०२०

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - एकपदा विराट् (पाद एव वा शान्त्यर्थः)

भद्रं᳓ नो अ᳓पि वातय म᳓नः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M

Morph
ápi ← ápi (invariable)

bhadrám ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vātaya ← √vat- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

भ॒द्रम् । नः॒ । अपि॑ । वा॒त॒य॒ । मनः॑ ॥

• bhadraṃ ← bhadram ← bhadra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• api
• [adverb]
• “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”

• vātaya ← vātay ← √vat
• [verb], singular, Present imperative

• manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

हे अग्ने त्वं नः अस्माकं मनः भद्रं शुभयुक्तम् अपि वातय । अपिरत्र धात्वर्थानुवादी ॥ आगमय । त्वत्संबन्धिस्तोत्रकरणे प्रेरयेत्यर्थः ॥

English translation:

“(Agni), manifest towards us a favourable mind.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

This one line is meant as a propitiation

Make auspicious thought our familiar.

SEND unto us a good and happy mind.

Gib uns einen glücklichen Gedanken ein!

O flösse schönen Sinn uns ein.

Вдохни же в нас счастливую мысль!

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• आसुरीत्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में राजा, गोपालक, इन्द्रियस्वामी आत्मा द्वारा प्रजाओं, गौओं, इन्द्रियों के नियन्त्रण और भलीभाँति रक्षणादि व्यवहार उपदिष्ट हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (नः मनः) हे अग्रणायक परमात्मन् वा राजन् ! हमारे अन्तःकरण को (भद्रम्-अपि-वातय) कल्याणमार्ग पर प्रेरित कर-चला ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा या राजा हमारे अन्तःकरण को कल्याणकारी मार्ग पर चलाये, उपासक तथा प्रजाएँ इस बात की अभिलाषा करें ॥१॥

अत्र सूक्ते राज्ञा, गोपतिना, इन्द्रियस्वामिना प्रजानां गवामिन्द्रियाणां नियन्त्रणं यथावद् रक्षणादिव्यवहाराश्चोपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (नः मनः) हे अग्रणायक परमात्मन् ! यद्वा राजन् ! अस्माकं मनोऽन्तःकरणम् (भद्रम्-अपि वातय) कल्याणं कल्याणमार्गं प्रति प्रेरय चालय “वात गतिसुखसेवनेषु” [चुरादिः] ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अग्नि᳓म् ईळे भुजां᳓ य᳓विष्ठं
शासा᳓ मित्रं᳓ दुर्ध᳓रीतुम्
य᳓स्य ध᳓र्मन् स्व᳡र् ए᳓नीः
सपर्य᳓न्ति मातु᳓र् ऊ᳓धः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhujā́m ← bhúj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

īḷe ← √īḍ- ~ √īḷ- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yáviṣṭham ← yáviṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

durdhárītum ← durdhárītu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mitrám ← mitrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śāsā́ ← śā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhárman ← dhárman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

énīḥ ← éta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

svàr ← svàr- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mātúḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

saparyánti ← √sapary- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ū́dhar ← ū́dhar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

अ॒ग्निम् । ई॒ळे॒ । भु॒जाम् । यवि॑ष्ठम् । शा॒सा । मि॒त्रम् । दुः॒ऽधरी॑तुम् ।
यस्य॑ । धर्म॑न् । स्वः॑ । एनीः॑ । स॒प॒र्यन्ति॑ । मा॒तुः । ऊधः॑ ॥

• agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• īḍe ← īḍ
• [verb], singular, Present indikative
• “praise; invite; raise.”

• bhujāṃ ← bhujām ← bhuj
• [noun], genitive, plural, masculine
• “bhuj; enjoyer.”

• yaviṣṭhaṃ ← yaviṣṭham ← yaviṣṭha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “youngest.”

• śāsā ← śās
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “śās; command; ruler; commander.”

• mitraṃ ← mitram ← mitra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• durdharītum ← durdharītu
• [noun], accusative, singular, masculine

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dharman
• [noun], locative, singular, neuter
• “regulation; Dharma; law; property.”

• svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• enīḥ ← enī
• [noun], nominative, plural, feminine

• saparyanti ← sapary
• [verb], plural, Present indikative
• “worship.”

• mātur ← mātuḥ ← mātṛ
• [noun], genitive, singular, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• ūdhaḥ ← ūdhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “udder; ūdhas [word]; night.”

भुजां हविर्भुजां देवानां मध्ये यविष्ठम् अहन्यहन्यग्निहोत्रादिकर्मार्थं जायमानत्वादतिशयेन युवानं शासा अनुशासनेन मित्रम् । यस्मादिदं कर्तव्यमिदं न कर्तव्यमिति सर्वमनुशास्ति तस्मात्सर्वस्य मित्रभूतमित्यर्थः । दुर्धरीतुं दुर्धरणीयं संग्रामे शत्रुभिर्दुर्निवारणीयमेवंभूतम् अग्निम् ईळे स्तौमि । अपि च यस्य अग्नेः धर्मन् धर्मण्यग्निहोत्रादिके कर्मणि स्वः द्युलोकमादित्यं सर्वं देवजातं वा एनीः एन्यः प्रतिगन्त्र्य आहुतयः स्तुतयश्च सपर्यन्ति परिचरन्ति सेवन्ते । यद्वा । स्वः सपर्यन्तीत्यनयोः सामानाधिकरण्यम् । अत्र स्वरित्ययं सर्वशब्दो निपातः । स्वः सर्वे देवाः एनीरात्मनः प्रतिगन्त्रीराहुतीः स्तुतीश्च सपर्यन्ति सेवन्ते । उपजीवन्तीत्यर्थः। तत्र दृष्टान्तः । लुप्तोपममेतत् । मातुः गोः ऊधः क्षीरोपसंहारस्थानं प्रति यथा वत्सा उपजीवन्ति तद्वत् । तमग्निमीळ इति पूर्वेण संबन्धः ॥

English translation:

“I glorify Agni, the youngest of the feeders (on oblations), friendly in counsel, difficult to resist, at whoserite the oblations seek heaven, as (calves) the udder of the mother cow.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Friendly in counsel: i.e., the friend of allbecause he instrumental ucts every man what to do and what not to do

Agni do I invoke, the youngest, for delights, an ally [/Mitra] difficult to restrain by reason of his (own) command,
upon whose foundation the mottled (cows) [=flames] honor the sun (as well as) the udder of their mother [=fireplace].

