०१०

• देवता - यमो वैवस्वतः
• ऋषिः - यमी वैवस्वती
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ओ᳓ चित् स᳓खायं सखिया᳓ ववृत्यां
तिरः᳓ पुरू᳓ चिद् अर्णवं᳓ जगन्वा᳓न्
पितु᳓र् न᳓पातम् आ᳓ दधीत वेधा᳓
अ᳓धि क्ष᳓मि प्रतरं᳓ दी᳓धियानः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

cit ← cit (invariable)

sákhāyam ← sákhi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sakhyā́ ← sakhyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

u ← u (invariable)

vavr̥tyām ← √vr̥t- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

arṇavám ← arṇavá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

jaganvā́n ← √gam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

purú ← purú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tirás ← tirás (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

dadhīta ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:MED}

nápātam ← nápat- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vedhā́ḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

dī́dhyānaḥ ← √dhī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

kṣámi ← kṣám- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

pratarám ← pratarám (invariable)

ओ इति॑ । चि॒त् । सखा॑यम् । स॒ख्या । व॒वृ॒त्या॒म् । ति॒रः । पु॒रु । चि॒त् । अ॒र्ण॒वम् । ज॒ग॒न्वान् ।
पि॒तुः । नपा॑तम् । आ । द॒धी॒त॒ । वे॒धाः । अधि॑ । क्षमि॑ । प्र॒ऽत॒रम् । दीध्या॑नः ॥

• o ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• o ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• sakhāyaṃ ← sakhāyam ← sakhi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhyā ← sakhya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “friendship; aid; company.”

• vavṛtyāṃ ← ← vṛt
• [verb], singular, Perfect optative
• “behave; happen; exist; return; dwell; die; roll; continue; act; exist; feed on; issue; move; travel; proceed; turn; situate; drive; account for; begin; do; inhere; revolve.”

• tiraḥ ← tiras
• [adverb]
• “tiras [word]; away; secretly.”

• purū ← puru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “many; much(a); very.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• arṇavaṃ ← arṇavam ← arṇava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ocean; sea; four.”

• jaganvān ← gam
• [verb noun], nominative, singular
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• napātam ← napāt
• [noun], accusative, singular, masculine
• “grandson; nephew; napāt [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dadhīta ← dhā
• [verb], singular, Present optative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• vedhā ← vedhāḥ ← vedhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• kṣami ← kṣam
• [noun], locative, singular, feminine
• “Earth; heaven and earth.”

• prataraṃ ← prataram
• [adverb]
• “farther.”

• dīdhyānaḥ ← dhī
• [verb noun], nominative, singular
• “think; desire; chew over.”

अत्रास्मिन् सूक्ते वैवस्वतयोर्यमयम्योः संवाद उच्यते । अस्यामृचि यमं प्रति यमी प्रोवाच । तिरः अन्तर्हितमप्रकाशमानम् । निर्जनप्रदेशमित्यर्थः । पुरु चित् बह्वपि विस्तीर्णं च अर्णवं समुद्रैकदेशमवान्तरद्वीपं जगन्वान् गतवती यमी । चित् इति पूजार्थे । पूजितमिष्टम् । श्रेष्ठमित्यर्थः। सखायं गर्भवासादारभ्य सखीभूतं यमं सख्या सख्याय स्त्रीपुरुषसंपर्कजनितमित्रत्वाय ओ ववृत्याम् आवर्तयामि । आभिमुख्येन स्थित्वा लज्जां परित्यज्य त्वत्संभोग करोमीत्यर्थः । ‘धर्मस्य त्वरिता गतिः’ इति न्यायेन कामस्य त्वरितत्वात् । अपि च पितुः आवयोर्भविष्यतः पुत्रस्य पितृभूतस्य तवार्थाय अधि क्षमि अधि पृथिव्याम् । पृथिवीस्थानीये ममोदर इत्यर्थः । प्रतरं प्रकृष्टम्। सर्वगुणोपेतमित्यर्थः । नपातं गर्भलक्षणमपत्यं वेधाः विधाता प्रजापतिः दीध्यानः आवयोरनुरूपस्य पुत्रस्य जननार्थमावां ध्यायन आ दधीत। ‘प्रजापतिर्धाता गर्भं दधातु ते ’ (ऋ. सं. १०. १८४. १) इत्युक्तत्वात् ॥ ।

English translation:

“(Yami speaks). I invite my friend to friendship, having come over the vast and desert ocean; mayVedhas, after reflecting, plural ce in the earth the offsprig (of you) the father, edowed with excellent qualities.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Plural ceiṇ..qualities: may Prajāpati bestow offspring for the sake of you becoming the father of a son to be born to us;adhi kṣami (upon the earth) = in my womb

[Yamī:] I would turn my partner right here to partnership—even though he has gone across many (realms), across the flood.
A (ritual) adept should provide a grandson for his father, envisioning his furtherance on the earth.

FAIN would I win my friend to kindly friendship. So may the Sage, come through the air’s wide ocean,
Remembering the earth and days to follow, obtain a son, the issue of his father.

Ich möchte doch den Freund zu einem Freundschaftsdienst bewegen. Auch wenn er noch so viele Meilen über das Meer gekommen ist, sollte er kommen. Ein musterhafter Mann soll einen Enkel seines Vaters bekommen, wenn er weiter die Zukunft der Erden bedenkt.

»Zur schuld’gen Freundschaft will den Freund ich locken; durch Luft und Meer auch würd’ ich zu ihm eilen; Der holde setze her den Spross des Vaters, hinblickend auf den künft’gen Stamm auf Erden.«

Как бы я хотела повернуть друга к дружбе,
Даже если он прошел много (еджан) через бурный поток!
Предусмотрительный хотел бы иметь внука (своего) отца,
Представляя себе (своего) продолжателя на земле.
Яма:

• यमो वैवस्वतः
• यमी वैवस्वती
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

इस सूक्त में यम-यमी संवाद से दिन-रात का विज्ञान और गृहस्थधर्मशिक्षणआलङ्कारिकढंग से कहा गया है।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरु)अपने प्रकाश और तेज से अनेक पृथिवी आदि लोकों को (चित्) चेतानेवाले सूर्य ने (तिरः) सुविस्तृत (अर्णवम्) जलमय अन्तरिक्ष को जब (जगन्वान्) प्राप्त किया अर्थात् उसमें स्थित हुआ, तब पृथिवी के निचले भाग में स्थित यमी-रात कहने लगी कि (चित्) हे चेतनाशील ! अन्यों को चेतानेवाले दिवस ! (सख्या) सखिपन के लिये प्रेम से (सखायम्) तुझ सखारूप पति को (आववृत्याम्-उ) आमन्त्रित करती हूँ, अवश्य आप (अधिक्षमि) इस पृथिवीतल पर नीचे आवें, क्योंकि मैं पृथिवी के अधोभाग में हूँ एवं मेरे समीप आकर (प्रतरम्) दुःख से तराने तथा पितृ-ऋण से अनृण करानेवाली योग्य सन्तान को (दीध्यानः) लक्ष्य में रखते हुए (वेधाः) आप मेधावी (पितुः नपातम्) अपने पिता के पौत्र अर्थात् निजपुत्र को (आदधीत) गर्भाधान रीति से मेरे में स्थापन करो, यह मेरा प्रस्ताव है ॥१॥

भावार्थभाषाः - सूर्योदय होने पर दिन पृथिवी के ऊपर और रात्रि नीचे होती है। गृहस्थाश्रम में पति से नम्र हो गृहस्थधर्म की याचना पत्नी करे तथा पितृ-ऋण सेअनृण होने के लिये पुत्र की उत्पत्ति करे।प्रस्तुत मन्त्र पर सायण ने जो अश्लील अर्थ दिया है, संदेहनिवृत्ति के लिये उसकी समीक्षा दी जा रही है−१−क्या यहाँ विवस्वान् कोई देहधारी मनुष्य है कि जिसके यम-यमी सन्तानों की कथा वेद वर्णन करता है ? क्या वैदिक काल से पूर्व उनकी उत्पत्ति हो चुकी थी अथवा अलङ्कार है, जैसा कि नवीन लोग कहते हैं कि विवस्वान् सूर्य है, उसका लड़का दिन और लड़की रात्रि है। ऐसा यदि मानते हैं, तो वह अप्रकाशमान निर्जन देश कौनसा है, जहाँ रात्रि गयी ?२−“अर्णवं समुद्रैकदेशमवान्तरद्वीपम्”समीक्षा−यहाँ ‘अर्णवम्’ का अर्थ ‘अवान्तरद्वीपम्’ अत्यन्त गौणलक्षण में ही हो सकता है।३−“जगन्वान् गतवती यमी” यहाँ जगन्वान्पुल्लिङ्ग को स्त्रीलिङ्ग का विशेषण करना शब्द के साथ बलात्कार ही है।४−“ओववृत्याम्=आवर्त्तयामि=त्वत्सम्भोगं करोमि”यहाँ“त्वत्सम्भोगं करोमि=तेरा सम्भोग करती हूँ” यह कहना और सम्भोग की प्रार्थना भी करते जाना यह कितना विपरीत अर्थ है !५−“पितुः=आवयोर्भविष्यतः पुत्रस्य पितृभूतस्य तवार्थाय=हम दोनों के होनेवाले पुत्र का तुझ पितृरूप के निमित्त” यह अर्थ अत्यन्त दुःसाध्य और गौरवदोषयुक्त है।६−अधिक्षमि=अधि पृथिव्यां पृथिवीस्थानीयनभोदरे इत्यर्थः”= “पृथिवीस्थानीयनभोदर में।” द्वीपान्तर में स्थिति और नभोदर में गर्भाधान हो, यह असम्बद्ध अर्थ है।७−“पुत्रस्य जननार्थमावां ध्यायन्नादधीत प्रजापतिः=पुत्रजननार्थ हम दोनों का ध्यान करता हुआ प्रजापति गर्भाधान करे” कितनी असङ्गति है-प्रस्ताव और प्रार्थना पति से और आधान करे प्रजापति ! ॥१॥

