सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्
यस्य निःश्वसितं वेदा यो वेदेभ्योऽखिलं जगत् ।
निर्ममे तमहं वन्दे विद्यातीर्थमहेश्वरम् ॥
अष्टके सप्तमे षष्ठं व्याख्याय श्रुतिकोविदः ।
सायणार्यस्ततोऽध्यायं सप्तमं व्याचिकीर्षति ॥
अथ द्वादशानुवाकात्मकस्य दशममण्डलस्य द्वितीयेऽनुवाके त्रयोदश सूक्तानि । तत्र ‘नि वर्तध्वम्’ इत्यष्टर्चं तृतीयं सूक्तम् । अस्य यमपुत्रो मथिताख्य ऋषिर्वरुणपुत्रो भृगुर्वाथवा भार्गवश्च्यवनः । षष्ठी गायत्री शिष्टा अनुष्टुभः । इदमब्देवताकं गोदेवताकं वा । ’ अग्नीषोमा पुनर्वसू ’ इत्यर्धर्चोsग्नीषोमदेवताकः । तथा चानुक्रान्तं – नि वर्तध्वमष्टौ मथितो भृगुर्वा वारुणिर्भार्गवश्च्यवनो वापं गव्यं वानुष्टुभमग्नीषोमीयो द्वितीयोऽर्धर्चः षष्ठी गायत्री ’ इति । गतो विनियोगः
Jamison Brereton
19 (845)
Cows
Mathita Yāmāyana or Bhrgu V ̥ āruṇi or Cyavana Bhārgava
8 verses: anuṣṭubh, except gāyatrī 6
This simple, repetitive, but charming call to the cows to come home is the final hymn of the Yama collection, though its connection to the other hymns in the cycle, especially the funeral hymns that immediately precede it, is unclear. The signature idiom in this hymn is “turn back,” and perhaps it was attached to the Yama cycle on thematic grounds, because the first verses of the preceding hymn, X.18, concern the return to life of the living after the funeral of their dead kinsman (see esp. X.18.3).
010-019 ...{Loading}...
Jamison Brereton
The next ten hymns (X.10–19) form a Yama cycle, though the subject matter found in the individual hymns is quite various. Yama, the son of Vivasvant, is king of the land of the dead because he was the first mortal to die. Yet he was apparently born immortal (see esp. I.83.5) and chose to become mortal, subject to death, “for the sake of the gods…and for the sake of offspring” (X.13.4). The opening hymn in the cycle, the dialogue of Yama and his twin sister Yamī, on the fraught topic of embarking on incestuous sex in order to produce offspring, addresses Yama’s change of status and his choice, but in a deliberately oblique and misleading fashion, as Yama spurns the sexual advances of his sister, and at the end of their bitter argument there seems little likelihood of children. The last six hymns in this cycle (X.14–19) are collectively known as funeral hymns. The first, X.14, is devoted especially to Yama in his role as king of the realm of the dead, while the others, especially 15–18, concern various aspects of death and the treatment of the dead—for example, the forefathers who preceded us to Yama’s realm in X.15, the cremation fire in X.16, the funeral itself in X.
The intermediate hymns, X.11–13, have less superficially clear connections to the Yama saga, but both X.12 (vss. 6–7) and X.13 (vss. 4–5) make important comments on Yama and on Yama’s choice.
There is also an underlying unifying theme, that of duality and twinned-ness: the absolute disjunction between and the ultimate complementarity and unity of the mortal and the immortal, life and death, men and gods, men and women, heaven and earth, sacred and profane. It is appropriate that the cycle should begin with the dialogue between the primal twins, Yama and Yamī, whose very names mean “twin” and who bridge the gap between mortal and immortal.
01 नि वर्तध्वम् - अनुष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
नि व॑र्तध्वं॒ मानु॑ गाता॒स्मान्त्सि॑षक्त रेवतीः ।
अग्नी॑षोमा पुनर्वसू अ॒स्मे धा॑रयतं र॒यिम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
नि व॑र्तध्वं॒ मानु॑ गाता॒स्मान्त्सि॑षक्त रेवतीः ।
अग्नी॑षोमा पुनर्वसू अ॒स्मे धा॑रयतं र॒यिम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा;अग्नीषोमौ
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum
नि꣡ वर्तध्वम् मा꣡नु गात
अस्मा꣡न् सिषक्त रेवतीः
अ꣡ग्नीषोमा पुनर्वसू
अस्मे꣡ धारयतं रयि꣡म्
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
Morph
ánu ← ánu (invariable)
{}
gāta ← √gā- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}
mā́ ← mā́ (invariable)
{}
ní ← ní (invariable)
{}
vartadhvam ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
revatīḥ ← revánt- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}
siṣakta ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
ágnīṣomā ← agnī́-ṣóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
punarvasū ← punarvasu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:DU}
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}
dhārayatam ← √dhr̥- (root)
{number:DU, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
नि । व॒र्त॒ध्व॒म् । मा । अनु॑ । गा॒त॒ । अ॒स्मान् । सि॒स॒क्त॒ । रे॒व॒तीः॒ ।
अग्नी॑षोमा । पु॒न॒र्व॒सू॒ इति॑ पुनःऽवसू । अ॒स्मे इति॑ । धा॒र॒य॒त॒म् । र॒यिम् ॥
Hellwig Grammar
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- vartadhvam ← vṛt
- [verb], plural, Present imperative
- “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”
- mānu ← mā
- [adverb]
- “not.”
- mānu ← anu
- [adverb]
- “subsequently; behind; along; towards; because.”
- gātāsmān ← gāta ← gā
- [verb], plural, Aorist imperative
- “go; enter (a state); arrive.”
- gātāsmān ← asmān ← mad
- [noun], accusative, plural, masculine
- “I; mine.”
- siṣakta ← sac
- [verb], plural, Present imperative
- “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”
- revatīḥ ← revat
- [noun], vocative, plural, feminine
- “abundant; rich; affluent; brilliant; brilliant.”
- agnīṣomā ← agnīṣoma
- [noun], vocative, dual, masculine
- “Soma; Agni; agnīṣoma [word].”
- punarvasū ← punarvasu
- [noun], vocative, dual, masculine
- “Punarvasu; Vishnu; punarvasu [word].”
- asme ← mad
- [noun], locative, plural, masculine
- “I; mine.”
- dhārayataṃ ← dhārayatam ← dhāray ← √dhṛ
- [verb], dual, Present imperative
- “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”
- rayim ← rayi
- [noun], accusative, singular, masculine
- “wealth; property.”