1 worship Agni, Youthfullest of Gods, resistless, Friend of laws;
Under whose guard and heavenly light the Spotted seek the Mother’s breast:

Den Agni rufe ich an, den Jüngsten der Opfergenießer, den Freund, der durch Befehl schwer festzuhalten ist, in dessen Gebot die bunten Flammen die Sonne ehren, das Euter der Mutter.

Agni, der Geniesser jüngsten, preis’ ich, Freund ihn, der unhemmbar, In dess Schutz und Licht die Kälber streben nach der Mutter Euter.

Агни призываю я – самого юного из вкушающих (жертву),
Друга, которого трудно удержать приказом,
По установлению которого пестрые (языки пламени)
Почитают небо, вымя матери.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (भुजाम्) भोगप्रद पालकों के मध्य में (यविष्ठम्) अतिशय से मिश्रणधर्मी समागम-कर्ता को (शासा मित्रं दुर्धरीतुम्) ज्ञानशिक्षण से मित्र तथा शासन-दण्डप्रदान से दुर्धारणीय को (अग्निम्) परमात्मा या राजा को (ईडे) प्रशंसित करता हूँ-स्तुत करता हूँ (यस्य धर्मन्) जिसके धारण करने योग्य ज्ञान या ज्ञापन में (एनीः स्वः सपर्यन्ति) प्रगतिशील मानवप्रजाएँ सुखप्राप्ति के लक्ष्य से उसे सत्कृत पर प्राप्त होते हैं (मातुः-ऊधः) माता के दुग्धाधान स्तन को जैसे बच्चे प्राप्त होते हैं ॥२॥

भावार्थभाषाः - समस्त पालकों में उपासक के लिए परमात्मा और प्रजा के लिए राजा मित्रसमान और विरोधी के लिए दण्डदाता है। उसकी स्तुति या प्रशंसा करनी चाहिए। उपासक और प्रजा सुख को लक्ष्य करके उसका सत्कार कर प्राप्त करते हैं, जैसे बच्चे माता के स्तन को प्राप्त होते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भुजाम् ) भोगप्रदानां पालकानां मध्ये (यविष्ठम्) अतिशयेन मिश्रणधर्माणं सङ्गन्तारम् (शासा मित्रं दुर्धरीतुम्) शासनेन ज्ञानशिक्षणेन मित्रं तथा शासनेन दण्डदानेन दुर्धारणीयम् (अग्निम्) परमात्मानं राजानं वा (ईडे) स्तौमि प्रशंसामि वा (यस्य धर्मन्) यस्य धर्त्तुं धारयितुं योग्ये ज्ञाने यद्वा ज्ञापने (एनीः स्वः सपर्यन्ति) प्रगतिशीला मानवप्रजाः सुखमभिलक्ष्य तं परिचरन्ति (मातुः-ऊधः) यथा मातृभूताया दुग्धाधानं वत्साः प्राप्नुवन्ति ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - गायत्री

य᳓म् आसा᳓ कृप᳓नीळम्
भासा᳓केतुं वर्ध᳓यन्ति
भ्रा᳓जते श्र᳓यणिदन्+

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
āsā́ ← ā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

kr̥pánīḷam ← kr̥pánīḷa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhāsā́ketum ← bhāsā́ketu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vardháyanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhrā́jate ← √bhrāj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śréṇidan ← śréṇidant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यम् । आ॒सा । कृ॒पऽनी॑ळम् । भा॒साऽके॑तुम् । व॒र्धय॑न्ति ।
भ्राज॑ते । श्रेणि॑ऽदन् ॥

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• āsā ← ās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “mouth.”

• kṛpanīḍam ← kṛpanīḍa
• [noun], accusative, singular, masculine

• bhāsāketuṃ ← bhāsā
• [noun], feminine

• bhāsāketuṃ ← ketum ← ketu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• vardhayanti ← vardhay ← √vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; strengthen; promote; rear; add; greet; laud.”

• bhrājate ← bhrāj
• [verb], singular, Present indikative
• “shine; glitter; look.”

• śreṇidan ← śreṇidat
• [noun], nominative, singular, masculine

स्तोतारो यष्टारश्च आसा स्तुतिहविर्लक्षणेनोपासनेन यम् अग्निं वर्धयन्ति । कीदृशम् । कृपनीळं कर्मस्थानम् । कर्माधारमित्यर्थः । भासाकेतुं ज्वालालक्षणज्ञापकं दीप्तेः कर्तारं वा । यच्छब्दश्रुतेस्तच्छब्दोऽध्याहार्यः । सोऽग्निः श्रेणिदन् स्तोतृभ्यो यष्टृभ्योऽभीष्टफलसमूहप्रदः शत्रुभ्यो ज्वालापङ्क्तिप्रदो वा एवंभूतः सन् भ्राजते भासते ॥

English translation:

“He whom (the worshippers) magnify with their mouth, the sustainer of pious works; whose banner isthe light, he shines, bestowing upon them all their desires.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With their mouth: with worship, vizz., praise andoblations; Bestowing upon them all their desires: or, sending a row of flames against the enemy

With his (own) body as his nest, his radiant beam his beacon, him whom they make increase with their mouth,
he flashes—his teeth [=flames] in a row.

Whom with their mouth they magnify, bannered with flame and homed in light.
He glitters with his row of teeth.

Den sie mit dem Munde groß machen, den Nestbereiter, dessen Fahne das Licht ist; er erglänzt mit reihenweisen Zähnen.

Den sie feiern, vor ihn tretend, der in Glanz wohnt, Flammen schwenkend, Der erglänzt mit lichten Zähnen.

