०२४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - आस्तारपङ्क्तिः

इ᳓न्द्र सो᳓मम् इम᳓म् पिब
म᳓धुमन्तं चमू᳓ सुत᳓म्
अस्मे᳓ रयिं᳓ नि᳓ धारय
वि᳓ वो म᳓दे
सहस्रि᳓णम् पुरूवसो
वि᳓वक्षसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M
genre M;; repeated line

Morph
imám ← ayám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

piba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

camū́ ← camū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

mádhumantam ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhāraya ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ní ← ní (invariable)

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ví ← ví (invariable)

purūvaso ← purūvásu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vívakṣase ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

इन्द्र॑ । सोम॑म् । इ॒मम् । पि॒ब॒ । मधु॑ऽमन्तम् । च॒मू इति॑ । सु॒तम् ।
अ॒स्मे इति॑ । र॒यिम् । नि । धा॒र॒य॒ । वि । वः॒ । मदे॑ । स॒ह॒स्रिण॑म् । पु॒रु॒व॒सो॒ इति॑ पुरुऽवसो । विव॑क्षसे ॥

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• imam ← idam
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madhumantaṃ ← madhumantam ← madhumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• camū
• [noun], locative, singular, feminine
• “army; camū; Camū.”

• sutam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• dhāraya ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

• purūvaso ← purūvasu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rich.”

• vivakṣase ← vivakṣ ← √vac
• [verb], singular, Present indikative

हे इन्द्र त्वम् इमम् ईदृशं सोमं पिब । कीदृशम् । मधुमन्तं मधुररसोपेतं चमू चम्वोः अधिषवणफलकयोः सुतम् अभिषुतम् । तदनन्तरं पुरुवसो बहुधन हे इन्द्र वः तव विमदे विशेषेण सोमजन्यमदे सति अस्मे अस्मासु रयिं धनं नि धारय नितरां स्थापय । कीदृशम् । सहस्रिणं सहस्रसंख्यायुक्तम् । प्रभूतमित्यर्थः । त्वया दत्तेन धनेन यस्माद्वयं पुनरपि त्वदर्थं यागं कुर्मः तस्मादस्मासु धनं निधेहीत्यर्थः । अतः कारणात् विवक्षसे । महन्नामैतत् । त्वं महान् भवसि ॥

English translation:

“Drink, Indra, this most sweet Soma, expressed by the plural nks (of the Soma-press), then bestow uponus riches in your exhilaration; thousandfold (riches), lord of infinite wealth; you are mighty.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The burden of theṛca is vi vo made, as in sūkta 5

O Indra, drink this honeyed soma pressed in the cup;
lay down for us a foundation of wealth in thousands, o you of
many goods.
– In my exhilaration I wish to acclaim you (gods).

O INDRA, drink this Soma, pressed out in the mortar, full of sweets.
Send down to us great riches,-at your glad carouse-in thousands, O Most healthy. Thou art waxing great.

Indra, trink diesen süßen Soma, der in dem Camugefäß ausgepreßt ist. Uns verleih Reichtum, tausendfältigen, du Schatzreicher - in der Begeisterung will ich es euch verkünden.

Trink, Indra, diesen Soma hier, den süssen ausgepressten Trank Verleih uns tausendfachen Schatz, o güterreicher, zum Besitz.

О Индра, пей этого сому,
Полного сладости, выжатого в чане!
Надели нас тысячным богатством, о обильный благами -
В опьянении (сомой) я хочу вам (это) провозгласить.

• इन्द्र:
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• आस्तारपङ्क्ति
• पञ्चमः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - आस्तारपङ्क्तिः

तुवां᳓ यज्ञे᳓भिर् उक्थइ᳓र्
उ᳓प हव्ये᳓भिर् ईमहे
श᳓चीपते शचीनां᳐
वि᳓ वो म᳓दे
श्रे᳓ष्ठं नो धेहि वा᳓रियं
वि᳓वक्षसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line

Morph
tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ukthaíḥ ← ukthá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yajñébhiḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

havyébhiḥ ← havyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

úpa ← úpa (invariable)

śacīnām ← śácī- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

śácīpate ← śácīpáti- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ví ← ví (invariable)

dhehi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śréṣṭham ← śréṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́ryam ← vā́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vívakṣase ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