सायण-भाष्यम्
हे गावो हे आपो वा यूयं नि वर्तध्वम् अस्मान् प्रत्यागच्छत । मानु गात अस्मद्व्यतिरिक्तं यजमानं मा गच्छत । आगत्य च हे रेवतीः रेवत्यो धनवत्यो यूयम् अस्मान् सिषक्त सेचयत । अवगाहनगोदोहनस्नानपानादिद्वारेण सेवध्वमित्यर्थः। हे पुनर्वसू पुनःपुनर्वस्तारौ स्तोतॄणां यष्टॄणामाच्छादयितारौ हे अग्नीषोमा अग्नीषोमौ एतन्नामकौ देवौ युवाम् अस्मे अस्मासु रयिं व्रीह्यादिलक्षणं धनं धारयतं स्थापयतम् ॥
Wilson
English translation:
“Come back; go not elsewhere; abounding in wealth, sprinkle us; Agni and Soma, you who clothe (yourworshippers) again, bestow upon us riches.”
Jamison Brereton
Turn back. Don’t keep going. Keep company with us, o rich ones.
O Agni and Soma, who bring goods back, hold our wealth fast for us.
Griffith
TURN, go not farther on your way: visit us, O ye Wealthy Ones.
Agni and Soma, ye who bring riches again, secure us wealth.
Geldner
Kehret heim, folgt keinem anderen, haltet euch zu uns, die ihr unseren Reichtum bildet! Agni und Soma, ihr beiden Punarvasu, haltet bei uns den Reichtum fest!
Grassmann
Kehrt um, ihr Kühe, geht nicht fort; zu uns, ihr reichen, wendet euch; Gebt, Agni, Soma, Reichthum uns ihr Güterbringer zum Besitz.
Elizarenkova
Вернитесь! Не уходите вслед (за кем-нибудь другим)!
Держитесь нас, о (наши) богатства!
О Агни и Сома, возвращающие назад добро,
Удержите у нас богатство!
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा, अग्नीसोमौ
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- निचृत्त्रिष्टुप्
- गान्धारः
ब्रह्ममुनि - विषयः
इस सूक्त में प्रमुखतया गौवों (इन्द्रियों) का वर्णन किया है।
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (रेवतीः) हे दूध आदि पोषक पदार्थ देनेवाली गौवो, प्रजाओं या इन्द्रियो ! (निवर्तध्वम्)इधर-उधर वन में चर कर लौट आवो, यात्रा को समाप्त करके फिर आ जाओ, विषयों को प्राप्त करके अपने स्थान पर स्वस्थ हो जाओ (मा-अनुगात) अन्य का अनुगमन मत करोः (अस्मान् सिषक्त) हमें दुग्धादि पदार्थों से पुनः-पुनः सींचो, राज्याभिषेक के लिए वरो, भोगों से तृप्त करो (पुनर्वसू-अग्नीषोमा) पुनः-पुनः निरन्तर बसानेवालो हे प्राण-अपान ! (अस्मे) हमारे लिए (रयिं धारयतम्) पोषण को प्राप्त कराओ ॥१॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - गौओं के स्वामी के लिए गौवें पुष्कल दूध देनेवाली हों, राजा के लिए प्रजाएँ धन और बल देनेवाली हों, इन्द्रियस्वामी आत्मा के लिए इन्द्रियाँ निर्दोष भोग देनेवाली हों और वे स्व-व्यापारों का सम्पादन करके स्वस्थान पर सदा स्वस्थ रहें। ऐसे ही प्राण-अपान भी प्रत्येक प्राणी को चिर-जीवन दायक होवें ॥१॥
ब्रह्ममुनि - विषयः
अत्र सूक्ते प्राधान्येन गावः (इन्द्रियाणि) वर्ण्यन्ते।
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (रेवतीः) हे रेवत्यः-दुग्धादिपोषणपदार्थवत्यः-पोषणपदार्थप्रदात्र्यो गावः प्रजा इन्द्रियशक्तयो वा “रयिं देहि पोषं देहि” [काठ०१।७] “वीर्यं वै रयिः” [श०१३।४।२।१३] “रयेर्मतौ बहुलम्” [अष्टा०६।१।३७] छन्दसि सम्प्रसारणं मस्य वत्वं च। ‘गोपतौ’ (३) ‘गोपाः’ (४) (५) ‘गाः’ (६) मन्त्रेषु दर्शनात्प्राधान्येन गावो देवताः। ताश्चात्र पशवः, प्रजाः, इन्द्रियाणि लक्ष्यन्ते (निवर्तध्वम्) इतस्ततो वने चरित्वा प्रत्यागच्छत, यात्रां कृत्वा प्रत्यागच्छत, विषयान् लब्ध्वा स्वस्थाने स्वस्था भवत (मा-अनुगात) अन्यस्यानुगमनं मा कुरुत (अस्मान् सिषक्त) अस्मान् दुग्धादिभिः पुनः पुनः सेचयत, राज्याभिषेकाय वृणुत, भौगैस्तर्पयत (पुनर्वसू-अग्नीषोमा) पुनः पुनः निरन्तरं वासयितारौ प्राणापानौ। “प्राणापानावग्नीषोमौ” [ऐ०१।८] (अस्मे) अस्मभ्यम् (रयिं धारयतम्) पोषं धारयतं सम्पादयतम् ॥१॥
02 पुनरेना नि - अनुष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पुन॑रेना॒ नि व॑र्तय॒ पुन॑रेना॒ न्या कु॑रु ।
इन्द्र॑ एणा॒ नि य॑च्छत्व॒ग्निरे॑ना उ॒पाज॑तु ॥
मूलम् ...{Loading}...
पुन॑रेना॒ नि व॑र्तय॒ पुन॑रेना॒ न्या कु॑रु ।
इन्द्र॑ एणा॒ नि य॑च्छत्व॒ग्निरे॑ना उ॒पाज॑तु ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum
पु꣡नर् एना नि꣡ वर्तय
पु꣡नर् एना नि꣡ आ꣡ कुरु
इ꣡न्द्र एणा नि꣡ यछतु
अग्नि꣡र् एना उपा꣡जतु
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
Morph
enāḥ ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
ní ← ní (invariable)
{}
púnar ← púnar (invariable)
{}
vartaya ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
enāḥ ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
kuru ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
ní ← ní (invariable)
{}
púnar ← púnar (invariable)
{}
enāḥ ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ní ← ní (invariable)
{}
yachatu ← √yam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
enāḥ ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
upā́jatu ← √aj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
पुनः॑ । ए॒नाः॒ । नि । व॒र्त॒य॒ । पुनः॑ । ए॒नाः॒ । नि । आ । कु॒रु॒ ।
इन्द्रः॑ । ए॒नाः॒ । नि । य॒च्छ॒तु॒ । अ॒ग्निः । ए॒नाः॒ । उ॒प॒ऽआज॑तु ॥
Hellwig Grammar
- punar
- [adverb]
- “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”
- enā ← enāḥ ← enad
- [noun], accusative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.).”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- vartaya ← vartay ← √vṛt
- [verb], singular, Present imperative
- “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”
- punar
- [adverb]
- “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”
- enā ← enāḥ ← enad
- [noun], accusative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.).”
- ny ← ni
- [adverb]
- “back; down.”