(Тот) угнездившийся в красоте,
Чье знамя – свет, кого они усиливают ртом,
Сверкает, (обнажая) ряды зубов.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यं कृपनीडम्) जिस शक्ति-आगार या दयासदन (भासा केतुम्) ज्ञानप्रकाशक को (आसा) उपासना से अथवा आश्रय कर (वर्धयन्ति) अपने आत्मा में साक्षात् करते हैं या अपने को बढ़ाते हैं और जो (श्रेणिदन् भ्राजते) परमात्मा या राजा प्राणिगण के लिए भोजन देता हुआ प्रकाशमान होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - शक्ति का सदन परमात्मा या राजा ज्ञानप्रकाशक होता है, उसकी उपासना या आश्रय से उपासक अपने आत्मा में उसे साक्षात् करते हैं और प्रजाएँ राजा के आश्रय से वृद्धि प्राप्त करती हैं। परमात्मा प्राणिगण को और राजा प्रजाओं को भोजन देता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यं कृपनीडम्) यं खलु शक्त्यागारं यद्वा दयासदनम् “नीडं गृहनाम” [निघ०३।४] (भासाकेतुम्) ज्ञानदीप्त्या ज्ञेयं ज्ञानप्रकाशकं वा (आसा) उपासनया यद्वाऽऽश्रयेण (वर्धयन्ति) स्वात्मनि साक्षात्कुर्वन्ति यद्वा स्वात्मानं वर्धयन्ति, यश्च (श्रेणिदन् भ्राजते) परमात्मा राजा वा श्रेण्यै प्राणिगणाय प्रजागणाय वा भोजनं ददत् तन्मध्ये प्रकाशते ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - गायत्री

अर्यो᳓ विशां᳓ गातु᳓र् एति
प्र᳓ य᳓द् आ᳓नड् दिवो᳓ अ᳓न्तान्
कवि᳓र् अभ्रं᳓ दी᳓दियानः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gātúḥ ← gātú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśā́m ← víś- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ántān ← ánta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

abhrám ← abhrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dī́dyānaḥ ← √dī- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒र्यः । वि॒शाम् । गा॒तुः । ए॒ति॒ । प्र । यत् । आन॑ट् । दि॒वः । अन्ता॑न् ।
क॒विः । अ॒भ्रम् । दीद्या॑नः ॥

• aryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• viśāṃ ← viśām ← viś
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• gātur ← gātuḥ ← gātu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “path; way.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ānaḍ ← ānaṭ ← naś
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• antān ← anta
• [noun], accusative, plural, masculine
• “end; last syllable; end; end; boundary; inside; border; death; anta [word]; edge; end; shore; limit; region; outskirt; destruction; boundary; limit; anta; termination; corner; conclusion; hem; end; ant; edge.”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• abhraṃ ← abhram ← abhra
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abhra; cloud; sky; abhra [word]; cumulonimbus; mica; air; cloudiness.”

• dīdyānaḥ ← dīdī
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; glitter.”

विशां यजमानमनुष्याणाम् अर्यः गन्तव्यः गातुः गमनशीलोऽग्निः दीद्यानः दीप्यमानः यत् यदा एति ऊर्ध्वं गच्छति तदा दिवः द्युलोकस्य अन्तान् पर्यन्तान् कविः मेधावी सोऽग्निः प्र आनट् प्रकर्षेण व्याप्नोति । अभ्रं मेघोपलक्षितमन्तरिक्षं च व्याप्नोति ॥

English translation:

“The refuge of the people, the mover, who, when he moves, penetrates to the ends of the sky; thesage illumining the firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The refuge of the people: aryo viśām = who is to be gone to or had recourse toby worshipping men; illumining the firmament: when agni moves radiant, then he, the sage, reaches the ends ofheaven and the firmament;

Abhram = that which is characterized by clouds

The way for the stranger and the clans goes onward, since he [=Agni] has reached the ends of heaven—
as the bright-shining poet, (but also as) a cloud.

Kind, Furtherer of men, he comes, when he hath reached the ends of heaven,
Sage, giving splendour to the clouds.

Der Tageslauf des hohen Herrn und der Clanleute geht weiter, wenn er des Himmels Grenzen erreicht hat und das Gewölk, der leuchtende Seher.

Frommer Sang der Menschen folgt ihm, wenn er dringt zur Himmelswölbung, Auf die Wolke glänzend strahlet.

Благой (бог) движется, счастливый исход для племени,
Когда он достиг пределов неба,
Поэт, освещающий тучу.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (विशाम्-अर्यः-कविः) मनुष्यों का स्वामी परमात्मा क्रान्तदर्शी और प्रजाओं का स्वामी राजा मेधावी होता है, वह (गातुः) मनुष्यादि में प्रापणशील (एति) व्याप्त या प्राप्त होता है। (दिवः-अन्तान् प्रानट्) ज्ञानप्रकाशक वह जनों को प्राप्त होता है (दीद्यानः-अभ्रम्) जैसे दीप्यमान विद्युत् अग्नि मेघ को प्राप्त होता है ॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों के मध्य में क्रान्तदर्शी परमात्मा व्याप्त है और प्रजाजनों के मध्य में मेधावी राजा प्राप्त होता है। वह ऐसा गतिशील ज्ञानी जनों को जानता हुआ उनमें साक्षात् होता है, जैसे चमकता हुआ विद्युद्रूप अग्नि मेघ को प्राप्त होता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विशाम्-अर्यः-कविः) मनुष्यादीनां स्वामी परमात्मा प्रजाजनानां वा स्वामी राजा “अर्यः स्वामिवैश्ययोः” [अष्टा०३।१।१०३] क्रान्तद्रष्टा मेधावी वा (गातुः) तेषु मनुष्यादिषु गन्ता प्रापणशीलः (एति) प्राप्नोति-व्याप्नोति प्राप्तो भवति वा (दिवः-अन्तान् प्रानट्) ज्ञानप्रकाशकान् जनान् प्राप्तो भवति, यथा (दीद्यानः-अभ्रम्) दीप्यमानो विद्युदग्निरभ्रं प्राप्तो भवति ॥४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - गायत्री

जुष᳓द् धव्या᳓ मा᳓नुषस्य
ऊर्ध्व᳓स् तस्थाव् ऋ᳓भ्वा यज्ञे᳓
मिन्व᳓न् स᳓द्म पुर᳓ एति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
havyā́ ← havyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

juṣát ← √juṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

mā́nuṣasya ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ŕ̥bhvā ← ŕ̥bhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tasthau ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ūrdhváḥ ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñé ← yajñá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

minván ← √mi- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

purás ← purás (invariable)

sádma ← sádman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

जु॒षत् । ह॒व्या । मानु॑षस्य । ऊ॒र्ध्वः । त॒स्थौ॒ । ऋभ्वा॑ । य॒ज्ञे ।
मि॒न्वन् । सद्म॑ । पु॒रः । ए॒ति॒ ॥

• juṣaddhavyā ← juṣat ← juṣ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• juṣaddhavyā ← havyā ← havya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Havya; offering; havya [word].”