त्वाम् । य॒ज्ञेभिः॑ । उ॒क्थैः । उप॑ । ह॒व्येभिः॑ । ई॒म॒हे॒ ।
शची॑ऽपते । श॒ची॒ना॒म् । वि । वः॒ । मदे॑ । श्रेष्ठ॑म् । नः॒ । धे॒हि॒ । वार्य॑म् । विव॑क्षसे ॥

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• yajñebhir ← yajñebhiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• ukthair ← ukthaiḥ ← uktha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• havyebhir ← havyebhiḥ ← havya
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• īmahe ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• śacīpate ← śacīpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• śacīnāṃ ← śacīnām ← śacī
• [noun], genitive, plural, feminine
• “Śacī; power; dexterity; ability; aid.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• śreṣṭhaṃ ← śreṣṭham ← śreṣṭha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; better; chief(a); beautiful.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• dhehi ← dhā
• [verb], singular, Present imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vāryaṃ ← vāryam ← vārya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “precious; valuable.”

• vivakṣase ← vivakṣ ← √vac
• [verb], singular, Present indikative

हे इन्द्र वयं यज्ञेभिः यज्ञैः सोमयागादिभिः उक्थैः शस्त्रलक्षणैः स्तोत्रैः हव्येभिः हव्यैः पुरोडाशादिभिश्च । उपेत्युपसर्गश्रुतेर्योग्यपदाध्याहारः । त्वाम् उपेत्य ईमहे अभिलषितं धनं याचामहे । अतो हे शचीपते कर्मणां पालयितः त्वं कैषांचित्कर्मणां पालको न भवसीति न किंतु शचीनां सर्वेषां कर्मणां पालको भवसीत्यर्थः । एवं याचितस्त्वं नः अस्मभ्यं वा वरणीयं श्रेष्ठं प्रशस्ततमं पश्वादिधनं धेहि देहि । शिष्टं स्पष्टम् ॥

English translation:

“We solicit you with sacrifices, with prayers, with oblations; lord of all pious acts, grant us in yourexhilaration, excellent and desirable (affluence); you are mighty.”

We beseech you with sacrifices, recitations, and oblations:
o power-lord of power, set in place for us the best that can be chosen. – In my exhilaration I wish to acclaim you (gods).

To thee with sacrifices, with oblations, and with lauds we come.
Lord of all strength and power, grant-at your glad carouse-the best choiceworthy treasure. Thou art waxing great.

Dir nahen wir mit Opfergebeten, mit Lobgedichten, mit Spenden. Du Herr der Kräfte, bring uns die beste Wunschgabe - in der Begeisterung will ich es euch verkünden.

Dich gehen wir mit Opfern an, mit Sprüchen und mit Opferguss; O du der Kräfte starker Herr, verleihe uns das beste Gut.

Мы приближаемся к тебе с жертвами,
Хвалами, возлияниями.
О повелитель сил, дай нам лучший избранный дар –
В опьянении (сомой) я хочу вам (это) провозгласить.

• इन्द्र:
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• स्वराडार्चीपङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (शचीनां शचीपते) हे नाना प्रकार के प्रजाहित कर्मों के कर्मपालक-कर्मों के पालन करानेवाले राजन् ! (त्वाम्) तुझे हम (यज्ञेभिः-उक्थैः-हव्येभिः) यज्ञिय भावनाओं, प्रशंसावचनों और उपहारों के द्वारा (उप-ईमहे “उपेमहे”) सत्कृत करते हैं। (नः-श्रेष्ठं वार्यं धेहि) हमारे लिए उत्तम वरण करने योग्य सुख को धारण करा। (वः-मदे वि) तुझे हर्ष के निमित्त विशेषरूप से हम प्रजाजन प्रशंसित करते हैं। (विवक्षसे) तू महत्त्वको प्राप्त हुआ है ॥२॥

भावार्थभाषाः - प्रजाजनों को प्रजाहित तथा राष्ट्रहित विविध कर्मों में प्रेरित करनेवाले राजा का यज्ञिय भावनाओं, प्रशंसावचनों और उपहारों के द्वारा सत्कार करना चाहिये, क्योंकि राजा उन्हें श्रेष्ठ और वाञ्छनीय सुख प्रदान करता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शचीनां शचीपते) हे विविधप्रजाहितकर्मणां कर्मपालक राजन् ! (त्वाम्) त्वां वयम् (यज्ञेभिः-उक्थैः-हव्येभिः) यज्ञियभावनाभिः प्रशंसावचनैरुपहारैश्च (उप-ईमहे “उपेमहे”) उपमन्यामहे-सत्कुर्मः (नः श्रेष्ठं वार्यं धेहि) अस्मभ्यं श्रेष्ठं वरणीयं सुखं धारय (वः मदे वि) त्वां हर्षनिमित्तं प्रशंसामः (विवक्षसे) त्वं महत्त्वम्प्राप्तोऽसि ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - आस्तारपङ्क्तिः

