu
• [verb noun]
• “keep away.”

• yāvayatsakhaḥ ← sakhaḥ ← sakha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Kubera.”

ऋषिः सर्वस्य द्रष्टा सः पूषा यज्ञानां प्रत्यर्धिः अर्धभाक् रथानां अश्वहयः । हयतिर्गतिकर्मा। रथानां संबन्धिभिरश्वैर्गमनशीलो भवति । अश्वयुक्तेन रथेन सदा गन्तेत्यर्थः । मनुर्हितः मनुष्यहितः यः विप्रस्य मेधाविनः स्तोतुः यावयत्सखः शत्रूणां पृथक्कर्ता सखा भवति स इति पूर्वेण संबन्धः ॥ ॥ १३ ॥

Half-sharer of sacrifices, horse-driver of chariots,
seer—he who was established by Manu as the companion who wards off (hatred) for the inspired poet—

joint-sharer of each sacrifice, the driver of the chariot steeds;
The Rsi who is good to man, the singer’s Friend and faithful Guard.

Der bei den Opfern mit den Göttern halbpart macht, der die Wagenrosse antreibt, der von Manu bestimmte Rishi, der abwehrende Freund des Beredsamen.

Ihm kommt der Opfer Hälfte zu; er, der der Wagen Rosse treibt, Ist Dichter, den sich Manu schuf, des Sängers Freund, der Feinden wehrt.

Он, получающий полжертвы (вместе с другими богами),
Поторапливающий коней при колесницах,
Этот риши, который поставлен Манусом,
Друг, отвращающий (врагов) вдохновенного (поэта):

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• पादनिचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञानां प्रत्यर्धिः) श्रेष्ठकर्मों का प्रतिवर्धक-अत्यन्त बढ़ानेवाला या पोषक (रथानाम्-अश्वहयः) रमणीय पदार्थों का व्यापक प्रेरणा करनेवाले (सः-यः-मनु-हितः) वह परमात्मा मननशील उपासकों का हितकर है (विप्रस्य यावयत्सखः) बुद्धिमान् उपासकों का समागम करनेवाला मित्र (ऋषिः) सर्वज्ञ परमात्मा है ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा समस्तश्रेष्ठकर्मों का पोषक, रमणीय पदार्थों का महान् प्रेरक, मननशील उपासकों का हितकर मिलनेवाला मित्र और पोषणकर्त्तासर्वज्ञ है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यज्ञानां प्रत्यर्धिः) यज्ञानां श्रेष्ठकर्मणां प्रतिवर्धकः “प्रति पूर्वाद्-ऋधधातोर्बाहुलकादिन् प्रत्ययः” [औणादिकः] (रथानाम्-अश्वहयः) रमणीयानां पदार्थानां व्यापकप्रेरकः (सः-यः मनुः-हितः) स यः खलु मननशीलानां हितो हितकरः (विप्रस्य यावयत्सखः) मेधाविन उपासकस्य मिश्रणधर्मणा समाप्तिं कुर्वतां पूषा-पोषयिता (ऋषिः) सर्वज्ञः परमात्माऽस्ति ॥५॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आधी᳓षमाणायाः प᳓तिः
शुचा᳓याश् च शुच᳓स्य च
वासोवायो᳓ अ᳓वीना᳐म्
आ᳓ वा᳓सांसि म᳓र्मृजत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ādhī́ṣamāṇāyāḥ ← √dhīṣ- (?) (root)
{case:ABL, gender:F, number:SG, voice:MED}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

śucásya ← śucá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śucā́yāḥ ← śucá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

ávīnām ← ávi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vāsovāyáḥ ← vāsovāyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

mármr̥jat ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vā́sāṁsi ← vā́sas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

आ॒ऽधीष॑माणायाः । पतिः॑ । शु॒चायाः॑ । च॒ । शु॒चस्य॑ । च॒ ।
वा॒सः॒ऽवा॒यः । अवी॑नाम् । आ । वासां॑सि । मर्मृ॑जत् ॥

• ādhīṣamāṇāyāḥ ← adhīṣ ← √iṣ
• [verb noun], genitive, singular
• “ask.”

• patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• śucāyāś ← śucāyāḥ ← śuca
• [noun], genitive, singular, feminine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śucasya ← śuca
• [noun], genitive, singular, masculine

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• vāsovāyo ← vāsaḥ ← vāsas
• [noun], neuter
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• vāsovāyo ← vāyaḥ ← vāya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “weaving.”