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- kuru ← kṛ
- [verb], singular, Present imperative
- “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”
- indra ← indraḥ ← indra
- [noun], nominative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- eṇā ← enāḥ ← enad
- [noun], accusative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.).”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- yacchatv ← yacchatu ← yam
- [verb], singular, Present imperative
- “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”
- agnir ← agniḥ ← agni
- [noun], nominative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- enā ← enāḥ ← enad
- [noun], accusative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.).”
- upājatu ← upāj ← √aj
- [verb], singular, Present imperative
- “drive.”
सायण-भाष्यम्
अत्र मन्त्रद्रष्टा स्वात्मानं प्रति ब्रूते । हे मदीयात्मन् त्वम् एनाः एताः अन्यतोऽभिगन्त्रीर्गा अपो वा पुनः नि वर्तय पुनःपुनर्मदभिमुखीकुरु । तदनन्तरम् एनाः एताः पुनः भूयो भूयो न्या कुरु नियता आत्मायत्ताः कुरु। किंच इन्द्रः अपि तव सहायभूतः सन् एनाः एताः नि यच्छतु त्वदायत्ताः करोतु । अग्निः च एनाः एताः गा अपो वा उपाजतु उपगमयतु उपक्षिपतु वा । उपयोग्याः करोत्वित्यर्थः ॥
Jamison Brereton
Turn them back again; bring them back here again.
Let Indra hold them back; let Agni drive them near.
Griffith
Make these return to us again, bring them beside us once again.
May. Indra give them back to us, and Agni drive them hither-ward.
Geldner
Bring sie zurück, treib sie wieder heim; Indra soll sie festhalten, Agni soll sie hertreiben!
Grassmann
Schaff diese Kühe uns zurück und lass sie wiederkehren hier; Es lenke Indra sie uns her, und Agni treibe sie uns zu.
Elizarenkova
Верни их назад!
Обрати их назад!
Пусть Индра задержит их!
Пусть Агни пригонит их!
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- विराडनुष्टुप्
- गान्धारः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एनाः पुनः निवर्तय) हे गौवों के स्वामी ! हे प्रजारक्षक ! हे प्रशस्त इन्द्रियवाले आत्मन् ! तू इन गौवों, प्रजाओं और इन्द्रियों को विषयमार्ग से रोक (एनाः पुनः नि-आ कुरु) इन गौ आदि को फिर नियन्त्रित कर-अपने अधीन कर (इन्द्रः एनाः नियच्छतु) ऐश्वर्यवान् परमात्मा भी इनको नियन्त्रित करे या इनके नियन्त्रण में मुझे समर्थ करे (अग्निः-एनाः-उपाजतु) अग्रणायक परमात्मा इन गौ आदि को मेरी अधीनता के लिए प्रेरित करे ॥२॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - गौ आदि पशुओं, प्रजाओं, तथा इन्द्रियों को नित्य नियम में रखना चाहिए और परमात्मा से इनके यथावत् नियन्त्रण के लिए बल माँगना चाहिए ॥२॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एनाः पुनः-निवर्तय) हे गोपते ! प्रजापते ! इन्द्रियस्वामिन्-आत्मन् वा त्वमेताः-गाः, प्रजाः, इन्द्रियाणि वा पुनर्विषयमार्गात् खलु प्रत्यावर्तयावरोधय (एनाः पुनः-नि-आ कुरु) एताः खलु गवाद्याः पुनरपि नियन्त्रिताः कुरु स्वाधीनाः कुरु (इन्द्रः-एनाः-नियच्छतु) ऐश्वर्यवान् परमात्माऽप्येताः खलु नियमयतु नियन्त्रणे मां समर्थयतु (अग्निः-एनाः उपाजतु) अग्रणायकः परमात्मा खल्वेता गवाद्या ममाधीने प्रेरयतु ॥२॥
03 पुनरेता नि - अनुष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
पुन॑रे॒ता नि व॑र्तन्ताम॒स्मिन्पु॑ष्यन्तु॒ गोप॑तौ ।
इ॒हैवाग्ने॒ नि धा॑रये॒ह ति॑ष्ठतु॒ या र॒यिः ॥
मूलम् ...{Loading}...
पुन॑रे॒ता नि व॑र्तन्ताम॒स्मिन्पु॑ष्यन्तु॒ गोप॑तौ ।
इ॒हैवाग्ने॒ नि धा॑रये॒ह ति॑ष्ठतु॒ या र॒यिः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum
पु꣡नर् एता꣡ नि꣡ वर्तन्ताम्
अस्मि꣡न् पुष्यन्तु गो꣡पतौ
इहइ꣡वा꣡ग्ने नि꣡ धारय
इह꣡ तिष्ठतु या꣡ रयिः꣡
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
Morph
etā́ḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
ní ← ní (invariable)
{}
púnar ← púnar (invariable)
{}
vartantām ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
asmín ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
gópatau ← gópati- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}
puṣyantu ← √puṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
agne ← agní- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
dhāraya ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
evá ← evá (invariable)
{}
ihá ← ihá (invariable)
{}
ní ← ní (invariable)
{}
ihá ← ihá (invariable)
{}
rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}
tiṣṭhatu ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
yā́ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}
पद-पाठः
पुनः॑ । ए॒ताः । नि । व॒र्त॒न्ता॒म् । अ॒स्मिन् । पु॒ष्य॒न्तु॒ । गोऽप॑तौ ।
इ॒ह । ए॒व । अ॒ग्ने॒ । नि । धा॒र॒य॒ । इ॒ह । ति॒ष्ठ॒तु॒ । या । र॒यिः ॥
Hellwig Grammar
- punar
- [adverb]
- “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”
- etā ← etāḥ ← etad
- [noun], nominative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- vartantām ← vṛt
- [verb], plural, Present imperative
- “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”
- asmin ← idam
- [noun], locative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); here.”
- puṣyantu ← puṣ
- [verb], plural, Present imperative
- “boom; grow; promote; foster.”
- gopatau ← gopati
- [noun], locative, singular, masculine
- “Shiva; bull; cowboy; Indra; Gopati; king.”
- ihaivāgne ← iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- ihaivāgne ← eva
- [adverb]
- “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”
- ihaivāgne ← agne ← agni
- [noun], vocative, singular, masculine
- “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- dhārayeha ← dhāraya ← dhāray ← √dhṛ
- [verb], singular, Present imperative
- “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”
- dhārayeha ← iha
- [adverb]
- “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”
- tiṣṭhatu ← sthā
- [verb], singular, Present imperative
- “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”
- yā ← yad
- [noun], nominative, singular, feminine
- “who; which; yat [pronoun].”
- rayiḥ ← rayi
- [noun], nominative, singular, feminine
- “wealth; property.”