य᳓स् प᳓तिर् वा᳓रियाणा᳐म्
अ᳓सि रध्र᳓स्य चोदिता᳓
इ᳓न्द्र स्तोतॄणा᳓म् अविता᳓
वि᳓ वो म᳓दे
द्विषो᳓ नः पाहि अं᳓हसो
वि᳓वक्षसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M;; repeated line

Morph
pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́ryāṇām ← vā́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

coditā́ ← coditár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

radhrásya ← radhrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

avitā́ ← avitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

stotr̥̄ṇā́m ← stotár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

máde ← máda- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ví ← ví (invariable)

áṁhasaḥ ← áṁhas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

dviṣáḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāhi ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vívakṣase ← √vac- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

यः । पति॑म् । वार्या॑णाम् । असि॑ । र॒ध्रस्य॑ । चो॒दि॒ता ।
इन्द्र॑ । स्तो॒तॄ॒णाम् । अ॒वि॒ता । वि । वः॒ । मदे॑ । द्वि॒षः । नः॒ । पा॒हि॒ । अंह॑सः । विव॑क्षसे ॥

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vāryāṇām ← vārya
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• radhrasya ← radhra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “obedient; powerless; weak.”

• coditā ← coditṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• stotṝṇām ← stotṛ
• [noun], genitive, plural, masculine
• “singer.”

• avitā ← avitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “favorable.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• made ← mada
• [noun], locative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• dviṣo ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], ablative, singular, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pāhy ← pāhi ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “protect; govern.”

• aṃhaso ← aṃhasaḥ ← aṃhas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “trouble; sin.”

• vivakṣase ← vivakṣ ← √vac
• [verb], singular, Present indikative

हे इन्द्र यः त्वं वार्याणां वरणीयानां धनानां पतिः असि स्वामी भवसि । रध्रस्य राधकस्य स्तोतुश्च चोदिता धनदानेन कर्मसु नियोक्ता च भवसि । किंच हे इन्द्र यस्त्वं स्तोतॄणामविता रक्षकोऽसि स त्वं वि वो मदे तव विविधे सोमजन्यमदे सति द्विषः द्वेष्टुः सकाशात् नः अस्मान् पाहि रक्ष। अंहसः पापाच्च रक्ष । कस्मादेवमुच्यसे । यस्मात्त्वं विवक्षसे महान् भवसि ॥

English translation:

“Indra, who are the lord of desirable (riches), the encourager of the worshipper, the protector of theeulogists, defend us, in your exhilaration, from adversaries, (guard us) from sin, you are mighty.”

You who are the lord of those things to be chosen, the invigorator of the weak,
and the helper of the praisers, o Indra, protect us from hatred and
constraint.
– In my exhilaration I wish to acclaim you (gods).

Thou who art Lord of precious boons, inciter even of the churl.
Guardian of singers, Indra,-at your glad carouse-save us from woe and hatred. Thou art waxing great.

Der du der Herr der Wunschgaben bist, der Ermutiger des Schwachen, der Gönner der Sänger, Indra, schütz uns vor Anfeindung, vor Ungemach - in der Begeisterung will ich es euch verkünden.

Der du der Herr der Schätze bist, und des erschlafften Kräftiger, Der Sänger Helfer Indra du, beschirm uns vor des Feindes Drang.

(Ты,) что повелитель избранных даров,
Вдохновитель слабого, о Индра,
Помощник восхвалителей – защити нас от враждебности, от беды –
В опьянении (сомой) я хочу вам (это) провозгласить.