• mānuṣasyordhvas ← mānuṣasya ← mānuṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man; man.”

• mānuṣasyordhvas ← ūrdhvaḥ ← ūrdhva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• tasthāv ← tasthau ← sthā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• ṛbhvā ← ṛbhvāḥ ← ṛbhvas
• [noun], nominative, singular, masculine

• yajñe ← yajña
• [noun], locative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• minvan ← mi
• [verb noun], nominative, singular

• sadma ← sadman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “seat; house; stable; dwelling.”

• pura ← puras
• [adverb]
• “ahead; puras [word]; easterly; eastward; east; earlier.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

मानुषस्य यजमानस्य यज्ञे यजनीये यागे हव्या हव्यानि हवींषि जुषत् सेवमानोऽग्निः ऋभ्वा उरुभूतो बहुज्वालोपेतः ऊर्ध्वस्तस्थौ उत्तिष्ठति । ऊर्ध्वं ज्वलतीत्यर्थः । अपि चायमग्निः प्राग्वंशादारभ्य सद्म सदनं सौमिकी वेदिं मिन्वन् परिच्छिन्दन् पुरः पुरस्तादुत्तरवेदिशालामुखीयात् प्रणीयमानः सन् एति गच्छति ॥

English translation:

“Accepting the oblations (offered) at the sacrifice of the worshipper, he blazes up, with a mighty flame;fixing his abode, he advances.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Fixing his abode: an allusion to a part of the fire worship: when the fire is takenfrom one altar or firepit, to another, from the saumikī vedi, or altar of libation, to the uttara vedi, the north orprincipal altar

He takes pleasure in the oblations of the son of Manu. The craftsman stands erect at the sacrifice.
Fixing his seat, he goes in front.

To taste man’s offerings, he, the Strong, hath risen erect at sacrifice:
Fixing his dwelling he proceeds.

Er genieße die Opfergabe des Menschen; aufrecht steht der Meister bei dem Opfer, seinen Sitz absteckend geht er voran.

Aufrecht steht er, kühn beim Opfer; wenn er speist des Menschen Tränke, Geht voran er, Sitz errichtend.

Пусть наслаждается он жертвенными дарами человека!
Он стоит прямо, искусный на жертвоприношении;
Сооружая (свое) сидение, он движется вперед.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभ्वा) वह क्रान्तदर्शी अग्नि परमात्मायामेधावी राजा (यज्ञे) अध्यात्म-यज्ञ में या राजसूययज्ञ में (मानुषस्य) उपासक जन के या प्रजाजन के (हव्या जुषत्) प्रार्थनावचनों को सेवन करता हुआ या उपहारवस्तु को पसन्द करता हुआ (ऊर्ध्वः तस्थौ) शिरोधार्य या मान्य होता है या उच्चासन पर विराजमान होता है। (सद्म मिन्वन्) हृदयसदन को प्राप्त होता हुआ या राजभवन को प्राप्त होता हुआ (पुरः-एति) सम्मुख या साक्षात् प्राप्त होता है ॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा या राजा अध्यात्मयज्ञ या राजसूययज्ञ में प्रार्थनावचन या उपहारवस्तुओं को स्वीकार करता है, शिरोधार्य होता हुआ उपासकों के हृदय में परमात्मा और राजभवन में राजा विराजमान है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋभ्वा) स क्रान्तदर्शी तथाऽग्रणायकः परमात्मा यद्वा मेधावी राजा “ऋभुः-मेधाविनाम” [निघ०३।१५] ऋभुशब्दादाकारादेशश्छान्दसः (यज्ञे) अध्यात्मयज्ञे राजसूययज्ञे वा (मानुषस्य) उपासक-जनस्य प्रजाजनस्य वा (हव्या जुषत्) प्रार्थनावचनानि सेवमानः, उपहारवस्तूनि प्रियमाणो वा (ऊर्ध्वः-तस्थौ) शिरोधार्यो भूतो भवति मान्यो भवति, उच्चासनाधिकारी भवति वा (सद्म मिन्वन्) हृदयसदनं प्राप्नुवन् “मिनोति गतिकर्मा” [निघ०२।१४] राजभवनं प्राप्नुवन् (पुरः-एति) सम्मुखं प्राप्नोति-साक्षाद् भवति ॥५॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ हि᳓ क्षे᳓मो हवि᳓र् यज्ञः᳓
श्रुष्टी᳓द् अस्य गातु᳓र् एति
अग्निं᳓ देवा᳓ वा᳓शीमन्तम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

kṣémaḥ ← kṣéma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gātúḥ ← gātú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śruṣṭī́ ← śruṣṭí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́śīmantam ← vā́śīmant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सः । हि । क्षेमः॑ । ह॒विः । य॒ज्ञः । श्रु॒ष्टी । इत् । अ॒स्य॒ । गा॒तुः । ए॒ति॒ ।
अ॒ग्निम् । दे॒वाः । वाशी॑ऽमन्तम् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• kṣemo ← kṣemaḥ ← kṣema
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ease; happiness; peace; tranquillity; kṣema [word]; respite; rest.”

• havir ← haviḥ ← havis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• śruṣṭīd ← śruṣṭi
• [noun], instrumental, singular, feminine

• śruṣṭīd ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• asya ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• gātur ← gātuḥ ← gātu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “path; way.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• vāśīmantam ← vāśīmat
• [noun], accusative, singular, masculine

य उक्तगुणविशिष्टोऽग्निः । हि इत्येतदवधारणे । सः एवाग्निः क्षेमः कुशलहेतुः । सर्वस्य परिपालनहेतुरित्यर्थः । हविः पुरोडाशादिकं च स एव हविषस्तन्निमित्तत्वात् । यज्ञः यागोऽपि स एव तस्यापि तद्धेतुत्वात् । किंच श्रुष्टीत् क्षिप्रमेव अस्य अग्नेः गातुः गमनशीलोऽधिष्ठात्रात्मा एति देवानामाह्वानार्थं गच्छति । गत्वा च प्रत्यागच्छन्तं वाशीमन्तं स्तुतिलक्षणया वाचोपेतम् अग्निं प्रति देवाः अपि गच्छन्तीति शेषः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Agni is capable (of protecting all men), he is himself the oblation, and the sacrifice; rapidly indeed doeshis spirit move, the gods come to Agni, who bears the praises.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His spirit: gātuḥ = the superintending soul ofAgni, which hastens to call the gods

For he is peaceful dwelling, oblation, and sacrifice. By harkening only to him, their way goes onward:
the gods (go) to Agni, who is equipped with axes [=flames].