सायण-भाष्यम्
एना एता ईदृश्यो गाव आपो वा पुनः नि वर्तन्तां भूयो भूयो मां प्रत्यागच्छन्तु । आगत्य च गोपतौ सास्नादिमतीनां धेनूनां वृष्टिलक्षणानामपां पालके अस्मिन् ईदृशे मयि पुष्यन्तु आत्मायत्तत्वेन स्थित्वा पुष्टा भवन्तु । पुष्टाः सतीस्ता हे अग्ने त्वम् इहैव अस्मिन्नेव मयि नि धारय नियमेन स्थापय । या रयिः यदपि व्रीह्यादिकं धनमस्ति तदपि धनं गोसहितम् इह अस्मिन्नेव गोपतौ मयि तिष्ठतु निवसतु ॥ ।
Jamison Brereton
Let these turn back again. Let them prosper in (the care of) this man, the lord of the cattle.
Right here, o Agni, fix them down fast. Here let it remain—our wealth.
Griffith
Let them return to us again: under this herdsman let them feed.
Do thou, O Agni, keep them here, and let the wealth we have remain.
Geldner
Diese sollen wieder heimkehren, bei diesem Rinderbesitz sollen sie gedeihen. Hier nur halte sie, Agni, fest; hier soll der Reichtum verbleiben!
Grassmann
Sie mögen wiederkehren nun, bei diesem Hirten recht gedeihn; Hier halte sie, o Agni, fest; und jeder Reichthum weile hier.
Elizarenkova
Да вернуться эти назад!
Да процветают они у этого хозяина коров!
Только здесь, о Агни, удерживай их!
Здесь пусть остается (то,) что богатство!
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- निचृत्त्रिष्टुप्
- गान्धारः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एताः पुनः-निवर्तन्ताम्) ये गौवें प्रजाएँ और इन्द्रियवृत्तियाँ अपना-अपना उचित व्यापार करके लौट आवें (अस्मिन् गोपतौ पुष्यन्तु) इस गोस्वामी, प्रजापालक और इन्द्रियस्वामी आत्मा के आधार पर पुष्ट होवें (अग्ने) अग्रणायक परमात्मन् ! (इह-एव निधारय) यहाँ मेरे अधीन नियत करे (इह) मेरे अधीन (या रयिः-तिष्ठतु) जो पुष्टि, सम्पत्ति हो, वह स्थिर होवे ॥३॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - गौ आदि पशु, प्रजाएँ तथा इन्द्रियाँ पुनः-पुनः व्यापार करके लौट आएँ और मुझ स्वामी के अधीन पुष्ट होवें। परमात्मा पुष्टि व सम्पत्ति को मेरे अधीन स्थिर रखे ॥३॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (एताः पुनः-निवर्तन्ताम्) पूर्वोक्ताः गावः, प्रजाः, इन्द्रियशक्तयः स्वव्यापारं विधाय पुनः प्रत्यागच्छन्तु (अस्मिन् गोपतौ पुष्यन्तु) अस्मिन् गोस्वामिनि, प्रजास्वामिनि, इन्द्रियस्वामिनि-आत्मनि मयि पुष्टीभवन्तु (अग्ने) अग्रणायक परमात्मन् ! (इह एव निधारय) अत्र मयि हि निरोधय (इह) अत्र मयि (या रयिः-तिष्ठतु) या पुष्टिः पोषणसम्पत्तिः सा स्थिरीभवतु ॥३॥
04 यन्नियानं न्ययनम् - अनुष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
यन्नि॒यानं॒ न्यय॑नं सं॒ज्ञानं॒ यत्प॒राय॑णम् ।
आ॒वर्त॑नं नि॒वर्त॑नं॒ यो गो॒पा अपि॒ तं हु॑वे ॥
मूलम् ...{Loading}...
यन्नि॒यानं॒ न्यय॑नं सं॒ज्ञानं॒ यत्प॒राय॑णम् ।
आ॒वर्त॑नं नि॒वर्त॑नं॒ यो गो॒पा अपि॒ तं हु॑वे ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum
य꣡न् निया꣡नं निअ꣡यनं
संज्ञा꣡नं य꣡त् परा꣡यणम्
आव꣡र्तनं निव꣡र्तनं
यो꣡ गोपा꣡ अ꣡पि तं꣡ हुवे
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
Morph
niyā́nam ← niyā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
nyáyanam ← nyáyana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
parā́yaṇam ← parā́yaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
saṁjñā́nam ← saṁjñā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
āvártanam ← āvártana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
nivártanam ← nivártana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ápi ← ápi (invariable)
{}
gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}
yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
पद-पाठः
यत् । नि॒ऽयान॑म् । नि॒ऽअय॑नम् । स॒म्ऽज्ञान॑म् । यत् । प॒रा॒ऽअय॑नम् ।
आ॒ऽवर्त॑नम् । नि॒ऽवर्त॑नम् । यः । गो॒पाः । अपि॑ । तम् । हु॒वे॒ ॥
Hellwig Grammar
- yan ← yat ← yad
- [noun], nominative, singular, neuter
- “who; which; yat [pronoun].”
- niyānaṃ ← niyānam ← niyāna
- [noun], nominative, singular, neuter
- nyayanaṃ ← nyayanam ← nyayana
- [noun], nominative, singular, neuter
- “entrance.”
- saṃjñānaṃ ← saṃjñānam ← saṃjñāna
- [noun], nominative, singular, neuter
- yat ← yad
- [noun], nominative, singular, neuter
- “who; which; yat [pronoun].”
- parāyaṇam ← parāyaṇa
- [noun], nominative, singular, neuter
- “devotion; aim; engagement; commitment; departure; refuge; fondness.”
- āvartanaṃ ← āvartanam ← āvartana
- [noun], nominative, singular, neuter
- “rotation.”
- nivartanaṃ ← nivartanam ← nivartana
- [noun], nominative, singular, neuter
- “return; deactivation.”
- yo ← yaḥ ← yad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- gopā ← gopāḥ ← gopā
- [noun], nominative, singular, masculine
- “herder; defender.”
- api
- [adverb]
- “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”
- taṃ ← tam ← tad
- [noun], accusative, singular, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- huve ← hvā
- [verb], singular, Present indikative
- “raise; call on; call; summon.”
सायण-भाष्यम्
नियानम् । अधिकरणे ल्युट् । नियमेन यान्त्यागच्छन्ति गावोऽत्रेति नियानं गोष्ठाख्यं स्थानम्। यत् अस्तीति शेषः। यच्छब्दयोगात्तच्छब्दोऽध्याहर्तव्यः। हुव इति क्रियापदं सर्वत्रानुषज्यते । तत्स्थानं हुवे आह्वयामि । आह्वानमभिमुखीकरणं तेन चात्र तत्पूर्विका प्रार्थना लक्ष्यते । गोसहितं गोष्ठं प्रार्थय इत्यर्थः । न्ययनम् । भावे ल्युट् । नियमेन गृहं प्रति प्राप्तिलक्षणं गमनं यदस्ति तदपि प्रार्थये। निवर्तनं वने चरित्वा गृहं प्रति यदागमनमस्ति तदपि प्रार्थये । यः अपि गोपाः गवां पालकोऽस्ति तम् अपि हुवे प्रार्थये । सर्वगुणोपेता गाः प्रार्थय इत्यर्थः ॥ (वैकल्पिकपाठः – ग-प्रार्थये । यत्र संगच्छंते इतरेतरं जानंतस्तत् संज्ञानं । अथ ततश्चरणार्थं पराचीना यत्र यंति तत्परायणं । चरित्वाधा आवर्तंते तदावर्तनं; मु-प्रार्थये । संज्ञान गोभिः सह ऐकमत्यं यदस्ति तदपि प्रार्थये । परायणं परागमनं वनं प्रति गवां चरणाय गमनं यदस्ति तदपि प्रार्थये । आवर्तनं वनचारिणीभिर्गोभिः सह प्रवर्तनं यदस्ति तदपि प्रार्थये।)
Jamison Brereton
Also the one who is the cowherd—I call him to the journeying back, the coming back, the bringing to agreement, and the going away,
to the turning here and the turning back.