• इन्द्र:
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• शङ्कुमतीपङ्क्ति
• पञ्चमः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः वार्याणां पतिः-असि) जो तू वरणीय धनों का स्वामी है (रध्रस्य चोदिता) हितसाधक धन का प्रदाता है (इन्द्र) हे राजन् ! (स्तोतॄणाम्-अविता) विद्यागुण-प्रशंसक विद्वानों का रक्षक है,(द्विषः-अंहसः-नः-पाहि) द्वेष करनेवालेशत्रु और पाप सेहमारी रक्षा कर (वः-मदे वि) हर्षानेवाले सुख के निमित्त विशिष्टरूप से हम तुझे प्रशंसित करते हैं (विवक्षसे) तू विशेष महत्त्व को प्राप्त है॥३॥

भावार्थभाषाः - प्रजाओं द्वारा वरने योग्य धनों का स्वामी राजा होता है। वह हितसाधक धन को प्रदान करता है तथा विद्यागुणों के प्रशंसक विद्वानों का रक्षक होता है, शत्रु और पाप से सब को बचाता है, सुख के निमित्त उसकी प्रशंसा करनी चाहिये, क्योंकि वह महान् है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः-वार्याणां पतिः-असि) यस्त्वं वरणीयानां धनानां पतिरसि (रध्रस्य चोदिता) हितसाधकधनस्य प्रेरयिता प्रदाताऽसि (इन्द्र) हे राजन् ! (स्तोतॄणाम्-अविता) विद्यागुणप्रशंसकानां विदुषां रक्षकोऽसि (नः द्विषः-अंहसः-पाहि) अस्मान् द्वेष्टुः शत्रोः पापाच्च रक्ष (वि-मदे वि) त्वां हर्षप्रदसुखनिमित्तं विशिष्टतया प्रशंसामः (विवक्षसे) त्वं विशिष्टमहत्त्वं प्राप्तोऽसि ॥३॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

युवं᳓ शक्रा मायावि᳓ना
समीची᳓ नि᳓र् अमन्थतम्
विमदे᳓न य᳓द् ईळिता᳓
ना᳓सत्या निर᳓मन्थतम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
māyāvínā ← māyāvín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

śakrā ← śakrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

amanthatam ← √manthⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

nís ← nís (invariable)

samīcī́ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

īḷitā́ ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:DU, non-finite:PPP}

vimadéna ← vimadá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nā́satyā ← nā́satya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

nirámanthatam ← √manthⁱ- (root)
{number:DU, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

यु॒वम् । श॒क्रा॒ । मा॒या॒ऽविना॑ । स॒मी॒ची इति॑ स॒म्ऽई॒ची । निः । अ॒म॒न्थ॒त॒म् ।
वि॒ऽम॒देन॑ । यत् । ई॒ळि॒ता । नास॑त्या । निः॒ऽअम॑न्थतम् ॥

• yuvaṃ ← yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “you.”

• śakrā ← śakra
• [noun], nominative, dual, masculine
• “mighty.”

• māyāvinā ← māyāvin
• [noun], nominative, dual, masculine
• “illusional.”

• samīcī ← samyañc
• [noun], accusative, dual, feminine
• “conjugate; united.”

• nir ← niḥ
• [adverb]
• “niḥ; away; out; without.”

• amanthatam ← math
• [verb], dual, Imperfect
• “churn; knead; trample; full; stir; crush.”

• vimadena ← vimada
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Vimada.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• īḍitā ← īḍ
• [verb noun], nominative, dual
• “praise; invite; raise.”

• nāsatyā ← nāsatya
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• niramanthatam ← nirmath ← √math
• [verb], dual, Imperfect
• “churn; crush; grind.”

हे शक्रा शक्रौ शत्रुवधादिकर्मसु समर्थौ हे अश्विनौ मायाविना मायाविनौ प्रज्ञावन्तौ शत्रुवञ्चनकुशलौ वा युवं युवां समीची परस्परं संगतौ निरमन्थतम् अग्निं निरमथ्नीतम् । ‘अश्विनावध्वर्यू’ (ऐ. ब्रा. १. १८) इति ब्राह्मणोक्तत्वादग्निमन्थनमप्यश्विनोरुपपन्नमिति । कदाश्विनौ निर्मथितवन्तौ उच्यते । यत् यदा नासत्या नासत्यौ युवां विमदेन मया ईळिता ईळितौ स्तुतौ निरमन्थतं निरमथ्नीतं तदानीं युवां परस्पर संगतौ निर्मथितवन्तौ स्थ इत्यर्थः ॥

English translation:

“Powerful and sagacious (Aśvins) mutually associated, you have churned forth (the fire); when you,Nāsatyās, glorified by Vimada, have churned it forth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You have churned forth the fire: i.e., you have producedfire for sacrifice by attrition; Aśvins are the Adhvaryus and the Aśvins produce the fire: aśvināvadhvaryū(Aitareya Brāhmaṇa 1.18; Nirukta 3.14).