अत्र सूक्ते यमयमीसंवादेनाहोरात्रविज्ञानं गार्हस्थ्यशिक्षणं चालङ्कारिकत्वेनोच्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (पुरु चित्-तिरः-अर्णवम्-जगन्वान्) पुरूणां बहूनाम् ‘सुपां सुपो भवन्तीति’ षष्ठीबहुवचने प्रथमाद्विवचनं पदपाठाग्रहेण षष्ठीबहुवचनप्रत्ययस्य लुक्। चित्-चेतयिता। सूर्यस्तिरस्तीर्णं सुविस्तृतमर्णवम्, अर्णवः समुद्रस्तमन्तरिक्षम्“समुद्र-इत्यन्तरिक्षनामसु पठितम् [निघ० १।३]तथा-अर्णः-जलं तद्वन्तमाकाशं जगन्वान् प्राप्तवान् अन्तरिक्षे स्थित इत्यर्थः। तदा किं जातमित्युच्यते (चित्) हे चेतनशील ! अन्यान् चेतयितो दिवस ! (सखायं सख्या) अहं यमी रात्रिस्त्वां सखायं पूर्वतः सखीभूतं पतिमित्यर्थः, सख्या-सख्याय मित्रत्वाय, सख्यशब्दात् ‘ङे’ स्थाने आकारादेशः“सुपां सुलुक्”-[अष्टा० ७।१।३९]इत्यनेन। (आ-ववृत्याम्-उ) अतिशयेनावर्तयाम्येव-सुतरामाह्वयामि हि। आङ्पूर्वकवृतुधातोर्लिङि रूपं लडर्थे शपश्श्लुश्च“बहुलं छन्दसि” [अष्टा० २।१।७६]सूत्रेण, व्यत्ययेन परस्मैपदं च (अधिक्षमि) पृथिव्या अधोभागे पृथिव्यधिकृता। कुतः ? यदहमत्र पृथिव्या अधो भागेऽस्मि तस्मान्मत्समीपमागच्छेत्यर्थः (प्रतरम्) प्रकृष्टं तरन्ति जना दुःखमनेनेति प्रतरं योग्यसन्तानं पितृ-णस्योन्नायकं (दीध्यानः) ध्यायन्-लक्षयनिति यावत् (वेधाः) मेधावी (पितुः-नपातम्) जनकस्य नप्तारं स्वकीयपुत्रमित्यर्थः (आदधीत) गर्भाधानरीत्या मयि स्थापयेति गर्भाधानस्य प्रस्तावः ॥१॥

• देवता - यमी वैवस्वती
• ऋषिः - यमो वैवस्वतः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ ते स᳓खा सखियं᳓ वष्टि एत᳓त्
स᳓लक्ष्मा य᳓द् वि᳓षुरूपा भ᳓वाति
मह᳓स् पुत्रा᳓सो अ᳓सुरस्य वीरा᳓
दिवो᳓ धर्ता᳓र उर्विया᳓ प᳓रि ख्यन्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vaṣṭi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhávāti ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

sálakṣmā ← sálakṣman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

víṣurūpā ← víṣurūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásurasya ← ásura- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

putrā́saḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vīrā́ḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhartā́raḥ ← dhartár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

khyan ← √khyā- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

urviyā́ ← urviyā́ (invariable)

न । ते॒ । सखा॑ । स॒ख्यम् । व॒ष्टि॒ । ए॒तत् । सऽल॑क्ष्मा । यत् । विषु॑ऽरूपा । भवा॑ति ।
म॒हः । पु॒त्रासः॑ । असु॑रस्य । वी॒राः । दि॒वः । ध॒र्तारः॑ । उ॒र्वि॒या । परि॑ । ख्य॒न् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• vaṣṭy ← vaṣṭi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• salakṣmā ← salakṣman
• [noun], nominative, singular, feminine

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• viṣurūpā ← viṣurūpa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “different; manifold.”

• bhavāti ← bhū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• mahas ← mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• putrāso ← putrāsaḥ ← putra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• asurasya ← asura
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Asura; lord; asura [word]; sulfur.”

• vīrā ← vīrāḥ ← vīra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dhartāra ← dhartāraḥ ← dhartṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “supporter.”

• urviyā
• [adverb]
• “wide; widely.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• khyan ← ← khyā
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

यम आत्मानं परोक्षीकृत्य यमीं प्रत्युवाच । हे यमि ते तव सखा गर्भवासलक्षणेन सखीभूतो यमः एतत् ईदृशं त्वयोक्तं स्त्रीपुरुषलक्षणं सख्यं न वष्टि न कामयते । यत् यस्मात् कारणात् यमी सलक्ष्मा समानयोनित्वलक्षणा विषुरूपा भगिनीत्वाद्विषमरूपा भवाति भवति । तस्मान्न वष्टीत्यर्थः । इदानीं ‘तिरः पुरू चिदर्णवं जगन्वान्’ इत्यस्य प्रतिवचनमुच्यते । महः महतः असुरस्य प्राणवतः प्रज्ञावतो वा प्रजापतेः पुत्रासः पुत्रभूताः वीराः । ‘वीरो वीरयत्यमित्रान् वेतेर्वा स्याद्गतिकर्मणो वीरयतेर्वा’ (निरु. १. ७) इति निरुक्तम् । शत्रूणां विविधमीरयितारः धर्तारः धारयितारः दिवः द्युलोकस्य । प्रदर्शनमेतत् । द्युप्रभृतीनां लोकानामित्यर्थः । - - - ॥

English translation:

“(Yama speaks). Your friend desires not this friendship, for although of one origin, she is of differentform; the hero sons of the great asura (are) the upholders of heaven, enjoying vast renown.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yourfrieṇḍ..different from: your friend longs not for a frienship in which (etad yat) a kinswoman is treated as one ofdifferent family; the hero sons of the great asura: mahas putrāso asurasya: asurasya = prāṇavatahprajñāvato vā; enjoying vast renown: urviyā pari khyan = they can see from afar

[Yama:] Your partner doesn’t want that partnership, in that she [=sexual partner] will have the same “marks” [=family characteristics] (though) dissimilar form [=gender].
The sons of the great one, the heroes of the Lord, the upholders of
heaven, look around widely.

Thy friend loves not the friendship which considers her who is near in kindred as stranger.
Sons of the mighty Asura, the Heroes, supporters of the heavens, see far around them.

Solche Freundschaft will dein Freund nicht, daß Blutsverwandtes wie Fremdartiges werde. Die Söhne des großen Asura, seine Mannen, des Himmels Erhalter schauen weit und breit umher.

Dein Freund verlangt nach solcher Freundschaft nimmer, als wär die gleichentsprungne fremden Ursprungs, Des grossen Geistes Söhne, seine Mannen, des Himmels Träger können weithin schauen.

Твой друг не хочет такой дружбы,
Когда (женщина) с одинаковыми признаками становится чужой.
Сыновья великого Асуры, герои,
Поддерживатели неба, смотрят далеко вокруг.
Ями:

• यमी वैवस्वती
• यमो वैवस्वतः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रि ! (ते) तेरा (सखा) ‘मैं’ यह दिन पति (एतत् सख्यम्) इस गर्भाधानसम्बन्धी मित्रता को (न वष्टि) नहीं चाहता (यत्) क्योंकि गर्भाधान में पत्नी (सलक्ष्मा) समान लक्षणवाली अर्थात समान गुण की और (विषुरूपा) विशेष रूपवती अर्थात् सुन्दरी (भवाति) होनी चाहिये, किन्तु आप सुन्दरी नहीं हैं, बल्कि काले रङ्ग की हैं, तथा न मेरे जैसी समानगुणवाली हैं, क्योंकि मैं प्राणियों को चेतानेवाला हूँ और आप निद्रा में मूढ बनाती हैं। ऐसा होते हुए फिर भी यदि मैं गर्भाधान करके मैत्री का स्थापन करूँ, तो ये (उर्विया) पृथिवी और द्युलोक के मध्य में (दिवः-धर्तारः) जो प्रकाश को धारण कर रहे हैं, तथा (महः-पुत्रासः) महान् प्रजापति के पुत्र और (असुरस्य वीराः) सूर्य के वीर सैनिक,सेना में व्यूहनियम के समान चलनेवाले ये नक्षत्रादि तारागणमहानुभाव (परिख्यन्) निन्दा कर डालें, यह एक बड़ी आशङ्का है ॥२॥