Here are oblation, worship, rest: rapidly comes his furtherance.
To sword-armed Agni come the Gods.

Denn das ist sein Behagen, die Opfergabe und das Opfer. Pünktlich geht sein Gang; zu Agni, dem Axtträger, kommen die Götter.

Hier ist Rast ihm, Trank und Opfer; eilig kommt er, und die Götter Gehn zu Agni, der das Beil schwingt.

Ведь это (его) удовольствие – возлияние (и) жертва.
Только благодаря преданному служению бывает его счастливый исход.
Боги (идут) к Агни, несущему топор.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य गातुः) इस प्राप्त होने योग्य परमात्मा या राजा के लिए (सः-हविः-यज्ञः-हि क्षेमः-श्रुष्टी-इत्) वह प्रार्थनारूप यज्ञ तथा उपहाररूप यज्ञ कल्याणसाधक ही होता है (अग्निम्-एति) अग्रणायक परमात्मा को या राजा को जो प्राप्त होता है तथा (देवाः-वाशीमन्तम्) उपासक जन स्तुतिपात्र परमात्मा को या राजा को प्राप्त करते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - प्राप्त करने योग्य परमात्मा या राजा के लिए जो प्रार्थनावचन या उपहार दिया जाता है, वह उपासकों या प्रजाजनों का कल्याण साधता है। उस स्तुतिपात्र प्रशंसापात्र परमात्मा या राजा को उपासक या विद्वान् प्रजाजन प्राप्त किया करते हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य गातुः) अस्मै प्रापणशीलस्य परमात्मनो राज्ञो वा “चतुर्थ्यर्थे बहुलं छन्दसि” [अष्टा०२।३।६२] षष्ठी (सः-हविः ‘हविषः’ यज्ञः-हि क्षेमः-श्रुष्टी-इत्) स खलु प्रार्थनारूपो यज्ञः-अध्यात्मयज्ञ उपहाररूपो यज्ञो वा कल्याणसाधकः शीघ्रमेव (अग्निम्-एति) अग्रणायकं परमात्मानं राजानं वा प्राप्नोति, तथा (देवाः-वाशीमन्तम्) उपासकजना वाग्वन्तं स्तुतिमन्तं परमात्मानं प्रार्थनावन्तं राजानं वा प्राप्नुवन्ति “वाशी वाङ्नाम” [निघ०१।११] ॥६॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - गायत्री

यज्ञासा᳓हं दु᳓व इषे
अग्नि᳓म् पू᳓र्वस्य शे᳓वस्य
अ᳓द्रेः सूनु᳓म् आयु᳓म् आहुः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

iṣe ← iṣe (invariable)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yajñāsā́ham ← yajñāsáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pū́rvasya ← pū́rva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śévasya ← śéva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádreḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

āyúm ← āyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sūnúm ← sūnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

य॒ज्ञ॒ऽसह॑म् । दुवः॑ । इ॒षे॒ । अ॒ग्निम् । पूर्व॑स्य । शेव॑स्य ।
अद्रेः॑ । सू॒नुम् । आ॒युम् । आ॒हुः॒ ॥

• yajñāsāhaṃ ← yajñāsāham ← yajñāsāha
• [noun], nominative, singular, neuter

• duva ← duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• iṣe ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “send.”

• ‘gnim ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• pūrvasya ← pūrva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “aforesaid(a); antecedent; previous(a); first; eastern; former(a); pūrva [word]; age-old; anterior; bygone; fore(a); predictive; firstborn; easterly; instrumental.”

• śevasya ← śeva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friendly; favorable; dear.”

• adreḥ ← adri
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• sūnum ← sūnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• āyum ← āyu
• [noun], accusative, singular, masculine

• āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

अत्रैकवाक्यतायै यत्तच्छब्दावध्याहार्यौ । अपरार्धर्चः पूर्वं व्याख्येयः । आयुं देवानामाह्वानार्थं दूत्येन गन्तारं यम् अग्निम् अद्रेः सूनुम् अश्मनः पुत्रम् आहुः ‘त्वमद्भ्यस्त्वमश्मनस्परि’ (ऋ. सं. २. १. १ ) इत्येवमादयो मन्त्रा वदन्ति । यज्ञसहं यागस्य वोढारम् । धारयितारमित्यर्थः ॥ तमग्निमभिलक्ष्य दुवः परिचरणम् इषे इच्छामि । किमर्थम् । पूर्वस्य । अत्र पूर्वशब्द उत्कृष्टवाची । उत्कृष्टस्य शेवस्य स्वर्गापवर्गलक्षणसुखस्य प्राप्त्यर्थमिति शेषः ॥

English translation:

“Agni, who goes to (summon the gods), the bearer of the oblation, whom men call the sow of the stone;him I desire to worship (for the sake) of supreme felicity.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The sow of the stone: cf. RV 2.1.1

I seek Agni, who dominates through sacrifice, and the friendship of (that) kindly ancient.
They say that Āyu [=Agni] is the son of the stone.

With service for chief bliss I seek the Lord of Sacrifice, Agni, whom
They call the Living, Son of Cloud.

Den Opferbemeisterer Agni gehe ich um die Gunst des früheren, lieben Gastes an. Sie nennen den Ayu des Steines Sohn.

Ich verehr’ den Herrn des Opfers; Agni nennt man den lebend’gen Sohn des alten holden Felsens.