O powerful ones, you two possessing magical powers churned out the two joined (fire-churning sticks?),
when, reverently invoked by Vimada, you churned, o Nāsatyas.

Strong, Lords of Magic power, ye Twain churned the united worlds apart,
When ye, implored by Vimada, Nasatyas, forced apart the pair.

Ihr beiden Mächtigen habt als Zauberkundige das zusammengehörige Paar ausgerieben, als ihr Nasatya´s, von Vimada angerufen, ausriebet.

Ihr beiden starken Zauberer, die Welten brachtet ihr hervor, Als ihr von Vimada gerühmt, o Treue, sie entstehen liest.

Вы, о двое могучих, как обладатели колдовской силы
Добыли трением двух обращенных друг к другу;
Когда вас призвал Вимада,
Вы, о Насатьи, добыли трением.

• अश्विनौ
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (शक्रा) राष्ट्र-संचालन में समर्थ (मायाविना) प्रज्ञावान्-बुद्धिमान् (समीची) परस्पर एक मतिवाले (नासत्या) नियम से सत्यव्यवहार करनेवाले सभापति एवं सेनापति (युवम्) तुम दोनों (निरमन्थतम्) राष्ट्रैश्वर्यको निष्पन्न करो-सिद्ध करो (यत्-ईळिता) जब तुम राष्ट्रैश्वर्य के निष्पादन में युक्त होवो, तब (मदेन वि)आनन्द से विराजमान होकर (निर्-अमन्थतम्) राष्ट्रैश्वर्य को सिद्ध करते हो ॥४॥

भावार्थभाषाः - बुद्धिमान् सभापति और सेनापति राष्ट्रैश्वर्य को सिद्ध करते हैं और आनन्द से विराजमान हुए प्रजा के सुख को सिद्ध करते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (युवम्) युवाम् (शक्रा) शक्रौ-राष्ट्रसञ्चालने शक्तौ (मायाविना) मायाविनौ प्रज्ञावन्तौ “माया प्रज्ञानाम” [निघ० ३।९] (समीची) परस्परमैकमत्यं गतौ (नासत्या) नियमेन सत्यव्यवहारकर्त्तारौ सभासेनेशौ “सत्यगुणकर्मस्वभावौ सभासेनेशौ [ऋ० १।३४।१० दयानन्दः] (निरमन्थतम्) राष्ट्रैश्वर्यनिष्पादनेऽध्येषितौ प्रेरितौ नियुक्तौ स्यातम्, “ईळितः-अध्येषितः [ऋ १।१३।४ दयानन्दः] (मदेन वि) तदा हर्षेणानन्देन विराजमानौ (निर्-अमन्थतम्) राष्ट्रैश्वर्यं निष्पादयतम् ॥४॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

वि᳓श्वे देवा᳓ अकृपन्त
समीच्यो᳓र् निष्प᳓तन्तियोः
ना᳓सत्याव् अब्रुवन् देवाः᳓
पु᳓नर् आ᳓ वहताद् इ᳓ति

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
akr̥panta ← √kr̥p- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víśve ← víśva- (nominal stem)

niṣpátantyoḥ ← √pat- 1 (root)
{case:LOC, gender:F, number:DU, tense:PRS, voice:ACT}

samīcyóḥ ← samyáñc- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:DU}

abruvan ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

nā́satyau ← nā́satya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

íti ← íti (invariable)

púnar ← púnar (invariable)

vahatāt ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

विश्वे॑ । दे॒वाः । अ॒कृ॒प॒न्त॒ । स॒म्ऽई॒च्योः । निः॒ऽपत॑न्त्योः ।
नास॑त्यौ । अ॒ब्रु॒व॒न् । दे॒वाः । पुनः॑ । आ । व॒ह॒ता॒त् । इति॑ ॥

• viśve ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• akṛpanta ← kṛp
• [verb], plural, Imperfect

• samīcyor ← samīcyoḥ ← samyañc
• [noun], locative, dual, feminine
• “conjugate; united.”

• niṣpatantyoḥ ← niṣpat ← √pat
• [verb noun], genitive, dual
• “depart; fall out; fly.”

• nāsatyāv ← nāsatyau ← nāsatya
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Asvins; nāsatya [word].”