भावार्थभाषाः - स्त्री-पुरुष का विवाह समान गुण-कर्म-स्वभाव और रूप के अनुसार होना चाहिये, विपरीत विवाह असंतोषजनक और समाज में अपवाद और अनादर करनेवाला होता है ॥२॥ समीक्षा (सायणभाष्य)−“सखा=गर्भवासलक्षणेन” यहाँ सखिपद मुख्यवृत्ति से भ्राता की ओर न घटते हुए देखकर सायण को खींचातानी करके उक्त विशेषण लगाना पड़ा तथा “सलक्ष्मा= समानयोनित्वलक्षण; विषुरूपा भगिनीत्वात् विषमरूपा” यहाँ से ‘योनित्व’ और ‘भगिनीत्वात्’ ये अध्याहार पद निकाल दें, तो सायण के मत में एक ही वस्तु के लिये ‘समानलक्षण’ और ‘विषमरूपा’ विपरीत अर्थ होंगे। वास्तव में अपने कल्पनाजन्य अर्थ को सिद्ध करने के लिये उन्होंने यह अनावश्यक अध्याहार किया ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रे ! (ते) तव (सखा) अहमित्येष दिनरूपः पतिः (एतत् सख्यम्) एतद् गर्भाधानरूप मित्रत्वं (न वष्टि) नैव काङ्क्षति। कुतः ? (यत्) यतो हि पत्नी (सलक्ष्मा) समानलक्षणा-समानगुणा, लक्ष्मेति लक्षणपर्यायो यथा वामनीये लिङ्गानुशासने-“लिङ्गस्य लक्ष्म हि समस्य विशेषयुक्तमुक्तं मया परिमितं त्रिदशा इहार्याः” श्लोक० ३१ विशेषेण सुरूपा सुन्दरीत्यर्थः, ‘वि’ अत्र विशेषार्थे यथा “विसुदूरं गतः” अत्यन्तं दूरं गत इत्यर्थः, (भवाति) भवेत्,“लिङर्थे लेट्” [अष्टा० ३।४।७]इति सूत्रेण लेट्, प्रत्युत भवती तु न सुन्दरी किन्तु कृष्णरूपाऽस्ति, तथा च न मादृशी समानगुणा, कथम् ? अहं तु प्राणिनश्चेतयामि भवती तु तान् स्वापयतीति शेषः। एवं सत्यपि यदि चाहं तेऽनुकूलं सख्यमनुतिष्ठेयं तर्हीमे (उर्विया) द्यावापृथिव्योर्मध्ये“उर्वीति द्यावापृथिवीनामसु पठितम्” [निघ० ३।३०] तस्माच्च डियाजादेशः, “इयाडियाजीकाराणामुपसङ्ख्यानम्” [वा० ७।१।३९ अष्टा०]ये (महः-पुत्रासः) महतः प्रजापतेः पुत्राः-पुत्रवद्वर्त्तमानाः प्रजारूपाः“मह इति महन्नाम” निघ० ३।३ असून् प्राणान् राति ददातीति तस्य सूर्यस्य “प्राणः प्रजानामुदयत्येष सूर्यः” प्रश्नो० १।८ वीर्य्यवन्तः सैनिकाः सेनायामिव व्यूहनियमेन गन्तारः (दिवः) प्रकाशस्य (धर्तारः) धारका नक्षत्रादयः (परि ख्यन्) परिभाषेरन्-निन्दयेयुः,“उपसंवादाशङ्कयोश्च” [अष्टा० ३।४।८]ख्या प्रकथनेऽस्मादाशङ्कायां लेट्, तस्माद् हे रात्रे ! क्षम्यतां नैतत् सख्यमिच्छाम्यहम् ॥२॥

• देवता - यमो वैवस्वतः
• ऋषिः - यमी वैवस्वती
• छन्दः - त्रिष्टुप्

उश᳓न्ति घा ते᳓ अमृ᳓तास एत᳓द्
ए᳓कस्य चित् त्यज᳓सम् म᳓र्तियस्य
नि᳓ ते म᳓नो म᳓नसि धायि अस्मे᳓
ज᳓न्युः प᳓तिस् तनु᳓वम् आ᳓ विविश्याः

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
amŕ̥tāsaḥ ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gha ← gha (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

uśánti ← √vaś- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

ékasya ← éka- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mártyasya ← mártya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tyajásam ← tyajás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

dhāyi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mánasi ← mánas- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

jányuḥ ← jáni- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

viviśyāḥ ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒शन्ति॑ । घ॒ । ते । अ॒मृता॑सः । ए॒तत् । एक॑स्य । चि॒त् । त्य॒जस॑म् । मर्त्य॑स्य ।
नि । ते॒ । मनः॑ । मन॑सि । धा॒यि॒ । अ॒स्मे इति॑ । जन्युः॑ । पतिः॑ । त॒न्व॑म् । आ । वि॒वि॒श्याः॒ ॥

• uśanti ← vaś
• [verb], plural, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• ghā ← gha
• [adverb]

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• amṛtāsa ← amṛtāsaḥ ← amṛta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal; amṛta; imperishable.”

• etad ← etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• ekasya ← eka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “one; single(a); alone(p); some(a); single(a); eka [word]; alone(p); excellent; each(a); some(a); one; same; alone(p); some(a); consistent; any(a); undifferentiated; disjunct.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• tyajasam ← tyajas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “descendant.”

• martyasya ← martya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “mortal.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• manasi ← manas
• [noun], locative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• dhāyy ← dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• janyuḥ ← jani
• [noun], genitive, singular, feminine
• “wife; jan; woman; jani [word]; birth.”

• patis ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular
• “body; self; own(a); person; form.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viviśyāḥ ← ← viś
• [verb], singular, Perfect optative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

पुनरपि यमी यमं प्रत्युवाच । घ इति निपातोऽप्यर्थे । हे यम ते प्रसिद्धाः अमृतासः प्रजापत्यादयो देवा अपि एतत् ईदृशं शास्त्रेणागम्यत्वेनोक्तं त्यजसम्। त्यज्यते परस्मै प्रदीयते इति त्यजसं दुहितृभगिन्यादिस्त्रीजातम् । उशन्ति कामयन्ते । एकस्य चित् सर्वस्य जगतः मुख्यस्यापि प्रजापत्यादेः स्वदुहितृभगिन्यादीनां संबन्धोऽस्तीति शेषः । अतः कारणात् ते तव मनः चित्तम् अस्मे अस्माकम् । ममेत्यर्थः। मनसि चित्ते नि धायि निधीयताम् । अहं त्वां कामये त्वं मामपि कामयस्वेत्यर्थः । अपि च । जन्युः इति लुप्तोपममेतत् । जन्युरिव यथा जनयिता प्रजापतिः पतिः भर्ता भूत्वा स्वदुहितुः शरीरं संभोगेनाविष्टवान् तथा त्वमपि मम पतिर्भूत्वा तन्वं मदीयं शरीरम् आ विविश्याः संभोगेनाविश । योनौ प्रजननप्रक्षेपोपगूहनचुम्बनादिना मां संभुङ्क्ष्वेत्यर्थः ॥

English translation:

“(Yami speaks). The immortals take plural asure in (a union) like this which is forbidden to every mortal; letyour mind then concur with mine, and as the progenitor (of all) was the husband (of his daughter), do you enjoymy person n.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Which is forbidden: tyajasam = that which is to be left or avoided, illicit, such as the intercourse ofbrahmā with his daughter;

Ekasya = Prajāpati, as chief of the whole world;

Tyajasam = that which is abandonedor given to another, viz., women, daughters etc. The word may also mean descendants, lit. those who are left,scions, offshoots, and so, the reading may be: this is what the gods themselves desire offspring from one aloneof mankind

[Yamī:] The immortals do want this: a legacy of the one and only mortal. Your mind has (already) been set upon my mind, upon me. As husband, you should enter the body of (your) wife.

Yea, this the Immortals seek of thee with longing, progeny of the sole existing mortal.
Then let thy soul and mine be knit together, and as a loving husband take thy consort.

Die Unsterblichen wollen gerade das: einen Leibeserben von dem einzigen Sterblichen. Dein Sinn soll sich unserem Sinne fügen; als Gatte sollst du in deines Weibes Leib eingehen!

»Die Götter eben sind’s, die dieses wollen, vom einzigen der Menschen einen Sprössling; Es ist uns eng geschlossen Seel’ an Seele, so geh als Gatte in der Gattin Leib ein.«

Эти бессмертные желают вот чего:
Отпрыска от одного единственного смертного.
Пусть твоя мысль покоится в нашей мысли!
Пусть войдешь ты в (мое) тело, как муж к жене!
Яма:

• यमो वैवस्वतः
• यमी वैवस्वती
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे पते द्युतिमन्दिवस ! पूर्वोक्त यह विचारणा तो विवाहसम्बन्ध से पहिले ही करनी चाहिये, न कि अब, क्योंकि दाम्पत्यसम्बन्धकाल अर्थात् विवाहकाल में तो मैं इस प्रकार काले रङ्ग की और विपरीत गुणवाली न थी, किन्तु आप जैसी सुन्दरी और समानगुणवाली थी। हे पते ! दैविक नियमों का उल्लङ्घन करने में किसी का भी सामर्थ्य नहीं है, अतः दाम्पत्य सम्बन्ध के अनन्तर इस मेरी पूर्वोक्त सामयिक स्थिति में शङ्का नहीं करनी चाहिए और जो आपने यह कहा है कि ये जो ‘दिवोधर्तारः’ तेजस्वी नक्षत्र आदि हमारी निन्दा करेंगे, सो नहीं, किन्तु (ते) वे (अमृतासः) अमरधर्मी हमारी अपेक्षा मुक्त अव्याहत अर्थात् स्वतन्त्र गति से विचरनेवाले महानुभाव (एतत्) यह (उशन्ति) चाहते हैं, कि (घ) इस ऐसी अवस्था में भी (एकस्य मर्त्यस्य) एक सन्तान का (चित्) तो अवश्य ही (त्यजसम्) गर्भाधान द्वारा मेरे प्रति त्याग हो, ऐसा इनको भी इष्ट है, क्योंकि दाम्पत्यकाल के अनन्तर दैव से उत्पन्न हुआ दोष न देखना चाहिये, अपितु एक सन्तान के लिये तो निःशङ्क गर्भाधान करना ही उचित है, इसलिये जो (ते)तेरा (मनः) मन है, उसको (अस्मे) हमारे (मनसि) मन में (निधायि) स्थिर कर अर्थात् मेरे मनोभाव के अनुकूल अपना मनोभाव बना और (जन्युः) पुनर्नव रूप में प्रकट होनेवाले (पतिः) तू मेरे पति (तन्वम्) मेरी काया में (आविविश्याः) सुतरां सम्यक् प्रकार से प्रवेश कर ॥३॥