Я воссылаю почитание старой дружбы
Агни, могущественному благодаря жертве.
Они называют Аю сыном скалы.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्रेः सूनुम्) स्तुतिकर्ता या प्रशंसक के प्रेरक (आयुम्-आहुः) आयुरूप-आयुप्रद उसे कहते हैं (यज्ञसाहम्) अध्यात्मयज्ञ के या राजसूययज्ञ के सहने योग्य (पूर्वस्य शेवस्य) उत्कृष्ट सुख के (दुवः-अग्निम्-इषे) आराधनीय तथा परिचरणीय परमात्मा या राजा को प्रार्थित करता हूँ-चाहता हूँ ॥७॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा या राजा स्तुतिकर्ता अथवा प्रशंसक को आगे प्रेरित करता है। वह परमात्मा या राजा आयुरूप-आयु देनेवाला होता है। अध्यात्मयज्ञ में परमात्मा आश्रयणीय है। दोनों ही श्रेष्ठ सुख के देनेवाले हैं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्रेः सूनुम्) श्लोककृतः-स्तुतिकर्तुरुपाकस्य प्रशंसकस्य वा “अद्रिरसि श्लोककृत्” [कठ०१।५] प्रेरकम् (आयुम्-आहुः) आयुरूपमायुप्रदं वा कथयन्ति विद्वांसस्तम् (यज्ञसाहम्) अध्यात्मयज्ञस्य राजसूययज्ञस्य वा सोढुं योग्यम् (पूर्वस्य शेवस्य) उत्कृष्टस्य सुखस्य “शेवः सुखनाम” [निघ०३।४] (दुवः-अग्निम्-इषे) आराधनीयम् “दुवस्यतिराध्नोतिकर्मा” [निरु०१०।२०] नमस्यं परिचरणीयं सेवनीयं वा “दुवस्यत……नमस्यतेत्येतत्” [श०६।८।१।६] “दुवस्यति परिचरणकर्मा” [निघ०३।५] परमात्मानं राजानं वा प्रार्थये-इच्छामि वा ॥७॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - गायत्री

न᳓रो ये᳓ के᳓ च अस्म᳓द् आ᳓
वि᳓श्वे᳓त् ते᳓ वाम᳓ आ᳓ सियुः
अग्निं᳓ हवि᳓षा व᳓र्धन्तः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

ca ← ca (invariable)

ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ā́ ← ā́ (invariable)

ít ← ít (invariable)

syuḥ ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vāmé ← vāmá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

agním ← agní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havíṣā ← havís- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

várdhantaḥ ← √vr̥dh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

नरः॑ । ये । के । च॒ । अ॒स्मत् । आ । विश्वा॑ । इत् । ते । वा॒मे । आ । स्यु॒रिति॑ स्युः ।
अ॒ग्निम् । ह॒विषा॑ । वर्ध॑न्तः ॥

• naro ← naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ke ← ka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• cāsmad ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāsmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśvet ← viśvā ← viśva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvet ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vāma ← vāme ← vāma
• [noun], locative, singular, neuter

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• syuḥ ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• agniṃ ← agnim ← agni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• haviṣā ← havis
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

• vardhantaḥ ← vṛdh
• [verb noun], nominative, plural
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

नरः नेतारः ये के च ये केचित् पुत्रपौत्रादयः अस्मत् अस्माकं सन्ति । आकारः पूरकः । ते पुत्रपौत्रादयः वामे वननीये संभजनीये विश्वेत् विश्वस्मिन्नेव पश्वादिधने आ स्युः आ समन्ताद्भवेयुः । उपविशेयुरित्याशास्महे । किं कुर्वन्तः । अग्निम् अङ्गनादिगुणविशिष्टं देवं हविषा पुरोडाशादिकेन वर्धन्तः वर्धयन्तः ॥

English translation:

“May all the men who belong to us be (gratified) in all that is desirable, augmenting Agni with oblationṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All the men who belong to us: i.e., the sons and grandsons of the worshippers

Whichever superior men are from among us, they should all be “in the money”
when they make Agni increase with their oblation.

Blest evermore be all the men who come from us, who magnify
Agni with sacrificial gifts.

Alle Männer , die zu uns gehören, die sollen alle im Glück sein, da sie den Agni mit Opfergabe groß machen.

Alle Männer von den unsern mögen sämmtlich Glück erlangen, Die mit Opfer Agni stärken.

Какие бы мужи от нас ни (исходили),
Все они будут счастливы,
Укрепляя Агни возлиянием.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये के च-अस्मत्-नराः) जो कोई हमारे में स्तोता या प्रशंसक जन हैं, (विश्वा) सब (ते) वे (इत्) ही (वामे) वननीय भजनीय (हविषा) प्रार्थना से (अग्नि) परमात्मा या राजा को प्रशंसित करते हुए (आ-आस्युः) समन्तरूप से आश्रय करें-करते हैं ॥८॥

भावार्थभाषाः - सब श्रेष्ठ जन परमात्मा या राजा को प्रार्थनाओं द्वारा प्रशंसाओं द्वारा बढ़ाते हुए उसके आश्रय में रहते हैं ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये के च-अस्मत्-नरः) ये केचन-अस्माकं पक्षे स्तोतारः प्रशंसका जनाः (विश्वा) सर्वे ‘आकारादेशश्छान्दसः’ (ते-इत्) ते हि (वामे) वननीये भजनीयवस्तुनिमित्ते (हविषा) प्रार्थनया (अग्निं वर्धन्तः) परमात्मानं राजानं वा वर्धयन्तः प्रशंसन्तः (आ-आस्युः) समन्तादाश्रयीकुर्वन्तु ॥८॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - विराट्

कृष्णः᳓ श्वेतो᳓ अरुषो᳓ या᳓मो अस्य
ब्रध्न᳓ ऋज्र᳓ उत᳓ शो᳓णो य᳓शस्वान्
हि᳓रण्यरूपं ज᳓निता जजान

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
aruṣáḥ ← aruṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

kr̥ṣṇáḥ ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śvetáḥ ← śvetá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yā́maḥ ← yā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bradhnáḥ ← bradhná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

r̥jráḥ ← r̥jrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śóṇaḥ ← śóṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

utá ← utá (invariable)

yáśasvān ← yáśasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

híraṇyarūpam ← híraṇyarūpa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

jajāna ← √janⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jánitā ← jánitar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

कृ॒ष्णः । श्वे॒तः । अ॒रु॒षः । यामः॑ । अ॒स्य॒ । ब्र॒ध्नः । ऋ॒ज्रः । उ॒त । शोणः॑ । यश॑स्वान् ।
हिर॑ण्यऽरूपम् । जनि॑ता । ज॒जा॒न॒ ॥

• kṛṣṇaḥ ← kṛṣṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• śveto ← śvetaḥ ← śveta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “white; bright; śveta [word]; bright.”