• abruvan ← brū
• [verb], plural, Imperfect
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vahatād ← vahatāt ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

हे अश्विनौ युवाभ्यामग्निमन्थनकाले प्रेर्यमाणयोः समीच्योः परस्परेण संयुक्तयोररण्योः निष्पतन्त्योः विस्फुलिङ्गान् निर्गमयन्त्योः सत्योः विश्वे सर्व इन्द्रादयो देवाः अकृपन्त युवामस्तुवन् । किंच देवाः नासत्यौ अश्विनौ युवाम् अब्रुवन् अवोचन् । किमिति । पुनरा वहतादिति । पुनःपुनरीदृशानि जगत्स्थिति हेतुभूतानि कर्माणि युवामाभिमुख्येन स्थित्वावहतम् । यद्वा । युवाभ्यामुत्पाद्यमानः पुनश्चायमग्निरस्मदीयानि हवींष्यावहत्विति देवा नासत्यावब्रुवन् ॥

English translation:

“All the gods praised you as you were mutually associated, and caused (the sparks) to fly up; the godshave said to the two Nāsatyās, “let the fire again bear (us oblations)”].”

All the gods yearned after the two joined (sticks?) as they flew away. The gods said to the Nāsatyas, “Bring (them) back again.”

When the united pair were rent asunder all the Gods complained.
The Gods to the Nasatyas cried, Bring these together once again.

Alle Götter hatten nach dem wegfliegenden Paare Sehnsucht. Die Götter sprachen zu den Nasatya´s: Holet sie wieder her!

Die Götter alle jammerten, als da das Weltenpaar zerstob; »Ihr Treuen« sprach die Götterschar, »o bringt sie wieder her zu uns.«

Все боги горевали,
Что улетели две обращенные друг к другу.
Боги сказали Насатьям:
Привезите (их) обратно!

• अश्विनौ
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (निष्पतन्त्योः समीच्योः) राष्ट्रैश्वर्य के लिये निरन्तर प्रगति करते हुए भलीभाँति सहयोग में वर्तमान हुए उन सभापति तुम दोनों के कर्म को (विश्वे देवाः-अकृपन्त) समस्त विद्वान् ऋषिजन सामर्थ्य देते हैं (नासत्यौ देवाः-अब्रुवन्) हे सत्याचरणवाले सभापति और सेनापति ! विद्वान् जन घोषित करते हैं कि (पुनः-आवहतात्-इति) पुनः-पुनः राष्ट्र को वहन करो अर्थात् पुनः-पुनः राष्ट्र को वहन करो अर्थात् पुनः-पुनः स्वकीयपद ग्रहण करके कार्य करो ॥५॥

भावार्थभाषाः - राष्ट्रैश्वर्य के लिये निरन्तर प्रगति करते हुए परस्पर सहयोग में वर्तमान हुए सभापति और सेनापतियों के कर्म को समस्त विद्वान् बल देवें और अनुमति देवें कि वे राष्ट्र का वहन करें-चलावें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (निष्पतन्त्योः समीच्योः) राष्ट्रैश्वर्याय निरन्तरं प्रगतिं कुर्वाणयोः सम्यक् सहयोगे वर्त्तमानयोः कर्म(विश्वे देवाः-अकृपन्त) सर्वे विद्वांस ऋषयो बलं प्रयच्छन्ति-समर्थयन्ति (नासत्यौ देवाः अब्रुवन्) हे सत्याचरणवन्तौ सभासेनेशौ ! विद्वांसो घोषयन्ति यत् (पुनः आवहतात्-इति) पुनः पुनः राष्ट्रं वह, इति प्रत्येकदृष्ट्या खल्वेकवचनम्, पुनः पुनस्तत्पदं गृहीत्वा कार्यं कुरु ॥५॥

• देवता - अश्विनौ
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

म᳓धुमन् मे परा᳓यणम्
म᳓धुमत् पु᳓नर् आ᳓यनम्
ता᳓ नो देवा देव᳓तया
युव᳓म् म᳓धुमतस् कृतम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)

Morph
mádhumat ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

parā́yaṇam ← parā́yaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́yanam ← ā́yana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mádhumat ← mádhumant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

púnar ← púnar (invariable)

devā ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}

devátayā ← devátā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

kr̥tam ← √kr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

mádhumataḥ ← mádhumant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yuvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:DU}

मधु॑ऽमत् । मे॒ । प॒रा॒ऽअय॑नम् । मधु॑ऽमत् । पुनः॑ । आऽअय॑नम् ।
ता । नः॒ । दे॒वा॒ । दे॒वत॑या । यु॒वम् । मधु॑ऽमतः । कृ॒त॒म् ॥

• madhuman ← madhumat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• parāyaṇam ← parāyaṇa
• [noun], nominative, singular, neuter
• “devotion; aim; engagement; commitment; departure; refuge; fondness.”