भावार्थभाषाः - विवाह के अनन्तर किसी रोगादि से पत्नी कुरूप हो जावे, तो भी कम से कम एकपुत्र तो उत्पन्नकरें, ऐसी व्यवस्था धर्मोपदेश से और शासन से करें ॥३॥ समीक्षा (सायण भाष्य)−“एकस्य चित्सर्वस्य जगतो मुख्यस्यापि प्रजापत्यादेः स्वदुहितृभगिन्यादीनां सम्बन्धोऽस्तीति शेषः” ‘एकस्य चित्’ यहाँ एक का अर्थ मुख्य करके प्रजापति आदि का अप्रासङ्गिक अध्याहार किया है। तथा ‘जन्युरिति लुप्तोपममेतत् जन्युरिव यथा जनयिता प्रजापतिः’ यहाँ प्रथम तो लुप्तोपमा गौरव है, दूसरे ‘जायते-इति जन्युः=जन्+युच् से युच् प्रत्यय हुआ है, णिजन्त से नहीं। जो यह जनयिता अर्थ किया है, वह तथा उपयुक्त अध्याहार अपनी कल्पनासिद्धि के लिये खींचातानी है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे पते दिवस ! पूर्वोक्तेयं विचारणा तु दाम्पत्यसम्बन्धात्प्रागेव कर्त्तव्या न तु सम्प्रति, कुतः ? दाम्पत्यसम्बन्धकाले तु नाहमेवं कृष्णारूपाऽसमानगुणा वाऽऽसं किन्तु रूपेण तु भवादृशी विषुरूपा सुन्दरी तथा सलक्ष्मा समानलक्षणैवाऽऽसम्, प्रत्युत हे पते ! दैविकनियमानुल्लङ्घयितुं न कस्यापि सामर्थ्यम्। तस्माद्विवाहसम्बन्धानन्तरमियं शङ्का न कार्या। यच्च भवान् ब्रवीति यदिमे दिवो धर्तारो नक्षत्रादयोऽस्मदपेक्षया ये (अमृतासः) अमराः सन्ति, (एतत्-ते घ) एतेऽपि“ऋचि तुनुघमक्षुतङ्कु…..” [अष्टा० ६।३।१३१]इति दीर्घः, (एकस्य मर्त्यस्य) एकस्य मनुष्यरूपस्य सन्तानरूपस्य (चित्) तु (त्यजसम्) त्यागं (उशन्ति) काङ्क्षन्ति, अर्थात् एकस्मै बालकाय तु गर्भाधानमवश्यं कार्य्यमितीष्टं तेषामपि, कथम् ? दाम्पत्यकालानन्तरं दैवादुत्पन्नो दोषो न द्रष्टव्यः प्रत्युतैकापत्योत्पत्त्यर्थं तु निःशङ्कं गर्भाधानं कार्यम्। तस्माद्यत् (ते) तव (मनः) इच्छाऽस्ति, ताम् (अस्मे) अस्माकम्“सुपां सुलुक्…..” [अष्टा० ७।१।३९]इत्यनेन ‘आम्’ स्थाने ‘शे’ आदेशः, (मनसि निधायि) मनसि मनोभावानुकूल्येन निधेहि-स्थिरीकुरु,“व्यत्ययो बहुलम्” [अष्टा० ३।१।८५]इत्यनेन लकारव्यत्ययो लोडर्थे लुङ्,“बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि” [अष्टा० ६।४।७५]अनेनाऽडभावः, तथा च (जन्युः-पतिः) मयि पुनर्जायमान हे पते ! त्वं मे (तन्वम्) शरीरम् (आविविश्याः) आसमन्तात् सुतरां प्रविश। जायते-इति जन्युः“यजिमनिशुन्धिजनिभ्यो युच्” [उ०३।२०] पतिविशेषणमेतत्, न तु जनीशब्दस्य षष्ठ्यां कश्चिन्निर्देशो जन्युरिति व्युत्पत्तुं शक्यते तथा जायते जन्युरित्यत्र प्रमाणम्-“पतिर्जायां प्रविशति गर्भो भूत्वा स मातरम्। तस्यां पुनर्नवो भूत्वा दशमे मासि जायते।” [ऐत० ३३।१] ॥३॥

• देवता - यमी वैवस्वती
• ऋषिः - यमो वैवस्वतः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ य᳓त् पुरा᳓ चकृमा᳓ क᳓द् ध नून᳓म्
ऋता᳓ व᳓दन्तो अ᳓नृतं रपेम
गन्धर्वो᳓ अप्सु᳓ अ᳓पिया च यो᳓षा
सा᳓ नो ना᳓भिः परमं᳓ जामि᳓ त᳓न् नौ

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
cakr̥má ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ha ← ha (invariable)

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

nūnám ← nūnám (invariable)

purā́ ← purā́ (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánr̥tam ← ánr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rapema ← √rap- (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tā́ ← r̥tá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vádantaḥ ← √vadⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ápyā ← ápya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ca ← ca (invariable)

gandharváḥ ← gandharvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yóṣā ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jāmí ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nā́bhiḥ ← nā́bhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nau ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:DU}

paramám ← paramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

न । यत् । पु॒रा । च॒कृ॒म । कत् । ह॒ । नू॒नम् । ऋ॒ता । वद॑न्तः । अनृ॑तम् । र॒पे॒म॒ ।
ग॒न्ध॒र्वः । अ॒प्ऽसु । अप्या॑ । च॒ । योषा॑ । सा । नः॒ । नाभिः॑ । प॒र॒मम् । जा॒मि । तत् । नौ॒ ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yat ← yad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• cakṛmā ← cakṛma ← kṛ
• [verb], plural, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kaddha ← kad ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• kaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• ṛtā ← ṛta
• [noun], accusative, plural, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• vadanto ← vadantaḥ ← vad
• [verb noun], nominative, plural
• “describe; teach; speak; tell; say; call; name; enumerate; declare; diagnose; address; say; pronounce; express; instruct; order.”

• anṛtaṃ ← anṛtam ← anṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “falsehood; lying; lie; cheat.”

• rapema ← ← rap
• [verb], plural, Present optative
• “whisper.”

• gandharvo ← gandharvaḥ ← gandharva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Gandharva; castor-oil plant; horse; Gandharva; Indian cuckoo.”

• apsv ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• apyā ← apya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “aquatic; aquatic.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yoṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• sā ← tad
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• nābhiḥ ← nābhi
• [noun], nominative, singular, feminine
• “navel; hub; kinship; beginning; origin; umbilical cord; nābhi [word]; friendship; center.”

• paramaṃ ← paramam ← parama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “extreme; best; excellent; highest; highest; devoted(p); maximal; distant; parama [word]; very; farthermost.”

• jāmi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “consanguinity.”

• tan ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• nau ← mad
• [noun], genitive, dual
• “I; mine.”

यमो यमीं पुनर्रूमीते । पुरा पूर्वं प्रजापतिः यत् अगम्यागमनमपरिमितसामर्थ्योपेतत्वात् कृतवान् तथा वयं न चकृम नाकुर्म । वयम् ऋता ऋतानि सत्यानि वदन्तः ब्रुवन्तः अनृतम् असत्यं कद्ध कदा खलु नूनं निश्चितं रपेम वदेम । न कदाचिदपीत्यर्थः । अगम्यागमनं न कुर्म इति यावत् । अपि च अप्सु । अन्तरिक्षनामैतत् । अन्तरिक्षे स्थितः गन्धर्वः गवां रश्मीनामुदकानां वा धारयिता आदित्यः अप्या अन्तरिक्षस्था सा प्रसिद्धा योषा आदित्यस्य भार्या सरण्यूः च नः नावावयोः नाभिः उत्पत्तिस्थानम् । मातापितरावित्यर्थः । तत् तस्मात् कारणात् नौ आवयोः जामि बान्धवमुत्कृष्टम्। एवं सत्यावयोरगम्यागमनरूपत्वात् कर्तुमयुक्तं तस्मादेतन्न करोमीत्यभिप्रायः ॥

English translation:

“(Yama speak). We have not done what was done formerly; for how can we who speak truth, utter nowthat which is untrue? Gandharva (the sun) was in the watery (firmament), and the water was his bride. She is ourcommon hence our near affinity.”

[Yama:] What we have not done before, should (we do it) now? While proclaiming truths, we would [/should we] murmur untruth?
The Gandharva in the waters and the watery maiden—that is our
umbilical tie; therefore our kinship is of the highest.

Shall we do now what we ne’er did aforetime? we who spake righteously now talk impurely?
Gandharva in the floods, the Dame of Waters-such is our bond, such our most lofty kinship.

Was wir früher nicht getan haben, sollen wir das jetzt tun? Das Rechte redend würden wir Unrechtes flüstern. Gandharva in dem Wasser und die Wasserfrau, die sind unser Ursprung, das ist unsere höchste Blutsverwandtschaft.

Wie? sollen jetzt wir thun, was nie wir thaten, das Rechte redend doch dem Unrecht fröhnen? Gandharva in dem Luftmeer und die Meerfrau sind Aeltern uns, und wir die Nächstverwandten.