Griffith
1 call upon their herdsman, him who knoweth well their coming nigh,
Their parting and their home-return, and watcheth their approach and rest.
Geldner
Den Heimweg, die Rückkehr, die Eintracht, das Fortgehen, die Herkehr, die Heimkehr und auch den Hirten rufe ich an.
Grassmann
Der ihr Entfernen, der ihr Nahn, Zusammen-, Auseinandergehn, Ihr Heimgehn und zur Ruhe gehn bewacht, den Hüter ruf’ ich her.
Elizarenkova
Я призываю то, что дорога домой, вход,
Согласие, что уход,
Приближение, возвращение
(И) кто пастух, того тоже.
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- निचृत्त्रिष्टुप्
- गान्धारः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यत्-नियानम्) गौओं, प्रजाओं और इन्द्रियों का जो नियत नैत्यिक कार्य में गमन है (नि-अयनम्) तथा फिर नियत नैत्यिक निश्रयण-रहना (संज्ञानम्) संल्लाभ-दुग्धादि, उपहार वा भोग देना (यत् परायणम्) जो दूरगमन-स्वकार्य से निवृत्त होना है और (आवर्तनम्) पुनः प्रवृत्त होना (निवर्तनम्) कार्य से विराम करना, आदि क्रियाओं का (यः गोपाः-अपि तं हुवे) जो सब ओर से गोस्वामी, प्रजापति इन्द्रियस्वामी परमात्मा है, उसकी प्रार्थना करता हूँ ॥४॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - गौओं, प्रजाओं, इन्द्रियों का नित्य स्वकार्य में प्रवेश होना-जाना-स्थिर होना और उनसे लाभ लेना; कार्य से पुनः निवृत्त होना फिर कार्य में लगना आदि क्रियाएँ सब रक्षक परमात्मा के अधीन हैं। उसकी हम स्तुति करें ॥४॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यत् नियानम्) गवां प्रजानामिन्द्रियाणां वा यत् खलु नियतं नैत्यिकं स्वकार्ये गमनम् (नि-अयनम्) तथा पुनर्नियतं नैत्यिकं निश्रयणम् (संज्ञानम्) संल्लाभो दुग्धादिकं भोग उपहारो वा (यत् परायणम्) यत् खलु दूरगमनं स्वकार्यान्निवर्तनम् (आवर्तनम्) पुनः प्रवर्तनम् (निवर्तनम्) कार्याद् विरमणम् (यः-गोपाः अपि तं हुवे) यः सर्वतो गोस्वामी प्रजापतिः, इन्द्रियस्वामी परमात्मा तमपि प्रार्थये ॥४॥
05 य उदानड्व्ययनम् - अनुष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
य उ॒दान॒ड्व्यय॑नं॒ य उ॒दान॑ट् प॒राय॑णम् ।
आ॒वर्त॑नं नि॒वर्त॑न॒मपि॑ गो॒पा नि व॑र्तताम् ॥
मूलम् ...{Loading}...
य उ॒दान॒ड्व्यय॑नं॒ य उ॒दान॑ट् प॒राय॑णम् ।
आ॒वर्त॑नं नि॒वर्त॑न॒मपि॑ गो॒पा नि व॑र्तताम् ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum
य꣡ उदा꣡नड् विअ꣡यनं
य꣡ उदा꣡नट् परा꣡यणम्
आव꣡र्तनं निव꣡र्तनम्
अ꣡पि गोपा꣡ नि꣡ वर्तताम्
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424);; repeated line
popular;; epic anuṣṭubh (424)
Morph
udā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}
vyáyanam ← vyáyana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
parā́yaṇam ← parā́yaṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
udā́naṭ ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}
yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
āvártanam ← āvártana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
nivártanam ← nivártana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}
ápi ← ápi (invariable)
{}
gopā́ḥ ← gopā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}
ní ← ní (invariable)
{}
vartatām ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}
पद-पाठः
यः । उ॒त्ऽआन॑ट् । वि॒ऽअय॑नम् । यः । उ॒त्ऽआन॑ट् । प॒रा॒ऽअय॑नम् ।
आ॒ऽवर्त॑नम् । नि॒ऽवर्त॑नम् । अपि॑ । गो॒पाः । नि । व॒र्त॒ता॒म् ॥
Hellwig Grammar
- ya ← yaḥ ← yad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- udānaḍ ← udānaṭ ← unnaś ← √naś
- [verb], singular, Root aorist (Ind.)
- “obtain.”
- vyayanaṃ ← vyayanam ← vyayana
- [noun], accusative, singular, neuter
- ya ← yaḥ ← yad
- [noun], nominative, singular, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- udānaṭ ← unnaś ← √naś
- [verb], singular, Root aorist (Ind.)
- “obtain.”
- parāyaṇam ← parāyaṇa
- [noun], accusative, singular, neuter
- “devotion; aim; engagement; commitment; departure; refuge; fondness.”
- āvartanaṃ ← āvartanam ← āvartana
- [noun], accusative, singular, neuter
- “rotation.”
- nivartanam ← nivartana
- [noun], accusative, singular, neuter
- “return; deactivation.”
- api
- [adverb]
- “besides; even; surely; though; furthermore; among; contrastingly; assuredly.”
- gopā ← gopāḥ ← gopā
- [noun], nominative, singular, masculine
- “herder; defender.”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- vartatām ← vṛt
- [verb], singular, Present imperative
- “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”
सायण-भाष्यम्
यः गोपाः गोपालः व्ययनं नष्टानां गवामन्वेषणार्थं विविधं गमनम् उदानट् व्याप्नोति अनुभवति । यः परायणं परागमनम् उदानट् व्याप्नोति । वनं प्रति गवां चरणाय गमनमित्यर्थः। यश्च आवर्तनं वनचारिणीभिर्गोभिः सह प्रवर्तनमनुभवति । यः अपि गोपाः निवर्तनं गोभिः सह वनाद्गृहं प्रति निर्गमनमनुभवति । सोऽपि गोपालः नि वर्ततां गोभिः सह वनाद्गृहं प्रति क्षेमेणागच्छतु ॥
Jamison Brereton
He who has managed the dispersal, who has managed the going away, the turning here, and the turning back—let the cowherd also turn back.