• madhumat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• punar
• [adverb]
• “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”

• āyanam ← āyana
• [noun], nominative, singular, neuter
• “arrival.”

• tā ← tad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• devā ← deva
• [noun], nominative, dual, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devatayā ← devatā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Hindu deity; Deva; deity; idol; devatā [word]; divinity; temple.”

• yuvam ← tvad
• [noun], nominative, dual, masculine
• “you.”

• madhumatas ← madhumataḥ ← madhumat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sweet; honeyed; sweet; pleasant.”

• kṛtam ← kṛ
• [verb], dual, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

हे अश्विनौ मे मदीयं परायणं गृहात्परागमनं मधुमत् । अत्र रसविशेषवाचिना मधुशब्देन तद्गता प्रीतिर्लक्ष्यते । युवयोः प्रसादात् प्रीतियुक्तं भवत्विति शेषः। पुनरायनं गृहं प्रत्यागमनं मधुमत् प्रीतियुक्तं भवतु । अपि च हे देवा देवौ द्योतमानौ ता तौ युवं युवां नः अस्मान् मधुमतः प्रीतियुक्तान् कृतं कुरुतम् । केनेति उच्यते । देवतया देवत्वेन । अणिमादिदेवतैश्वर्ययोगेनेत्यर्थः ॥ ॥ १० ॥

English translation:

“May my going forth be plural asant, may my coming back be plural asant, you two divine Aśvins, render us,through your divine power, possessed of plural asure.”

Honeyed is my going away and honeyed (my) coming again.
O gods, do you two make us honeyed by your divinity.

Sweet be my going forth, and rich in sweets be my approach to home.
So, through your Deity, both Gods, enrich us with all pleasantness.

Süß sei mein Weggang, süß mein Wiederkommen! Ihr beiden Götter, laßt uns durch eure göttliche Macht Süßigkeit besitzen!

Gesegnet mög’ mein Ausgang sein, mein Eingang wieder segensreich; So macht uns durch die Götterschar, ihr Götter beide, segensreich.

Медовый мой уход.
Медовое мое возвращение!
Вы, о два бога, (своей) божественной властью
Сделайте нас медовыми!

• अश्विनौ
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (मे परायणं मधुमत्) हे राजसभेशऔरसेनापति तुम्हारे द्वारा चालित और रक्षित राष्ट्र में मुझ राष्ट्रपति का बहिर्गमन मधुमय हो-जहाँ मैं जाऊँ, वहाँ के प्रजाजनों के लिये भी कल्याणमय हो (ता देवा युवम् देवतया नः-मधुमतः कृतम्) वे तुम विद्वान् अपनी विद्वत्ता के द्वारा हमको मधुयुक्त-आनन्दयुक्त करो ॥६॥

भावार्थभाषाः - कुशल राजसभेश तथा सेनेश के द्वारासञ्चालिततथा रक्षित राष्ट्र में वर्त्तमान राष्ट्रपति का अन्य राष्ट्र में जाना मधुमय अर्थात् कल्याणकारी हो, वहाँ की प्रजाओं के लिये भी तथा अपने राष्ट्र में फिर आगमन भी कल्याणकारी हो, ऐसे सभेश और सेनेश स्वराष्ट्रवासियों को कल्याण से युक्त करें ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मे परायणं मधुमत्) हे सभासेनेशौ ! युवाभ्यां चालिते रक्षिते राष्ट्रे मम राष्ट्रपतेः परायणं बहिर्गमनं मधुमद् भवतु यत्र गच्छामि तत्रस्थजनेभ्यः कल्याणमयं बहिगर्मनं भवतु (पुनः-आयनम्-मधुमत्) तत्र कार्यं विधाय स्वराष्ट्रे पुनरागमनं मधुमद् भवतु स्वप्रजाभ्यः कल्याणमयं भवतु (ता देवा युवम् देवतया नः-मधुमतः कृतम्) तौ विद्वांसौ युवां स्वविद्वत्तया-योग्यतयाऽस्मान् मधुयुक्तान्-आनन्दयुक्तान् कुरुतम् ॥६॥