Чего раньше мы не делали, как же это (сделать) сейчас?
(Громко) говоря истинное, шептать мы будем неистинное?
Гандхарва в водах и водяная женщина –
Это наше происхождение, это наше высшее родство.
Ями:

• यमी वैवस्वती
• यमो वैवस्वतः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रिये पत्नि ! (पुरा) पूर्व दाम्पत्यकाल में (ऋता वदन्तः) वेदमन्त्रों को उच्चारण करते हुए अर्थात् प्रजोत्पत्ति-निमित्त ईश्वरीय नियमों को स्वीकारते हुए (यत्) जो गार्हस्थ्य अर्थात् सन्तानोत्पादकरूप व्रत (चकृम) हम ने किया था, उसको (नूनम्) आज (अनृतम्) वेदविरुद्ध निषेधवचन (न) नहीं (रपेम) कह सकते, अर्थात् हे प्राणप्रिये ! मैंने यह निश्चय किया है कि हमने जो दाम्पत्य वेदमन्त्रों-ईश्वरीय नियमों से गर्भाधान के लिये प्रतिज्ञाबद्ध किया था, सो उसको उल्लङ्घन से इस समय नकाररूप अर्थात् निषेधरूप अशास्त्रवचन कथंचित् नहीं बोल सकते, किन्तु गर्भाधान के लियेउद्यतहैं। प्रत्युत (गन्धर्वः) गर्भाधान सम्बन्ध का इच्छुक मैं तेरा पति (अप्सु) अन्तरिक्ष में (योषा च) और तू गर्भाधान को चाहनेवाली मेरी पत्नी भी (अप्या) अन्तरिक्ष में है, एवं हम दोनों ही जलप्रवाह की नाई निरन्तर गति कर रहे हैं तथा जिस पृथिवी के नीचे ऊपर की ओर हम दोनों की (नाभिः) नाभि है, क्योंकि अरारूप धुरी की नाई दिन और रात हम दोनों पति-पत्नी इस पृथिवी के चारों ओर चक्र काटते हैं, (तत्) बस वह यह (नौ) हम दोनों के मध्य में (परमम्) अत्यन्त (जामि) असमानजातीय-व्यवधायक अर्थात् गर्भाधानक्रिया में रुकावट डालनेवाला पदार्थ है, क्योंकि दो व्यक्तियों के संयोगाभाव का कारण व्यवधायक मध्य में बैठा हुआ असमानजातीय ही होता है, जैसे ‘नुद’ में “न्द्” इन दोनों हलों के संयोग का व्यवधायक-असमानजातीय ‘उ’ अच् है। हे प्रिये। मैं गर्भाधान संयोग के लिये उद्यत हूँ, किन्तु यह पृथिवी दोनों के मध्य में स्थित हुई गर्भाधान संयोग की अत्यन्त बाधक है। जिसके चारों ओर हम दोनों दैविक नियम से घूमते हैं। हा ! शोक, क्या करें, हम दोनों ही यहाँ विवश हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - विवाह वेदमन्त्रों द्वारा प्रतिज्ञापूर्वक हो, प्रतिज्ञाओं का उल्लङ्घन कभी न हो। कारणवश दूर-दूर पर भी स्नेहसमाचार बना रहे। दिन-रात पृथिवी के साथ समकक्ष में होते हैं, पर उनके ओर-छोर मिले रहते हैं, यही प्रातः-सायं कहलाते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रे पत्नि ! (ऋता वदन्तः पुरा यत्-चकृम) ऋता-ऋतानि वेदान् मन्त्रानिति यावत्“शेश्छन्दसि बहुलम्” [अष्टा० ६।१।६८]इत्यनेन शेर्लोपः, वदन्तः-उच्चारयन्तः पुरा-इदानीन्तनात्पूर्वे दाम्पत्यकाले यद् गार्हस्थ्यं सन्तानोत्पादनरूपं व्रतं चकृम कृतवन्तः,“अस्मदो द्वयोश्च” [अष्टा० १।२।५९]अनेन द्विवचने बहुवचनम्, तत् (नूनं कत्-ह न-अनृतं रपेम) तद् गार्हस्थ्यव्रतं नूनमद्यतनं नूनमित्यस्यार्थोऽद्यतनं [निरु० १।६] कत्-ह-कुतोऽपि ‘कच्चित्-कुतश्चित्’ इत्यस्मात् कुतश्चिदर्थकात् ‘कत्-चित्’ शब्दाद्योगविभागः। “योगविभागादिष्टसिद्धिः” [महाभाष्य] न-अनृतं वेदविरुद्धं नकाररूपं वचनं रपेम-रपितुं वक्तुमर्हेम “अर्हे कृत्यतृचश्च” [अष्टा० ३।३।१६९] अनेनार्हार्थे लिङ्, अर्थात्-अच्छ हे प्राणप्रिये ! अहं निश्चितवान् यदस्माभिर्दाम्पत्यं वेदमन्त्रैर्गर्भाधानार्थं प्रतिज्ञातं तदतिक्रम्य सम्प्रति नकाररूपमशास्त्रवचनं न कुतोऽपि वक्तुमर्हेम किन्तु गर्भाधानायोद्यतः स्मः, प्रत्युत हा शोकं (गन्धर्वः-अप्सु) पतिरहमन्तरिक्षे“आप इत्यन्तरिक्षनाम” [निघ० १।३](अप्या च योषा) त्वं पत्न्यप्यन्तरिक्षे (सा नो नाभिः) सेयं पृथिवी नावावयोर्नाभिरस्ति यत आवामरारूपावहोरात्रौ तस्याः परितश्चक्रं वर्तेवहि (नौ तत्परमं जामि) नावावयोर्मध्ये तत् परममत्यन्तं जामि-असमानजातीयकं व्यवधायकं गर्भाधानक्रियायामितिशेषः।“जामि….वाऽसमानजातीयस्य…..उपजनः” [निरु० ४।२०]द्वयोर्बहूनां वा संयोगाभावकारणं व्यवधायकमेव भवति तच्चासमानजातीयं यथा ‘नुद्’ अत्र न्द् अनयोः द्वयोः संयोगाभावकारणम् ‘उ’ अज्रूपं व्यवधायकमसमानजातीयमेवेति। हे प्रियेऽहं गर्भाधानसंयोगायोद्यतोऽस्मि किन्तु येयं पृथिवी यस्याः परित आवां दैवनियमेन भ्रमावः, साऽऽवयोर्मध्येऽत्यन्तं व्यवधायकं वस्तु गर्भाधानसंयोगस्यास्ति, किं करवाव विवशताऽत्रावयोः ॥४॥

• देवता - यमो वैवस्वतः
• ऋषिः - यमी वैवस्वती
• छन्दः - त्रिष्टुप्

ग᳓र्भे नु᳓ नौ जनिता᳓ द᳓म्पती कर्
देव᳓स् त्व᳓ष्टा सविता᳓ विश्व᳓रूपः
न᳓किर् अस्य प्र᳓ मिनन्ति व्रता᳓नि
वे᳓द नाव् अस्य᳓ पृथिवी᳓ उत᳓ द्यउः᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular;; repeated line
popular
popular

Morph
dámpatī ← dámpati- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

gárbhe ← gárbha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

janitā́ ← janitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kar ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

nau ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:DU}

nú ← nú (invariable)

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

savitā́ ← savitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tváṣṭā ← tváṣṭar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

viśvárūpaḥ ← viśvárūpa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

minanti ← √mī- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

prá ← prá (invariable)

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dyaúḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nau ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:DU}

pr̥thivī́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

utá ← utá (invariable)

véda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

गर्भे॑ । नु । नौ॒ । ज॒नि॒ता । दम्प॑ती॒ इति॒ दम्ऽप॑ती । कः॒ । दे॒वः । त्वष्टा॑ । स॒वि॒ता । वि॒श्वऽरू॑पः ।
नकिः॑ । अ॒स्य॒ । प्र । मि॒न॒न्ति॒ । व्र॒तानि॑ । वेद॑ । नौ॒ । अ॒स्य । पृ॒थि॒वी । उ॒त । द्यौः ॥

• garbhe ← garbha
• [noun], locative, singular, masculine
• “fetus; garbha; inside; cavity; embryo; uterus; child; pit; garbhadruti; filling; pregnancy; room; abdomen; fertilization; inside; hole; baby; calyx; midst.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• nau ← mad
• [noun], accusative, dual
• “I; mine.”

• janitā ← janitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; janitṛ [word].”

• dampatī ← dampati
• [noun], accusative, dual, masculine
• “couple.”

• kar ← kaḥ ← kṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• devas ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• tvaṣṭā ← tvaṣṭṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Tvaṣṭṛ; Viśvakarman; sun.”

• savitā ← savitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Savitar; sun; Surya; Savitṛ.”

• viśvarūpaḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvarūpaḥ ← rūpaḥ ← rūpa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• nakir
• [adverb]
• “not.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• minanti ← mī
• [verb], plural, Present indikative
• “transgress; damage.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• nāv ← nau ← mad
• [noun], dative, dual
• “I; mine.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pṛthivī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• dyauḥ ← div
• [noun], nominative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

त्वष्टा रूपाणां कर्ता सविता सर्वेषां शुभाशुभस्य प्रेरकः विश्वरूपः सर्वात्मकः देवः दानादिगुणयुक्तः जनिता जनयिता प्रजापतिः गर्भे नु गर्भावस्थायामेव नौ आवां दंपती जायापती कः कृतवान् एकोदरे सहवासित्वात् । अस्य प्रजापतेः व्रतानि कर्माणि नकिः प्र मिनन्ति न केचित् प्रहिंसन्ति । न लोपयन्तीत्यर्थः । अतः कारणाद्गर्भावस्थायामेवावयोः प्रजापतिकृते दंपतित्वे सति संभोगं कुर्वित्यर्थः । अपि च नौ आवयोः अस्य इदं मातुरुदरे सहवासजनितं दंपतित्वं पृथिवी भूमिः वेद जानाति । उत अपि च द्यौः द्युलोकोऽपि जानाति ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“(Yami speaks). The divine omniform genitive rator Tvaṣṭā, the progenitor, made us two husband andwife, even in the womb: none frustrate his undertaking; earth and heaven are conscious of this our (union).”