• ‘vīnām ← avīnām ← avi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sheep; avi [word]; menstruating woman; ewe.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vāsāṃsi ← vāsas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “clothing; fabric; garment; feather; dress; envelope.”

• marmṛjat ← marmṛj ← √mṛj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “groom; wash; rub.”

आधीषमाणायाः आत्मार्थं धीयमानायाः शुचायाश्च दीप्ताया अजायाश्च पतिः स्वामी । न केवलं स्त्रीमात्रस्य किंतु शुचस्य दीप्तस्य पुंपशोः च पतिरित्यर्थः । एवंभूतः पूषा देवः अवीनाम् उरणानां संबन्धिभी रोमभिः वासोवायः दशापवित्रादीनि वस्त्राणि प्रेरयन वासांसि रजकशोध्यानि तानि वस्त्राणि आ मर्मृजत् आ समन्तात् प्रकाशोष्णाभ्यां शोधयन् भवति ॥

English translation:

“Lord both of the pure desirable (she-goat), and of the pure (he-goat); weave3r of the cloth (of thewool) of the sheep; he has cleansed the vestments.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He has cleaned: vāsovāyovīnām, making woollencloths such as the woollen filter etc.;

Cleansed: Pūṣan is purifying all around by light and heat

The husband of her who cares [?] [=Sūryā?], (companion) of the gleaming (female [=Dawn?]) and the gleaming (male [=Agni, Soma, Sun?]),
weaver of garments of sheep [=wool], always rubbing [=cleaning] the garments.

One who is Lord of Suca, Lord of Suca caring for herself:
Weaving the raiment of the sheep and making raiment beautiful.

Der Gatte der sich Sehnenden, der Tröster der Trauernden und des Trauernden; der den Schafen das Gewand webt und die Gewänder reinigt;

Der Schützer, der verlangenden, der reinen Frau, des reinen Manns, Er, der der Schafe Hüllen webt, und rein erhällt ihr wollnes Kleid.

Муж тоскующей,
Горюющей и (друг) горюющего;
Ткущий одежду из овец,
Очищащающий одежду:

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• पादनिचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचायाः-आधीषमाणायाः) प्रकाशमान भली-भाँति धारण करने योग्य उषा का (शुचस्य च) तथा प्रकाशमान प्रकाशक सूर्य का (पतिः) स्वामी व पोषक परमात्मा (वासः-वायः) वस्त्र बुननेवाले तन्तुवाय के समान (अवीनाम्) पृथ्वी आदि पिण्डों के (वासांसि) आच्छादन-मण्डलों आवरणों को (आ मर्मृजत्) उषा और सूर्य के द्वारा भली-भाँति शोभता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - उषा और सूर्य का स्वामी परमात्मा समस्त पृथिव्यादी पिण्डों के वस्त्ररूप मण्डलों आवरणों को उषा और सूर्य के द्वारा शोभन करता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुचायाः-आधीषमाणायाः) प्रकाशमानायाः-आ समन्ताद् धार्यमाणायाः उषसः (च) तथा (शुचस्य च) प्रकाशमानस्य प्रकाशकस्य सूर्यस्य च (पतिः) स्वामी स पोषयिता परमात्मा (वासः-वायः) “अत्र वाचकलुप्तोपमालङ्कारः” वस्त्रवायस्तन्तुवाय इव (अवीनाम्) पृथिव्यादीनां पिण्डानाम् “इयं पृथिव्यविः” श० ६।१।२।३३ आच्छादनानि तद्गतिमण्डलानि (आ मर्मृजत्) उषसा सूर्येण समन्तात्-शोधयसि ॥६॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इनो᳓ वा᳓जाना᳐म् प᳓तिर्
इनः᳓ पुष्टीनां᳐᳓ स᳓खा
प्र᳓ श्म᳓श्रु हर्यतो᳓ दूधोद्
वि᳓ वृ᳓था यो᳓ अ᳓दाभियः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ináḥ ← iná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jānām ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ináḥ ← iná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

puṣṭīnā́m ← puṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dūdhot ← √dhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

haryatáḥ ← haryatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

śmáśru ← śmáśru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ádābhyaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