Griffith
Yea, let the herdsman, too, return, who marketh well their driving-forth;
Marketh their wandering away, their turning back and coming home.
Geldner
Der das Verlaufen, das Fortlaufen, die Herkehr, die Heimkehr in seiner Hand hat, auch der Hirt soll heimkehren!
Grassmann
Der ihr Entfernen wohl bewacht, der ihren Fortgang wohl bewacht, Ihr Heimgehn und zur Ruhe gehn, der Hüter komme zu uns her.
Elizarenkova
Кто овладел разбреданием,
Кто овладел уходом,
Приближением, возвращением –
Пастух пусть тоже вернется.
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- निचृत्त्रिष्टुप्
- गान्धारः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः गोपाः) जो गौवों, प्रजाओं, इन्द्रियों का स्वामी परमात्मा है, और (व्ययनम्-उदानट्) जो विशिष्ट गमन का अधिष्ठाता है (यः परायणम् उदानट्) जो परगमन का भी अधिष्ठाता है (आवर्तनं निवर्तनम्-अपि) और जो सुखसाधन के प्रवर्तन और दुःख से निवर्तन का भी अधिष्ठाता है (गोपाः निवर्तताम्) वह गौवों, प्रजाओं और इन्द्रियों का रक्षक परमात्मा हमें प्राप्त हो ॥५॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - गौवों, प्रजाओं, इन्द्रियों का रक्षक परमात्मा उनकी सारी गति प्रवृत्तियों का अधिष्ठाता है। वह हमें प्राप्त हो ॥५॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (यः गोपाः) यो गवां पालकः, प्रजानां स्वामी, तथेन्द्रियाणां प्रवर्तकश्च परमात्मा (व्ययनम्-उदानट्) विशिष्टगमनमधितिष्ठति (यः-परायणम्-उदानट्) यः परे गमनं विपरीतगमनं प्रवर्तनमधितिष्ठति (आवर्तनं निवर्तनम्-अपि) सुखसाधने प्रवर्तनं दुःखात् खलु निवर्तनं चाधितिष्ठति (गोपाः-निवर्तताम्) स गवां प्रजानामिन्द्रियाणां रक्षकः परमात्मा अस्मदभिमुखं प्राप्तो भवतु ॥५॥
06 आ निवर्त - गायत्री
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ नि॑वर्त॒ नि व॑र्तय॒ पुन॑र्न इन्द्र॒ गा दे॑हि ।
जी॒वाभि॑र्भुनजामहै ॥
मूलम् ...{Loading}...
आ नि॑वर्त॒ नि व॑र्तय॒ पुन॑र्न इन्द्र॒ गा दे॑हि ।
जी॒वाभि॑र्भुनजामहै ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - गायत्री
Thomson & Solcum
आ꣡ निवर्त नि꣡ वर्तय
पु꣡नर् न इन्द्र गा꣡ देहि
जीवा꣡भिर् भुनजामहै
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular
popular
popular
Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
ní ← ní (invariable)
{}
nivarta ← nivarta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
vartaya ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
dehi ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}
indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
púnar ← púnar (invariable)
{}
bhunajāmahai ← √bhuj- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}
jīvā́bhiḥ ← jīvá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}
पद-पाठः
आ । नि॒ऽव॒र्त॒ । नि । व॒र्त॒य॒ । पुनः॑ । नः॒ । इ॒न्द्र॒ । गाः । दे॒हि॒ ।
जी॒वाभिः॑ । भु॒न॒जा॒म॒है॒ ॥
Hellwig Grammar
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- nivarta
- [noun], vocative, singular, masculine
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- vartaya ← vartay ← √vṛt
- [verb], singular, Present imperative
- “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”
- punar
- [adverb]
- “again; further; now; over and over; subsequently; repeatedly; however; besides.”
- na ← naḥ ← mad
- [noun], dative, plural
- “I; mine.”
- indra
- [noun], vocative, singular, masculine
- “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”
- gā ← gāḥ ← go
- [noun], accusative, plural
- “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”
- dehi ← dā
- [verb], singular, Present imperative
- “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”
- jīvābhir ← jīvābhiḥ ← jīva
- [noun], instrumental, plural, feminine
- “live; alive(p); amṛta.”
- bhunajāmahai ← bhuj
- [verb], plural, Present imperative
- “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”
सायण-भाष्यम्
हे इन्द्र त्वम् आ निवर्त आनिवर्तस्व अस्मदभिमुखो भव । ततोऽन्यतो गच्छन्तीर्गाः नि वर्तय अस्मदभिमुखीः कुरु । एवं कृत्वा च हे इन्द्र त्वं पुनः पश्चात् नः अस्मभ्यं गाः देहि प्रयच्छ। त्वया दत्ताभिः जीवाभिः चिरं जीवन्तीभिः सर्वस्य जीवयित्रीभिर्वा गोभिः भुनजामहै वयं भुञ्जीमहि । यद्वा । भुजिरत्रान्तर्भावितण्यर्थः । देवपितॄन्’ संभोजयेमहि ॥
Jamison Brereton
You turner back, turn them back here; give the cows to us again, o Indra. Let us find enjoyment with them alive.
Griffith
Home-leader, lead them home to us; Indra, restore to us our kine:
We will rejoice in them alive.
Geldner
Du Heimführer, führe sie heim, gib uns die Kühe wieder, Indra! Wir wollen uns der Lebenden erfreuen.
Grassmann
Heimfuhrer, führe sie zurück gib Indra uns die Küh’ zurück, Wir woll’n der lebenden uns freun.
Elizarenkova
О возвратитель, верни,
Отдай нам назад коров, о Индра!
Мы будем радоваться живым!
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- गायत्री
- षड्जः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र-आ निवर्त) हे हमारी ओर अभिमुख होनेवाले ऐश्वर्यशाली परमात्मन् ! (निवर्तय) हमारे अभिमुख हो (नः पुनः-गाः-देहि) हमारे लिए पुनः-पुनः और पुनर्जन्म में भी गौवों, प्रजाओं, इन्द्रियों को दे (जीवाभिः भुनजामहै) हम जीती हुई, स्वस्थ रहती हुई गौवों, प्रजाओं, इन्द्रियों के द्वारा भोग को प्राप्त हों ॥६॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - परमात्मा हमें गौवों, प्रजाओं, इन्द्रियों को प्रदान करे, जिससे हम उनके सम्बन्ध से भोगों को प्राप्त करें ॥६॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र-आ निवर्त) हे-अस्मदभिमुखीभवितः-ऐश्वर्यवन् परमात्मन् ! (निवर्तय) अस्मदभिमुखी भव (नः पुनः-गाः-देहि)अस्मभ्यं पुनः पुनः-पुनर्जन्मनि वा गाः प्रजाः, इन्द्रियाणि वा देहि (जीवाभिः-भुनजामहै) जीवयन्तीभिर्जीवनं प्रयच्छन्तीभिर्वयं भोगं प्राप्नुयाम ॥६॥
07 परि वो - अनुष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
परि॑ वो वि॒श्वतो॑ दध ऊ॒र्जा घृ॒तेन॒ पय॑सा ।
ये दे॒वाः के च॑ य॒ज्ञिया॒स्ते र॒य्या सं सृ॑जन्तु नः ॥
मूलम् ...{Loading}...