[Yamī:] (Even) in the womb the Begetter made us two a married couple, god Tvaṣṭar, the impeller who provides all forms.
No one transgresses his commandments. Heaven and Earth take heed of this about us.

Even in the womb God Tvastar, Vivifier, shaping all forms, Creator, made us consorts.
None violates his holy ordinances: that we are his the heavens and earth acknowledge.

Schon im Mutterleib hat uns der Schöpfer zu Ehegatten gemacht, der Gott Tvastri, der Bestimmer, der alle Formen bildet. Nicht übertreten sie seine Gebote; dessen sind uns Erde und Himmel Zeugen.

»Im Mutterleib schon zeugte uns zu Gatten Gott Tvaschtar, der gestaltenreiche Bildner, Und dessen Ordnung darf man nicht verletzen, dess sind uns Zeugen Himmel auch und Erde.«

Ведь еще в утробе прародитель создал нас двоими супругами,
Бог Тваштар, побудитель, творящий все формы.
Никто не нарушает его обетов.
Свидетели нам в этом – Земля и Небо.
Яма:

• यमो वैवस्वतः
• यमी वैवस्वती
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वरूपः) संसार को प्रकट करनेवाला (त्वष्टा) सबके कृत्यों का नियामक (सविता) विवस्वान् (कः) प्रजापति (देवः) देव (गर्भे नु) गर्भ में ही अर्थात् पृथिवीतल पर आने से पूर्व ही (नौ) हम दोनों को (दम्पती) पति-पत्नी (जनिता) बना चुका है। हा ! दैव नियम कैसे हैं ? कि पूर्व ही से दाम्पत्य सिद्ध होने पर भी मैं गर्भाधानरहित या सन्तानशून्यरहजाऊँ। हा ! मुझे यह दुःख सहन नहीं होता है। हम प्रजापति के सम्पादित दाम्पत्यफल के बिना ही इस घने दुःखपङ्क में रह जावेंगे। (नकिः) तो फिर (अस्य) इस प्रजापति के (व्रतानि) सारे नियम (प्रमिनन्ति) टूट जाने चाहिएँ। क्योंकि हम तो झूठ बोलते ही नहीं कि हमारा दाम्पत्य प्रजापति ने स्थिर किया था, जिसके गर्भाधानफल के लिये हम विलाप कर रहे हैं, अपितु (अस्य) इस प्रजापति का (पृथ्वी-उत-द्यौः)द्यावापृथिवी यह एक मिथुन अर्थात् जोड़ा भी (नौ) हम दोनों ‘दिन-रात’ के दाम्पत्य को (वेद) जानता है, क्योंकि हमारे दोनों के विवाह को इस जोड़े ने देखा है, अतः यह द्यावापृथिवी मिथुन भी हमारा साक्षी है ॥५॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि में जोड़े पदार्थ ईश्वरीय व्यस्था से हैं, उनके टूटने से सृष्टि नहीं चलेगी। ऐसे ही गृहस्थ-नियम का भी उल्लङ्घन न करें। वर-वधू का विवाह अन्य विवाहित जनों के साक्ष्य में होना चाहिए, संन्यासी व ब्रह्मचारी का विवाह में साक्ष्य अपेक्षित नहीं ॥५॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“मातुरुदरे सहवासजनित्वं दम्पतित्वं पृथिवी भूमिर्वेद जानाति, उतापि च द्यौर्द्युलोकोऽपि जानाति।” प्रस्तुत व्याख्या में द्यावापृथिवी सहवासजनित दम्पतित्व कैसे जानते हैं, इस बात को सायण अपनी कल्पनासिद्धि के आग्रह के कारण स्पष्ट न कर सके।

पदार्थान्वयभाषाः - (विश्वरूपः) विश्वं संसारं रूपयति प्रकटयतीति विश्वरूपः (त्वष्टा) त्वक्षति सर्वेषां पदार्थानां कृत्यानीति त्वष्टा (सविता) विवस्वान् (कः) प्रजापतिः“प्रजापतिर्वै कः” गोप० १।२२ दिव्यगुणः (गर्भे नु नौ दम्पती जनिता) गर्भे हि-आवां पतिपत्न्यौ जनिता-जनयिता सम्पादयिता, यथा चान्यत्र वेदेऽप्युक्तम्-“त्वष्टा जायामजनयत् त्वष्टास्यै त्वां पतिम्” [अथर्व० ६।७८।३]जनिता मन्त्रे सूत्रेण णिजन्तो निपातितः। हा, दैवनियमान्। पूर्वतोऽपि दाम्पत्ये सिद्धेऽत्राहं गर्भाधानरहिता सन्तानशून्या वा तिष्ठेयम्। हा ! न मर्षये दुःखमेतत् (नकिः-अस्य व्रतानि प्र मिनन्ति) ‘नकिर्’ अव्ययमाकाङ्क्षायाम्, यद्येवमेव दुःखपङ्के प्रजापतिसम्पादितदाम्पत्यस्य फलमन्तरेणावां स्थास्यावः। नकिर्नोचेत्तर्ह्यस्य प्रजापतेर्व्रतानि-सर्वे नियमाः प्रमिनन्ति-प्रहिंसेयुर्विनश्येयुरिति सम्भाव्यमेतत्,“मीङ् हिंसायाम्” [क्र्यादिः]तस्माल्लिङर्थे लेट्“सिब्बहुलं लेटि” [अष्टा० ३।१।३४]अनेन च ह्रस्वः (अस्य पृथिवी उत द्यौः-नौ वेद) न चावामत्रासत्यवादिनौ, कुतः ? अस्य प्रजापतेर्यद् द्यावापृथिव्यौ मिथुनमस्ति तद्-मिथुनं नावावां दम्पतीति वेद जानाति। यत्-आवयोर्दाम्पत्यं विवाहं दृष्टवत् तस्मात्तन्मिथुनमावयोः साक्षि ॥५॥

• देवता - यमो वैवस्वतः
• ऋषिः - यमी वैवस्वती
• छन्दः - त्रिष्टुप्

को᳓ अस्य᳓ वेद प्रथम᳓स्य अ᳓ह्नः
क᳓ ईं ददर्श क᳓ इह᳓ प्र᳓ वोचत्
बृह᳓न् मित्र᳓स्य व᳓रुणस्य धा᳓म
क᳓द् उ ब्रव आहनो वी᳓चिया नॄ᳓न्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áhnaḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prathamásya ← prathamá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dadarśa ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

īm ← īm (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vocat ← √vac- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

br̥hát ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dhā́ma ← dhā́man- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mitrásya ← mitrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

váruṇasya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

āhanaḥ ← āhanás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

bravaḥ ← √brū- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nr̥̄́n ← nár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

u ← u (invariable)

vī́cyā ← vī́ci- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

कः । अ॒स्य । वे॒द॒ । प्र॒थ॒मस्य॑ । अह्नः॑ । कः । ई॒म् । द॒द॒र्श॒ । कः । इ॒ह । प्र । वो॒च॒त् ।
बृ॒हत् । मि॒त्रस्य॑ । वरु॑णस्य । धाम॑ । कत् । ऊं॒ इति॑ । ब्र॒वः॒ । आ॒ह॒नः॒ । वीच्या॑ । नॄन् ॥

• ko ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• prathamasyāhnaḥ ← prathamasya ← prathama
• [noun], genitive, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• prathamasyāhnaḥ ← ahnaḥ ← ahar
• [noun], genitive, singular, neuter
• “day; day; ahar [word]; day; day.”

• ka ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• īṃ ← īm ← īṃ
• [adverb]

• dadarśa ← dṛś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• ka ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vocat ← vac
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

• bṛhan ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• mitrasya ← mitra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇasya ← varuṇa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• dhāma ← dhāman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• kad ← ka
• [noun], accusative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• brava ← bravaḥ ← brū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• āhano ← āhanaḥ ← āhanas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “aroused; intoxicant.”

• vīcyā ← vīci
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “deception; seduction.”

• nṝn ← nṛ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

प्रथमस्याह्नः संबन्धि अस्य इदमन्योन्यसंगमनं कः वेद जानाति । प्रथमेऽहनि यत्क्रियते तदनुमानमाश्रित्य न कश्चिदपि ज्ञातुं शक्नोतीत्यर्थः । इह अस्मिन् प्रदेशे प्रत्यक्षतः क ईम् इदं संगमनं ददर्श पश्यति कः प्र वोचत् प्रख्यापयति । न कोऽपीत्यर्थः । मित्रस्य वरुणस्य मित्रावरुणयोः बृहत् महत् धाम स्थानमहोरात्रं यदस्ति तत्र नॄन् मनुष्यान् वीच्या नरकेण हे आहनः आहन्तर्मर्यादया हिंसितः । स्वकृतशुभाशुभकर्मापेक्षया मनुष्यादिप्राणिनां नरकपातेन स्वर्गप्रापणेन निग्रहानुग्रहयोः कर्तरित्यर्थः । एवंभूत हे यम त्वं कदु ब्रवः किं वा ब्रवीषि ॥

English translation:

“(Yama speaks). Who knows anything of this (his) first day (of existence)? Who has beheld it? Whohas here revealed it? The dwelling of Mitra and of Varuṇa is vast. What say you, who punishes men with hell?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dwelling of Mitra and Varuṇa: the revolution of day and night; what say…hell: what say you, wanton one, falselyabout men? Who punishes: ahanaḥ is a male; therefore, Yamī is made the speaker of the last part of the verse

[Yama:] Who knows about this first day? Who has seen it; who will proclaim it here?
Lofty is the ordinance of Mitra and Varuṇa. Will you speak about
superior men [=gods] with deviant (speech), lubricious one?