इ॒नः । वाजा॑नाम् । पतिः॑ । इ॒नः । पु॒ष्टी॒नाम् । सखा॑ ।
प्र । श्मश्रु॑ । ह॒र्य॒तः । दू॒धो॒त् । वि । वृथा॑ । यः । अदा॑भ्यः ॥

• ino ← inaḥ ← ina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• vājānām ← vāja
• [noun], genitive, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• inaḥ ← ina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• puṣṭīnāṃ ← puṣṭīnām ← puṣṭi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “prosperity; growth; increase; puṣṭi; luxury; wealth; comfort; increase; corpulence.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śmaśru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beard.”

• haryato ← haryataḥ ← haryata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “desirable; delightful.”

• dūdhod ← dūdhot ← dhū
• [verb], singular, Plusquamperfect
• “shake; remove; chase away.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• adābhyaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

इनः ईश्वरः पूषा वाजानां हविरादीनां सर्वेषामन्नानां पतिः स्वामी इनः प्रभुः पुष्टीनां सर्वेषां प्राणिनां स्वभूतानां पोषणानां करणे सखा मित्रभूतः । सर्वस्योपकारित्वात् । किंच हर्यतः कामयमानस्य यजमानस्य स्वभूतं सोमं पिबन्निति शेषः। श्मश्रु श्मश्रूणि वृथा अनायासेनाप्रयत्नेन प्र वि अदूधोत् प्रकर्षेण विविधं कम्पयति यः पूषा अदाभ्यः शत्रुभिरहिंस्यः स इति पूर्वेण संबन्धः ॥

English translation:

“The ruler, the lord of viands, the soverign, the friend of the contentment (of all); he who isunassailable, genitive ly shakes his beard (when drinking the Soma of the sacrificer), desiring (his favour).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Desiring:haryataḥ: an epithet of Pūṣan, the desirable

Powerful lord of prizes, powerful companion of prosperities,
the delightful one has shaken forth his beard, shaken it out at will—he who is not to be deceived.

The mighty Lord of spoil and wealth, Strong Friend of all prosperity;
He with light movement shakes his beard, lovely and ne’er to be deceived.

Der gewaltige Herr der Gewinne, der gewaltige Freund des Wohlstands. Der Begehrte schüttelt seinen Bart, er schüttelt ihn nach Lust hin und her, der Unbetörbare.

Der starke Herr der Labungen, der starke Freund der Nahrungen, Den Schnurrbart schüttelt er mit Lust, der holde nicht zu täuschende.

Могучий хозяин наград,
Могучий друг процветаний,
Любимый, трясет он бородой туда-сюда
Сколько хочет, (этот) безобманный.

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• पादनिचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (इनः) पोषणकर्त्तापरमात्मा जगत् का स्वामी (वाजानां पतिः) बलों का स्वामी (इनः पुष्टीनां सखा) आत्म-पुष्टिवालों का पालक स्वामी (हर्यतः) कामयमान स्तोता उपासक के (श्मश्रु) सब अङ्गों के रोमों को (वृथा प्र दूधोत्) अनायास प्रहर्षित करता है (यः-अदाभ्यः) जो परमात्मा अहिंसनीय है ॥७॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सब जगत् का स्वामी सब बलों का स्वामी सब आत्मा-पुष्टिवालों का सखारूप स्वामी है। कामना करनेवाले उपासक का रोम हर्षित कर देता है। ऐसा वह अबाध्य स्वामी उपासनायोग्य है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इनः) स पूषा पोषयिता स्वामी परमात्मा (वाजानां पतिः) बलानां स्वामी (इनः पुष्टीनां सखा) स परमात्मा पोषणानां पालकः सखा (हर्यतः) कामयमानस्य स्तोतुः (श्मश्रु) श्मश्रूणि सर्वाङ्गाणां रोमाणि हर्षेण (वृथा प्रदूधोत्) अनायासेन प्रधुनोति प्रहर्षयति (यः-अदाभ्यः) यः पूषा परमात्माऽहिंस्योऽस्ति ॥७॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓ ते र᳓थस्य पूषन्न्
अजा᳓ धु᳓रं ववृत्युः
वि᳓श्वस्य अर्थि᳓नः स᳓खा
सनोजा᳓ अ᳓नपच्युतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

pūṣan ← pūṣán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ráthasya ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ajā́ḥ ← ajá- 2 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhúram ← dhúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vavr̥tyuḥ ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

arthínaḥ ← arthín- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ánapacyutaḥ ← ánapacyuta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sanojā́ḥ ← sanojā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