• ‘ruṣo ← aruṣaḥ ← aruṣa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red; red.”

• yāmo ← yāmaḥ ← yāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• bradhna ← bradhnaḥ ← bradhna
• [noun], nominative, singular, masculine

• ṛjra ← ṛjraḥ ← ṛjra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śoṇo ← śoṇaḥ ← śoṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “red; śoṇa [word]; red; purple.”

• yaśasvān ← yaśasvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• hiraṇyarūpaṃ ← hiraṇya
• [noun], neuter
• “gold; jewelry; hiraṇya [word]; gold.”

• hiraṇyarūpaṃ ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• janitā ← janitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; janitṛ [word].”

• jajāna ← jan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

अत्र यच्छब्दमध्याहृत्य योज्यम् । यामः । याति गच्छत्यस्मिन्निति यामो रथः प्रजापतिना निर्मितः । कीदृशः । कृष्णः असितवर्णः श्वेतः सितवर्णः अरुषः आरोचमानः ब्रध्नः महान् ऋज्रः ऋजुगामी उत अपि च शोणः रक्तवर्णः यशस्वान् कीर्तिमान् । यद्वा । यश इति धननाम् । हविर्लक्षणेन धनेन युक्तः। हिरण्यरूपं सुवर्णसदृशं तं रथम् अस्य अग्नेरर्थाय जनिता सर्वस्य जगतो जनयिता प्रजापतिः जजान जनयामास । अस्मै दत्तवानित्यर्थः । कथमेकस्यैव रथस्य कृष्णादिनानारूपत्वं संभवतीति चेत् अग्नेः सामर्थ्यातिशयेन संभवतीत्यर्थः । यद्वा । हिरण्यरूपमिति रथवाचिना शब्देन सह सामानाधिकरण्यात् कृष्णादिशब्दा द्वितीयान्तत्वेन योज्याः । अत्र सर्वगुणोक्तरथवत्तयाग्निः स्तूयत इत्यर्थः ॥

English translation:

“His chariot is black, white, red, tawny, dark red, crimson, and glorious; the progenitor of all has givenhim a chariot of gold.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His chariot is black: or, white, brilliant, vast, straight going, red and glorious; that thechariot should be of different colours is because of the exceeding power of Agni

Black, white, and red is his course; coppery, silver, and ruddy is glorious (Agni).
The begetter has begotten him of golden form.

The path he treads is black and white and red, and striped, and brown, crimson, and glorious.
His sire begat him bright with hues of gold.

Schwarz, weiß, rot ist seine Bahn; rotbraun, schimmelfarben und rot ist der Geehrte. Goldfarbig hat ihn der Erzeuger erzeugt.

Schwarz, weiss und roth ist seine Bahn; flammenfarbig, licht und braun ist der herrliche; als einen goldfarbenen hat ihn der Erzeuger erzeugt.

Черный, белый, красный его путь.
Блистательный (бывает) желто-красным, красноватым и ярко-красным.
Родитель породил (его) золотистого цвета.

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस परमात्मा या राजा के (यामः) यमनीय-स्वाधीन करने योग्य संसार या राष्ट्रप्रदेश (कृष्णः) आकर्षक (श्वेतः) निर्दोष (अरुषः) आरोचमान (ब्रध्नः) महान् (ऋज्रः) अकुटिल (उत) और (शोणः) प्रगतिप्राप्त (यशस्वान्) अन्नादि भोगवाला है, उसे (हिरण्यरूपम्) चमत्कृत (जनिता) उत्पन्न करनेवाला परमात्मा या सम्पन्न करनेवाला राजा (जजान) उत्पन्न करता है या सम्पन्न करता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - संसार परमात्मा के अधीन है और राष्ट्र प्रदेश राजा के अधीन होता है। संसार या राष्ट्र प्रदेश आकर्षक, निर्दोष, रोचमान, महान्, अकुटिल, अन्नों भोगों से सम्पन्न और प्रगतिशील होना बनाना चाहिए। इनका उत्पादक परमात्मा है और राजा इनको सम्पन्न करता है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) एतस्य परमात्मनो राज्ञो वा (यामः) यमनीयः स्वाधीनीकर्तव्यः संसारो राष्ट्रप्रदेशो वा (कृष्णः) आकर्षकः (श्वेतः) निर्दोषः (अरुषः) आरोचमानः (ब्रध्नः) महान् (ऋज्रः) अकुटिलः (उत) अपि (शोणः) गतिशीलश्चलः प्रगतिप्राप्तो वा (यशस्वान्) अन्नादिभोगवान् “यशोऽन्ननाम” [निघ०२।७] अस्ति, तम् (हिरण्यरूपम्) चमत्कृतम् (जनिता) जनयिता परमात्मा राजा वा (जजान) उत्पादितवान् प्रसाधितवान् वा ॥९॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

एवा᳓ ते अग्ने विमदो᳓ मनीषा᳓म्
ऊ᳓र्जो नपाद् अमृ᳓तेभिः सजो᳓षाः
गि᳓र आ᳓ वक्षत् सुमती᳓र् इयान᳓
इ᳓षम् ऊ᳓र्जं सुक्षितिं᳓ वि᳓श्वम् आ᳓भाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

evá ← evá (invariable)

manīṣā́m ← manīṣā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vimadáḥ ← vimadá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

amŕ̥tebhiḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

napāt ← nápat- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ū́rjaḥ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

iyānáḥ ← √yā- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sumatī́ḥ ← sumatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vakṣat ← √vah- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

abhār ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sukṣitím ← sukṣití- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ū́rjam ← ū́rj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

víśvam ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ए॒व । ते॒ । अ॒ग्ने॒ । वि॒ऽम॒दः । म॒नी॒षाम् । ऊर्जः॑ । न॒पा॒त् । अ॒मृते॑भिः । स॒ऽजोषाः॑ ।
गिरः॑ । आ । व॒क्ष॒त् । सु॒ऽम॒तीः॑ । इ॒या॒नः । इष॑म् । ऊर्ज॑म् । सु॒ऽक्षि॒तिम् । विश्व॑म् । आ । अ॒भा॒रित्य॑भाः ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• agne ← agni
• [noun], vocative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vimado ← vimadaḥ ← vimada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vimada.”