परि॑ वो वि॒श्वतो॑ दध ऊ॒र्जा घृ॒तेन॒ पय॑सा ।
ये दे॒वाः के च॑ य॒ज्ञिया॒स्ते र॒य्या सं सृ॑जन्तु नः ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum
प꣡रि वो विश्व꣡तो दध
ऊर्जा꣡ घृते꣡न प꣡यसा
ये꣡ देवाः꣡ के꣡ च यज्ञि꣡यास्
ते꣡ रय्या꣡ सं꣡ सृजन्तु नः
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
Morph
dadhe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}
pári ← pári (invariable)
{}
vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
viśvátas ← viśvátas (invariable)
{}
ghr̥téna ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
páyasā ← páyas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}
ūrjā́ ← ū́rj- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}
ca ← ca (invariable)
{}
devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
ké ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
yajñíyāḥ ← yajñíya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
yé ← yá- (pronoun)
{}
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}
rayyā́ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}
sám ← sám (invariable)
{}
sr̥jantu ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}
पद-पाठः
परि॑ । वः॒ । वि॒श्वतः॑ । द॒धे॒ । ऊ॒र्जा । घृ॒तेन॑ । पय॑सा ।
ये । दे॒वाः । के । च॒ । य॒ज्ञियाः॑ । ते । र॒य्या । सम् । सृ॒ज॒न्तु॒ । नः॒ ॥
Hellwig Grammar
- pari
- [adverb]
- “from; about; around.”
- vo ← vaḥ ← tvad
- [noun], accusative, plural
- “you.”
- viśvato ← viśvatas
- [adverb]
- “everywhere; around; about.”
- dadha ← dadhe ← dhā
- [verb], singular, Present indikative
- “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”
- ūrjā ← ūrj
- [noun], instrumental, singular, feminine
- “strength; refreshment; vigor; food; strengthening.”
- ghṛtena ← ghṛta
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “ghee; fat.”
- payasā ← payas
- [noun], instrumental, singular, neuter
- “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”
- ye ← yad
- [noun], nominative, plural, masculine
- “who; which; yat [pronoun].”
- devāḥ ← deva
- [noun], nominative, plural, masculine
- “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”
- ke ← ka
- [noun], nominative, plural, masculine
- “what; who; ka [pronoun].”
- ca
- [adverb]
- “and; besides; then; now; even.”
- yajñiyās ← yajñiyāḥ ← yajñiya
- [noun], nominative, plural, masculine
- “sacrificial; divine; devoted.”
- te ← tad
- [noun], nominative, plural, masculine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- rayyā ← rayi
- [noun], instrumental, singular, feminine
- “wealth; property.”
- saṃ ← sam
- [adverb]
- “sam; together; together; saṃ.”
- sṛjantu ← sṛj
- [verb], plural, Present imperative
- “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”
- naḥ ← mad
- [noun], accusative, plural
- “I; mine.”
सायण-भाष्यम्
हे देवाः विश्वतः सर्वतः स्थितान् वः युष्मान् ऊर्जा गोसंबन्धिना दधिलक्षणेनान्नेन घृतेन आज्येन पयसा क्षीरेण च परि दधे संधारयामि । युष्मभ्यं हविर्द्वारेण प्रयच्छामि । न केवलमात्मानं पुष्णामीत्यर्थः । एतज्ज्ञात्वा ये के च देवाः यज्ञियाः यज्ञार्हाः सन्ति ते देवाः नः अस्मान् रय्या गोलक्षणेन धनेन सं सृजन्तु संयोजयन्तु ॥
Jamison Brereton
On every side I surround you with nourishment, ghee, and milk.
Whatever gods there are who are worthy of the sacrifice, let them join us with wealth.
Griffith
1 offer you on every side butter and milk and strengthening food.
May all the Holy Deities pour down on us a flood of wealth.
Geldner
Von allen Seiten versehe ich euch mit kräftiger Nahrung, mit Schmalz, mit Milch. Welche Götter alle die Opferwürdigen sind, die sollen uns des Reichtums teilhaft machen!
Grassmann
Umgib von allen Seiten uns mit Nahrung und mit fetter Milch, Die hehren Götter mögen uns Reichthum ergiessen allesammt.
Elizarenkova
Со всех сторон я наделяю вас
Питательной силой, жиром, молоком.
Какие бы ни (были) боги, достойные жертв,
(Все) они пусть сделают нас причастными к богатству!
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ये के च यज्ञियाः-देवाः) जो कोई भी सत्सङ्ग के योग्य विद्वान् हैं, (रय्या संसृजन्तु) रमणीय ज्ञान से हमें संयुक्त करें (वः) तुम्हें,मैं (ऊर्जा घृतेन पयसा) अन्न, घृत और दुग्ध से (विश्वतः परिदधे) सब प्रकार से परितृप्त करता हूँ ॥७॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - सत्सङ्ग करने योग्य विद्वान् जन हमें रमणीय ज्ञान से संयुक्त करते हैं। हम भी उनको अन्न, घृत, दुग्ध आदि से परितृप्त करें ॥७॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (ये के च यज्ञियाः-देवाः) ये केचित् सङ्गमनीया विद्वांसः (रय्या संसृजन्तु) रमणीयेन ज्ञानेनास्मान् संयोजयन्तु (वः) युष्मान् (ऊर्जा घृतेन पयसा) अन्नेन ‘अन्नं वा ऊर्क्” [तै०५।४।४।१] घृतेन दुग्धेन च (विश्वतः परिदधे) सर्वतः परितृप्तान् करोमि ॥७॥
08 आ निवर्तन - अनुष्टुप्
विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...
आ नि॑वर्तन वर्तय॒ नि नि॑वर्तन वर्तय ।
भूम्या॒श्चत॑स्रः प्र॒दिश॒स्ताभ्य॑ एना॒ नि व॑र्तय ॥
मूलम् ...{Loading}...