Who knows that earliest day whereof thou speakest? Who hatb beheld it? Who can here declare it?
Great is the Law of Varuna and Mitra. What, wanton! wilt thou say to men to tempt them?

Wer weiß von jenem ersten Tage, wer hat ihn gesehen? Wer kann es hier aussagen? Hoch steht das Gesetz des Mitra und Varuna! Was willst du Zudringliche gegenteilig den Männern sagen?

Wer hat von diesem ersten Tage Kunde? wer sah ihn? und wer mag es hier verkünden? Gross ist die Schöpfung Varuna’s und Mitra’s. Was sprichst du, üpp’ge, fälschlich von den Männern?

Кто знает об этом первом дне?
Кто видел его? Кто здесь возвестит?
Высоко установление Митры (и) Варуны.
О сладострастная, что же ты обращаешься с (таким) соблазном к мужчинам?
Ями:

• यमो वैवस्वतः
• यमी वैवस्वती
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे दिवस ! यद्यपि द्यावापृथिवी मिथुन हमारा साक्षी है, प्रत्युत हा !(इह)हमारे साथसम्बन्धरखनेवाले इस अन्तरिक्ष में (अस्य प्रथमस्य-अह्नः) इस प्रथम दिन अर्थात् सृष्टि के आरम्भ में हुए इस विवाह को (कः) कौन (वेद) जानता है ? अर्थात् कोई नहीं जानता और (ईम्) उस गत विवाह को (कः) किसने (ददर्श) देखा है, तथा (कः) कौन ही (प्रवोचत्) सुनकर कह सके कि हाँ इनका विवाह हुआ,अर्थात् कोई नहीं, क्योंकिसंसार प्रत्यक्षवादी है। जो कुछ प्रत्यक्ष देखता है, उसी को कहता है। (मित्रस्य) मित्र का और (वरुणस्य) वरुण का (धाम) स्थान (बृहत्) दूर है। (आहनः) हे हृदयपीडक पते ! (कत्) कैसे (उ) ही कोई उस स्थान को जाकर वहाँ के (नॄन्) मनुष्यों को (वीच्य) सम्मुख करके उनको (ब्रवः) हमारा यह दुःख-वृत्तान्त कहे। मित्र अर्थात् सूर्य तेरा पिता पूर्व दिशा में और वरुण मेरा पिता पश्चिम में है। इस प्रकार अत्यन्त दूर हम दोनों के इन पितृकुलों में जाकर जो इस दुःखवृत्तान्त को सुना सके, ऐसा हमें कोई नहीं दिखलाई पड़ता। दिन का पिता मित्र ‘सूर्य’ और रात्रि का पिता वरुण है ॥६॥

भावार्थभाषाः - स्त्री-पुरुषों के विवाहसम्बन्ध दूर स्थान पर होना चाहिए, निकट स्थानवालों का विवाहसम्बन्ध उपयोगी नहींहोता। कभी संकट होने पर पितृकुलों को सहायक बनना चाहिए ॥६॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“मित्रस्य वरुणस्य मित्रावरुणयोर्बृहन्महद्धाम स्थानमहोरात्रं यदस्ति।” यहाँ “दिन और रात मित्रावरुण के धाम हैं” यह सायण का कथन उनकी अभीष्ट व्याख्या से विपरीत है, क्योंकि ‘दिन-रात’ स्थान नहीं हैं। दूसरे यहाँ इस प्रकार कहने की क्या आवश्यकता है, क्योंकि यदि दिन-रात के पितृकुल मित्रावरुण के धाम माने जावें, तब तो यहाँ दिन-रात का अपने संवाद दुःखवृत्तान्त को सुनाना उचित ही है, जो हमारी अर्थयोजना के साथ सम्बन्ध रखता है ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे दिवस ! यद्यपि द्यावापृथिव्याविति मिथुनमावयोः साक्षि, प्रत्युत हा ! (इह) इहास्मत्सम्बद्धेऽन्तरिक्षे तु (अस्य प्रथमस्य-अह्नः) पूर्वस्य विवाहसमयस्य वृत्तम् (कः-वेद) को जानाति ? न कोऽपीत्यर्थः, तथा च (कः-ईम्) गतं विवाहं कः खलु (ददर्श) दृष्टवान् न कोऽपीति भावः, अपि च (कः-प्र वोचत्) कश्च श्रुत्वा प्रवोचत् यद् जातोऽनयोर्विवाह इति प्रवक्तुमर्हति, न कोऽपीत्येव, कुतः ? प्रत्यक्षवादिनो वै संसारिणः प्रत्यक्षं यत्पश्यन्ति तद्वदन्तीति (मित्रस्य वरुणस्य धाम बृहत्) मित्रावरुणयोर्धाम स्थानं बृहद् लम्बायमानं दूरमित्यर्थः (आहनः) हे हृदयपीडक पते ! (कत्-उ) कुतो हि तद् धाम गत्वा तत्रस्थान् (नॄन् वीच्य) जनान् वीक्ष्य सम्मुखीकृत्य तान् (ब्रवः) कश्चिद् ब्रूयादेतदावयोर्दुःखवृत्तान्तमिति। मित्रः सूर्य्यस्ते पिता पूर्वस्यां दिशि वरुणश्च मे पिता पश्चिमायां दिशि, एवमुभयोः स्थानं गत्वैतद्दुःखवृत्तान्तं कः श्रावयेत् ? न कश्चिदपि तत्र गन्तुमस्माकमत्र विद्यते। मित्रः सूर्य्योऽत्र प्रमाणम्-“मित्रो दाधार पृथिवीमुत द्याम्” [ऋ० ३।५९।१]अत्र दयानन्दर्षिणाऽप्यस्य सूर्य एवार्थो लिखितः। दिनस्य पिता मित्रः, रात्रेः पिता वरुणः, इत्थमेव तैत्तिरीयेऽप्युक्तम्-“मैत्रं वा अहः, वारुणी रात्रिः” [तै० ब्रा० १।७।१०।१] ॥६॥

• देवता - यमो वैवस्वतः
• ऋषिः - यमी वैवस्वती
• छन्दः - त्रिष्टुप्

यम᳓स्य मा यमि᳓यं का᳓म आ᳓गन्
समाने᳓ यो᳓नौ सहशे᳓यियाय
जाये᳓व प᳓त्ये तनु᳓वं रिरिच्यां
वि᳓ चिद् वृहेव र᳓थियेव चक्रा᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agan ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

kā́maḥ ← kā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yamásya ← yamá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yamyàm ← yamī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

sahaśéyyāya ← sahaśéyya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

samāné ← samāná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

jāyā́ ← jāyā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pátye ← páti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

riricyām ← √ric- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

cakrā́ ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

cit ← cit (invariable)

iva ← iva (invariable)

ráthyā ← ráthya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vr̥heva ← √vr̥h- (root)
{number:DU, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

य॒मस्य॑ । मा॒ । य॒म्य॑म् । कामः॑ । आ । अ॒ग॒न् । स॒मा॒ने । योनौ॑ । स॒ह॒ऽशेय्या॑य ।
जा॒याऽइ॑व । पत्ये॑ । त॒न्व॑म् । रि॒रि॒च्या॒म् । वि । चि॒त् । वृ॒हे॒व॒ । रथ्या॑ऽइव । च॒क्रा ॥

• yamasya ← yama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• yamyaṃ ← yamyam ← yamī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Yamī.”

• kāma ← kāmaḥ ← kāma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• āgan ← āgam ← √gam
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “come; arrive; return; enter (a state); approach; travel; enter; inherit; hand down; achieve; reach; appear; happen.”

• samāne ← samāna
• [noun], locative, singular, masculine
• “like; identical; common; like; alike(p); same; samāna [word]; akin(p); comparable; identical; mutual; equal.”

• yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• sahaśeyyāya ← sahaśeyya
• [noun], dative, singular, neuter

• jāyeva ← jāyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “wife; jāyā [word].”

• jāyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• patye ← pati
• [noun], dative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• tanvaṃ ← tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• riricyāṃ ← riricyām ← ric
• [verb], singular, Perfect optative
• “empty; liberate; concede; surrender; purge.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vṛheva ← vṛh
• [verb], dual, Present optative
• “extract.”

• rathyeva ← rathyā ← rathya
• [noun], nominative, plural, neuter

• rathyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• cakrā ← cakra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

यमस्य तव कामः अभिलाषः यम्यं यमीं मा मां प्रति आगन् आगच्छतु । ममोपरि तव यमस्य संभोगेच्छा जायतामित्यर्थः । किमर्थम् । समाने योनौ एकस्मिन् स्थाने शय्याख्ये सहशेय्याय सहशयनार्थम् । तदनन्तरं पूर्णमनोरथा सती जायेव पत्ये यथा भार्या पत्युरर्थाय परया प्रीत्या विश्वस्ता सती रतिकामा स्वशरीरं प्रकाशयति एवं तन्वम् आत्मीयं शरीरं रिरिच्यां विविच्याम् । त्वदर्थं प्रकाशयेयमित्यर्थः । किंच । ‘चित् इति पूरणः । वि वृहेव । ‘वृहू उद्यमने’ । धर्मार्थकामान् विविधमुद्यच्छावः । तत्र दृष्टान्तः । रथ्येव चक्रा । रथस्यावयवभूते चक्रे यथा रथमुद्यच्छतस्तद्वत् ॥

English translation:

“(Yami speaks). The desire of Yama has approached me Yamī, to lie with him in the same bed; I willabandon my person n as a wife to her husband; let us exert ourselves in union like the two wheels of a wagon.”