आ । ते॒ । रथ॑स्य । पू॒ष॒न् । अ॒जाः । धुर॑म् । व॒वृ॒त्युः॒ ।
विश्व॑स्य । अ॒र्थिनः॑ । सखा॑ । स॒नः॒ऽजाः । अन॑पऽच्युतः ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• rathasya ← ratha
• [noun], genitive, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• pūṣann ← pūṣan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• ajā ← ajāḥ ← aja
• [noun], nominative, plural, masculine
• “goat; Vishnu; Brahma; Shiva; Aja; aja [word]; Aja; aj; Ocimum gratissimum; Puruṣa.”

• dhuraṃ ← dhuram ← dhur
• [noun], accusative, singular, feminine
• “yoke; dhur [word].”

• vavṛtyuḥ ← vṛt
• [verb], plural, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• viśvasyārthinaḥ ← viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvasyārthinaḥ ← arthinaḥ ← arthin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “desirous; active; suppliant; busy.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sanojā ← sanojāḥ ← sanojā
• [noun], nominative, singular, masculine

• anapacyutaḥ ← an
• [adverb]
• “not.”

• anapacyutaḥ ← apacyutaḥ ← apacyu ← √cyu
• [verb noun], nominative, singular
• “abscond.”

हे पूषन् देव ते त्वदीयस्य रथस्य धुरम् अजाः वाहनत्वेन आ ववृत्युः आवर्तयन्ति । आवहन्तीत्यर्थः । यस्त्वं विश्वस्य सर्वस्य अर्थिनः याचकस्य अभिलषितार्थप्रदातृत्वात्सखिभूतः सनोजाः चिरं जातः अनपच्युतः स्वाधिकारादनपगतः तस्य ते रथमिति संबन्धः ॥

English translation:

“THe goats, Pūṣan, bear the burden of your car, who are the friend of every suppliant, born long ago,never-failing (in your duty).”

O Pūṣan, the goats should turn the pole of your chariot hither—
(you are) the companion of every striving man, born of old, not to be driven away.

O Pusan, may those goats of thine turn hitherward thy chariot-pole.
Friend of all suppliants; art thou, born in old time, and arm and sure.

Die Ziegenböcke mögen deines Wagens Deichsel herwärts richten, o Pusan. Du bist der Freund eines jeden, der ein Anliegen hat, vor alters geboren, nie wankend.

Des Wagens Deichsel wandten dir, o Puschan, deine Ziegen her; Du urgeborner, fest und treu bist eines jeden Beters Freund.

Пусть козлы направят сюда
Дышло твоей колесницы, о Пушан!
(Ты -) друг всякого, у кого есть дело,
(Бог,) издревлерожденный, неколебимый.

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• पादनिचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषन्) हे पोषक परमात्मन् ! (ते रथस्य धुरम्) तेरे रमणीय मोक्ष के धारण-साधन को (अजाः-आ ववृत्युः) स्तुतियाँ आवर्तित करती हैं-आस्थापित करती हैं (विश्वस्य-अर्थिनः)सबउपासक प्रार्थी का (सनोजाः-अनपच्युतः सखा) शाश्वतिक अनश्वर मित्र है ॥८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के आश्रय मोक्ष धाम की प्राप्ति उसकी स्तुतियों के द्वारा होती है। प्रत्येक उपासकों का वह शाश्वतिक अनश्वर मित्र है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूषन्) हे पोषयितः परमात्मन् ! (ते रथस्य धुरम्) तव रमणीयस्य मोक्षस्य धारणं प्रापणं “धूः धारयतेः” [निरु० ३।९] (अजाः-आववृत्युः) वाचः स्तुतयः “वाग्वा अजा [श० ६।४।४।१५] आवर्तन्ते-आवर्तयन्ति-आस्थापयन्ति यतस्त्वम् (विश्वस्य अर्थिनः) सर्वस्योपासकस्य प्रार्थिनः (सनोजाः-अनपच्युतः सखा) सनातनकालात् प्रसिद्धः शाश्वतिकोऽनश्वरः सखाऽस्ति ॥८॥