आ नि॑वर्तन वर्तय॒ नि नि॑वर्तन वर्तय ।
भूम्या॒श्चत॑स्रः प्र॒दिश॒स्ताभ्य॑ एना॒ नि व॑र्तय ॥
सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
अधिमन्त्रम् - sa
- देवता - आपो गावो वा
- ऋषिः - मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनो वा भार्गवः
- छन्दः - अनुष्टुप्
Thomson & Solcum
आ꣡ निवर्तन वर्तय
नि꣡ निवर्तन वर्तय
भू꣡म्याश् च꣡तस्रः प्रदि꣡शस्
ता꣡भ्य एना नि꣡ वर्तय
Vedaweb annotation
Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons
Pāda-label
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
popular;; epic anuṣṭubh (424)
Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}
nivartana ← nivártana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
vartaya ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
ní ← ní (invariable)
{}
nivartana ← nivártana- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}
vartaya ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
bhū́myāḥ ← bhū́mi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}
cátasraḥ ← catúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
pradíśaḥ ← pradíś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}
enāḥ ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:PL}
ní ← ní (invariable)
{}
tā́bhyaḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:DAT, gender:F, number:PL}
vartaya ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}
पद-पाठः
आ । नि॒ऽव॒र्त॒न॒ । व॒र्त॒य॒ । नि । नि॒ऽव॒र्त॒न॒ । व॒र्त॒य॒ ।
भूम्याः॑ । चत॑स्रः । प्र॒ऽदिशः॑ । ताभ्यः॑ । ए॒नाः॒ । नि । व॒र्त॒य॒ ॥
Hellwig Grammar
- ā
- [adverb]
- “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”
- nivartana
- [noun], vocative, singular, masculine
- vartaya ← vartay ← √vṛt
- [verb], singular, Present imperative
- “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- nivartana
- [noun], vocative, singular, masculine
- vartaya ← vartay ← √vṛt
- [verb], singular, Present imperative
- “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”
- bhūmyāś ← bhūmyāḥ ← bhūmi
- [noun], genitive, singular, feminine
- “floor; earth; Earth; real property; region; pṛthivī; location; Earth; place; bhūja; floor; pit; bhūmi [word]; one; hole; shop; distance; country; space; land; territory; topographic point.”
- catasraḥ ← catur
- [noun], nominative, plural, feminine
- “four; catur [word].”
- pradiśas ← pradiśaḥ ← pradiś
- [noun], nominative, plural, feminine
- “quarter; direction; command; region; indication.”
- tābhya ← tābhyaḥ ← tad
- [noun], ablative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”
- enā ← enāḥ ← enad
- [noun], accusative, plural, feminine
- “this; he,she,it (pers. pron.).”
- ni
- [adverb]
- “back; down.”
- vartaya ← vartay ← √vṛt
- [verb], singular, Present imperative
- “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”
सायण-भाष्यम्
मन्त्रद्रष्टर्षिः स्वात्मानं गाश्च संबोध्याह । हे मदीयात्मन् त्वं गाः आ वर्तय। आकारोऽप्यनेनापि संबध्यते । मदभिमुखीः कुरु । स्तुत्या यागेन च ताः प्रसाद्योपनमयेत्यर्थः । हे गावः यूयमपि प्रसाद्यमानाः आ निवर्तन आनिवर्तध्वम् । आभिमुख्येनागच्छत । पुनरप्याह । हे मदीयात्मन् त्वं नि वर्तय गोसंचरणस्थानादपगच्छन्तीर्गा इतोऽभिगन्त्रीः कुरु । यूयमपि हे गावो निवर्त्यमानाः सत्यः निवर्तन निवर्तध्वम् । इदानीं स्वात्मा गावश्चर्षिं प्रति ब्रुवते । हे ऋषे अहं कुतो गा निवर्तयामीति कुतो वयं निवर्तयामह इत्यात्मना गोभिश्च पृष्टः सन्नाह । भूम्याः पृथिव्याः चतस्रः प्रदिशः चतुःसंख्यायुक्ताः प्रकृष्टा या दिशः सन्ति ताभ्यः दिग्भ्यः एनाः गाः नि वर्तय हे आत्मन् मदभिमुखीः कुरु । हे गावो यूयमपि ताभ्यो दिग्भ्यो निवर्तध्वमिति सामर्थ्याल्लब्धम् । यद्वा । अब्दैवतपक्षेऽपि सूक्तार्थों यथा घटते तथा योजना कर्तव्या ॥ ॥ १ ॥
Jamison Brereton
You turner back, turn them here; you turner back, turn them back. The earth has four quarters: from these, turn them back.
The Anukramaṇī gives a choice of authorship for the next seven hymns, X.20– 26: Vimada, the son of Indra or Prajāpati, or Vasukr̥t Vāsukra. The patronymic of the latter choice would identify the poet as a son or descendant of Vasukra Aindra, the author of the three desperately difficult hymns that immediately follow (27–29). The poet of X.25.11 also identifies with or identifies himself as Kakṣīvant, the very skilled poet of I.116–126.
Whatever the poet’s affiliation, he is fond of unusual meters (see esp. 21, 22, 24, 25) as well as puns on the name Vimada. The hymns are dedicated to Agni (20–21), Indra (22–1st half of 24), the Aśvins (2nd half of 24), Soma (25), and Pūṣan (26).
Griffith
O thou Home-leader, lead them home, restore them thou who bringest home.
Four are the quarters of the earth; from these bring back to us our kine,
Geldner
Du Heimführer führe sie her, du Heimführer, führe sie heim! Die vier Richtungen der Erde, aus diesen führe sie heim!
Grassmann
Heimführer, fuhr sie wieder her Heimführer, führ sie wieder heim Aus den vier Gegenden der Welt, aus denen führe sie uns heim.
Elizarenkova
О возвратитель, приведи!
О возвратитель, верни!
Четыре стороны земли –
Из них верни их!
अधिमन्त्रम् (VC)
- आपो गावो वा
- मथितो यामायनो भृगुर्वा वारुणिश्च्यवनों वा भार्गवः
- अनुष्टुप्
- गान्धारः
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (निवर्तन) हे अन्यत्र से हमारी ओर आगमनशील परमात्मा ! (आवर्तय) हमारी ओर प्रवृत्त हो (निवर्तन) हे कदाचित् निवर्तनवाले ! (वर्तय) तू हमें अपनी ओर प्रवृत्त कर (भूम्याः-चतस्रः प्रदिशः) भूमि की जो चारों प्रदिशाएँ हैं, (ताभ्यः एनाः-निवर्तय) उन दिशाओं से इन गौ आदि को यहाँ प्राप्त करा ॥८॥
ब्रह्ममुनि - भावार्थः
भावार्थभाषाः - हे अन्यत्र से हमारी ओर प्राप्त होनेवाले परमात्मन् ! तू हमारे अभिमुख हो, हमें अपनी ओर ले तथा भूमि की चारों दिशाओं से गौ आदियों को हमें प्राप्त करा ॥८॥
ब्रह्ममुनि - पदार्थः
पदार्थान्वयभाषाः - (निवर्तन) निवर्तनशील अस्मत्प्रत्यागमनशील परमात्मन् ! (आवर्तय) अस्मदभिमुखागमने खल्वावृत्तिं कुरु (निवर्तन) हे कदाचिन्निवर्तनस्वभाव ! (वर्तय) त्वं कदाचित् प्रवृत्तो भव (भूम्याः-चतस्रः प्रदिशः) भूम्याश्चतस्रः प्रदिशो याः सन्ति (ताभ्यः-एनाः-निवर्तय) ताभ्यो दिग्भ्य एता गाः प्रजा इन्द्रियाणि वा-अत्र प्रत्यागमय ॥८॥