• manīṣām ← manīṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; inspiration; idea; thinking; wish; consideration; intelligence.”

• ūrjo ← ūrjaḥ ← ūrj
• [noun], genitive, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• napād ← napāt
• [noun], vocative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• amṛtebhiḥ ← amṛta
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• sajoṣāḥ ← sajoṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “consentaneous; combined; associated; united.”

• gira ← giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vakṣat ← vah
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• sumatīr ← sumatīḥ ← sumati
• [noun], accusative, plural, feminine
• “benevolence; favor; Sumati.”

• iyāna ← iyānaḥ ← i
• [verb noun], nominative, singular
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• ūrjaṃ ← ūrjam ← ūrj
• [noun], accusative, singular, feminine
• “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”

• sukṣitiṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṣitiṃ ← kṣitim ← kṣiti
• [noun], accusative, singular, masculine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• viśvam ← viśva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• ābhāḥ ← ābhṛ ← √bhṛ
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “bring.”

एवमुक्तप्रकारेण हे ऊर्जो नपात् ओषधिवनस्पतिपितृभूतस्यान्नस्य पौत्र हे अग्ने अमृतेभिः अमृतैर्हविर्लक्षणैरन्नैः सजोषाः संगतः विमदः नामर्षिः मनीषां प्रकृष्टां बुद्धिं कामयमानः सन् ते तुभ्यं गिरः स्तुतिलक्षणा वाचः आ वक्षत् आभिमुख्येनोक्तवान् । वक्तेश्छन्दसि लेटि रूपम् । ततस्त्वमेतज्ज्ञात्वा सुमतीरियानः शोभनलक्षणा बुद्धीः संगमयन इषम् अन्नम् ऊर्ज़ं क्षीरादिकं रसं च सुक्षितिं शोभननिवासम् । यद्वा । क्षितयो मनुष्याः । शोभनपुत्रपौत्रादिकं यत्किंचित् देयमस्ति तत् विश्वं धनं च आभाः तस्मै विमदायाहर देहि ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Grandson of strength, Agni, who are gratified by the ambrosial (Viands), Vimada, (desirous of) wisdom,has recited your praises; do you, approaching with a kind intention, bestow upon us food, strength, and aprosperous abode.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A prosperous abode: or, progeny

In just this way, o Agni, child of nourishment, Vimada, in company with the immortals, will convey to you his inspired thought
and his songs, as he implores your good favors. Refreshment,
nourishment, a good dwelling—all that have you brought.

Thus with his thoughts, O Son of Strength, O Agni, hath Vimada, accordant with the Immortals,
Offered thee hymns, soliciting thy favour. Thou hast brought all food, strength, a prosperous dwelling.

Also hat dir, Agni, Kind der Kraft, zusammen mit den Unsterblichen Vimada ein Gedicht, eine Lobrede dargebracht, um Wohlwollen bittend. Labung, Nahrung, guten Wohnsitz, alles hast du ihm gebracht.

So hat dir, o Agni, Vimada Anbetung und Lieder dargebracht, o Sohn der Stärke, vereint mit den Unsterblichen, dein Wohlwollen erflehend; du hast Trank und Speise, sichre Wohnung, alles ihm gebracht.

Так тебе, о Агни, Вимада исполнил произведение,
О потомок питательной силы, согласный с бессмертными,
(И) хвалебные песни, прося о милостях.
Жертвенную усладу, питательную силу, хорошее жилье - все ты принес (ему).

• अग्निः
• विमद ऐन्द्रः प्राजापत्यो वा वसुकृद्वा वासुक्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्जः-नपात्-अग्ने) बल के न गिरनेवाले हे अग्रणायक परमात्मन् ! वा राजन् ! (ते) तेरे लिए (एव) ही (विमदः) विशिष्ट स्तुति करनेवाला या प्रशंसक (सजोषाः) तेरे साथ प्रीति को प्राप्त (अमृतेभिः) अमृतभोगों द्वारा-स्थिर भोगों द्वारा या उनको नियत बनाकर (सुमतीः-गिरः-इयानः-आवक्षत्) शोभन स्तुतियों द्वारा प्राप्त करने के हेतु समर्पित करता है (विश्वम्-इषम्-उर्जं सुक्षितिम्-आभाः) उसके लिए सब एषणीय अन्न व सुनिवास को आभासित कर-प्रकाशित कर-प्रदान कर ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अग्रणायक परमात्मा किसी के बल को गिरानेवाला नहीं होता। ऐसे ही राजा को भी किसी प्रजा के बल को नहीं गिरना चाहिए। प्रत्येक स्तोता अथवा प्रजाजन उसके साथ प्रीति को प्राप्त हों। उपासक या प्रजाजन उसके लिए स्तुति तथा प्रशंसा को समर्पित करते रहें, जिससे कि परमात्मा या राजा सब प्रकार के अन्नोंव बलों तथा उत्तम निवास को प्रदान करता रहे ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऊर्जः-नपात्-अग्ने) बलस्य न पातयितः ! हे अग्रणायक परमात्मन् ! वा राजन् ! (ते) तुभ्यम् (एव) हि (विमदः) विशिष्टमदनः-विशिष्टः स्तोता प्रशंसको वा “मदति-अर्चतिकर्मा” [निघ०३।१४] (सजोषाः) त्वया सह प्रीतिं प्राप्तः (अमृतेभिः) अमृतकल्पैर्भोगैः-स्थिरसुखभोगैर्वा निमित्तभूतैः-तानमृतकल्पान् स्थिरभोगान् वा निमित्तीकृत्य (सुमतीः-गिरः-इयानः-आवक्षत्) मतिवतीः शोभनस्तुतीः प्राप्नुवन्नावहति समर्पयति, अत्र (विश्वम्-इषम्-ऊर्जं सुक्षितिम्-आभाः) तस्मै सर्वमेषणीयमन्नं सुनिवासमाभासय प्रकाशय-प्रदेहि ॥१०॥