• देवता - पूषा
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अस्मा᳓कम् ऊर्जा᳓ र᳓थम्
पूषा᳓ अविष्टु मा᳓हिनः
भु᳓वद् वा᳓जानां᳐ वृध᳓
इमं᳓ नः शृणवद् ध᳓वम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M;; repeated line

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ūrjā́ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

aviṣṭu ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mā́hinaḥ ← mā́hina- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

vā́jānām ← vā́ja- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

vr̥dháḥ ← vr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hávam ← háva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śr̥ṇavat ← √śru- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

अ॒स्माक॑म् । ऊ॒र्जा । रथ॑म् । पू॒षा । अ॒वि॒ष्टु॒ । माहि॑नः ।
भुव॑त् । वाजा॑नाम् । वृ॒धः । इ॒मम् । नः॒ । शृ॒ण॒व॒त् । हव॑म् ॥

• asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• ūrjā ← ūrj
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• aviṣṭu ← av
• [verb], singular, Aorist imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• māhinaḥ ← māhina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; large.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• vājānāṃ ← vājānām ← vāja
• [noun], genitive, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vṛdha ← vṛdhaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increasing; promotive.”

• imaṃ ← imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• śṛṇavaddhavam ← śṛṇavat ← śru
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• śṛṇavaddhavam ← havam ← hava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “invocation.”

माहिनः महान् पूषा अस्माकं स्वभूतं रथम् ऊर्जा बलेन अन्नेन वा अविष्टु अवतु रक्षतु । किंच वाजानाम् अन्नानां वृधः वर्धकः भुवत् भवतु । नः अस्मदीयम् इमम् ईदृग्भूतं हवम् आह्वानं शृणवत् शृणोतु ॥ ॥ १४ ॥

English translation:

“May the mighty Pūṣan protect our chariot by his might; may he be to us the augmenter of food; mayhe hear this our invocation.”

Our chariot let Pūṣan the mighty aid with his vigor.
He will become the increaser of prizes; he will hear this call of ours.
The three hymns ascribed to Vasukra Aindra (X.27–29) are both very rich and very strange, and will repay concentrated study for untold time to come.

May the majestic Pusan speed our chariot with his power and might.
May he increase our store of wealth and listen to this call of ours.

Unserem Wagen soll der mächtige Pusan mit Kraft helfen. Er sei der Mehrer der Gewinne, er erhöre diesen Ruf von uns!

Den Wagen, der uns Nahrung bringt, ihn treib der starke Puschan her, Er sei der Labung Förderer, und höre diesen unsern Ruf.

Нашу колесницу пусть поддержит
Пушан, великий (своей) питательный силой!
Да будет он (нам) умножителем наград!
Да услышит он этот наш зов!

• पूषा
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• विराडार्ष्यनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (माहिनः पूषा) महान्पोषक परमात्मा (अस्माकं रथम्) हमारे अभीष्ट या हमारे लिये रमणीय मोक्ष को (ऊर्जा-अविष्टु) अपने शाश्वतिक ज्ञानबल से सुरक्षित रखे-रखता है (वाजानां वृधः-भुवत्)वह अमृत अन्न भोगों का बढ़ानेवाला हो-है (नः-इमं हवं शृणवत्) हमारे इस प्रार्थना वचन को सुने-स्वीकार करे-स्वीकार करता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा महान् पोषक है। वह अपने शाश्वतिक ज्ञानबल से हमारे लिये मोक्ष को प्रदान करता है और विविध अमृतान्न भोगों का बढ़ानेवाला हमारी प्रार्थना को स्वीकार करनेवाला है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (माहिनः पूषा) महान् पोषयिता परमात्मा (अस्माकं रथम्) अस्माकमभीष्टं यद्वाऽस्मभ्यम् “चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि” [अष्टा० २।३।६३] षष्ठी रमणीयं मोक्षम् (ऊर्जा-अविष्टु) स्वकीयेन शाश्वतिकज्ञानबलेन रक्षतु (वाजानां वृधः भुवत्) सोऽमृतान्नभोगानाम् “अमृतोऽन्नं वै वाजः” [जै० २।१९२] वर्धको भवेत् (नः इमं हवं शृणवत्) अस्माकमिदं प्रार्थनावचनं शृणुयात् ॥९॥