[Yamī:] Desire for Yama has come to me, Yamī, to lie together in the same womb [/place].
Like a wife to her husband I would yield my body. We would “let ’er rip” like two chariot wheels.

I, Yami, am possessed by love of Yama, that I may rest on the same couch beside him.
I as a wife would yield me to my husband. Like car-wheels let us speed to meet each other.

Über mich Yami ist die Liebe zu Yama gekommen, mit ihm auf gleichem Lager zusammen zu liegen. Wie das Weib dem Gatten will ich den Leib hingeben. Wir wollen hin und her schieben wie die Wagenräder!

»Mich, Jamī, hat zum Jama Lust ergriffen, mit ihm vereint zu ruhn in gleichem Bette; Ich geb’ mich hin als Gattin dir dem Gatten, wir woll’n uns tummeln wie des Wagens Räder.«

Ко мне, Ями, пришла любовь к Яме,
Чтобы лечь с ним на совместное ложе.
Как жена мужу, хочу я отдать (свое) тело.
Да будем мы двое кататься туда-сюда, как колеса колесницы!
Яма:

• यमो वैवस्वतः
• यमी वैवस्वती
• स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (समाने योनौ) एक स्थान में (सहशेय्याय) मिलकर सोने के लिये (यमस्य) तुझ यम दिन की (मा यम्यम्) मुझ यमी रात्रि को (कामः) कामना (आगन्) प्राप्त हुई कि (जायेव) पुत्रजनन में योग्य स्त्री की नाईं अर्थात् इस समय मैं जाया-गर्भधारण में समर्थ सन्तानोत्पत्र करने योग्य हूँ। ब्राह्मणवचन के अनुसार गर्भधारण करने योग्य स्त्री को जाया कहते हैं, कन्या या वृद्धा को नहीं, इसलिये गर्भधारण करने योग्य स्त्री को जैसे अनुष्ठान करना चाहिए, उसी प्रकार अनुष्ठान करती हुई (पत्ये) पति के लिये अर्थात् पूर्वोक्त जन्यु-गर्भाधान कराने में योग्य निज पति के लिए (तन्वम्) अपने शरीर को (रिरिच्यां) समर्पण कर ही दूँ। इसलिये कि (विवृहेव रथ्येव चक्रा) गार्हस्थ्यभार को हम दोनों रथ के पहियों के समान उठा ले चलें ॥७॥

भावार्थभाषाः - विवाह युवा और युवती का होना चाहिए और उन्हें विवाहोपरान्त पारस्परिक व्यवहार लज्जा का त्याग करके बरतना चाहिए। अपने गृहस्थ के भार को-रथ को वहन करते हुए चक्रों के समान आपत्ति-विपत्ति में भी सुचारुरूप से वहन करते चलना चहिए ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (समाने योनौ) एकस्मिन् गृहे “योनिरिति गृहनाम” [निघ० ३।४] (सहशेय्याय) सङ्गम्य शयितुम्, ‘शीङ्’ धातोः“अचो यत्”[अष्टा० ३।१।०७] इति यत्प्रत्ययो ‘यत्वागमश्छान्दसः’। (यमस्य) दिनस्य (मा यम्यम्) मां यमीं रात्रिं (कामः) अभिलाषः (आगन्) आगतः, किं कर्तुम् ? यद् (जायेव) जायया यथाभाव्यं तथा तत्प्रकारेणेति यावत्। ‘जायेव’ अत्र केचनैवमाचक्षते यद् ‘जाया-पत्नी, इव उपमार्थे’ तस्माद् भगिनी हि-अपत्नी सती पत्नीव प्रार्थयते। अत्रोच्यते-‘इव शब्द उपमार्थे हि प्रवर्तते नैष नियमः, कुतः ? तस्यान्यार्थेऽपि दृष्टत्वात् तद्यथा“परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रत्यक्षद्विषः” [ऐ० ३५।३०],[तै० १।९]अत्र सायणः, “इव शब्द एवकारार्थः” तस्मादुपमार्थे हि इवशब्द इत्याग्रहस्तु परास्तः। यद्यप्यत्र वयमुपमार्थे हि योजयामस्तथापि जाया शब्दः पत्नीवाचीति न स्वीकुर्मो यत्-“तज्जाया जाया भवति यदस्यां जायते पुनः” [ऐ० ३३।१]सन्तानोत्पादनयोग्या स्त्रीव्यक्तिर्जायापदवाच्या भवति कामं पत्नी वा स्याद् भगिनी वा दुहिता वेति यथा जानश्रुती रैक्वं निवेदयति निजदुहितरं लक्षीकृत्य“इयं जायाऽयं ग्रामः” [छान्दो० ४।२]तस्माद्युवतिरेव जायापदेनोच्यते न तु कन्या वृद्धा वा, तया गर्भं धारयितुं योग्यया यथाऽनुष्ठेयं तथाऽनुतिष्ठन्ती जायाधर्मं यथावत्पालयन्ती सती (पत्ये) पूर्वोक्ताय जन्यवे गर्भमाधापयितुं योग्याय निजपतये (तन्वम्) स्वकीयशरीरं (रिरिच्यां चित्) समर्पयेयमेव। कस्मै प्रयोजनाय ? (वि वृहेव) यद् गार्हस्थ्यभारमुद्यच्छेव (रथ्येव चक्रा) रथ्यस्य चक्रे-इव यथा रथस्य चक्रे रथं वहतस्तद्वद् गार्हस्थ्यरूपं रथं वहेव ॥७॥

• देवता - यमी वैवस्वती
• ऋषिः - यमो वैवस्वतः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ तिष्ठन्ति न᳓ नि᳓ मिषन्ति एते᳓
देवा᳓नां स्प᳓श इह᳓ ये᳓ च᳓रन्ति
अन्ये᳓न म᳓द् आहनो याहि तू᳓यं
ते᳓न वि᳓ वृह र᳓थियेव चक्रा᳓

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
eté ← eṣá (pronoun)

miṣanti ← √miṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

ná ← ná (invariable)

ní ← ní (invariable)

tiṣṭhanti ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

cáranti ← √carⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devā́nām ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ihá ← ihá (invariable)

spáśaḥ ← spáś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

āhanaḥ ← āhanás- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

anyéna ← anyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

tū́yam ← tū́ya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yāhi ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

cakrā́ ← cakrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

iva ← iva (invariable)

ráthyā ← ráthya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vr̥ha ← √vr̥h- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

न । ति॒ष्ठ॒न्ति॒ । न । नि । मि॒ष॒न्ति॒ । ए॒ते । दे॒वाना॑म् । स्पशः॑ । इ॒ह । ये । चर॑न्ति ।
अ॒न्येन॑ । मत् । आ॒ह॒नः॒ । या॒हि॒ । तूय॑म् । तेन॑ । वि । वृ॒हे॒व॒ । रथ्या॑ऽइव । च॒क्रा ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• tiṣṭhanti ← sthā
• [verb], plural, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• miṣanty ← miṣanti ← miṣ
• [verb], plural, Present indikative

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• devānāṃ ← devānām ← deva
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• spaśa ← spaśaḥ ← spaś
• [noun], nominative, plural, masculine
• “lookout; spy; spaś.”

• iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• caranti ← car
• [verb], plural, Present indikative
• “car; wander; perform; travel; bore; produce; make; dwell; dig; act; observe; enter (a state); observe; cause; crop; behave; practice; heed; process; administer.”

• anyena ← anya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• mad ← mat ← mad
• [noun], ablative, singular
• “I; mine.”

• āhano ← āhanaḥ ← āhanas
• [noun], vocative, singular, feminine
• “aroused; intoxicant.”

• yāhi ← yā
• [verb], singular, Present imperative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• tūyaṃ ← tūyam ← tūya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “quick; fast; potent.”

• tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vṛha ← vṛh
• [verb], singular, Present imperative
• “extract.”

• rathyeva ← rathyā ← rathya
• [noun], nominative, plural, neuter

• rathyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• cakrā ← cakra
• [noun], nominative, plural, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

यम्या प्रख्यातो यमः पुनराह । इह अस्मिल्ँलोके देवानां संबन्धिनः ये स्पशः अहोरात्रादयश्चाराः चरन्ति सर्वेषां शुभाशुभलक्षणकर्मप्रत्यवेक्षणार्थं परिभ्रमन्ति एते चाराः क्षणमात्रमपि चरणव्यापाररहिताः न तिष्ठन्ति । न नि मिषन्ति मेषणं न कुर्वन्ति । शुभमशुभं वा यः करोति तं निरीक्षन्ते चेत्यर्थः । हे आहनः ममापहन्त्रि असह्यभाषणेन दुःखयित्रि त्वं मत् मत्तः अन्येन त्वत्सदृशेन सह तूयं क्षिप्रं याहि संगच्छ । गत्वा च तेन वि वृह धर्मार्थकामानुद्यच्छ । तत्र दृष्टान्तः । रथ्येव चक्रा । यथा रथावयवभूते चक्रे रथमुद्यच्छतस्तद्वत् ॥

English translation:

“(Yama speaks). The spies of the gods, which wander upon earth, never stop, never close their eyeṣAssociate quickly, destructress, with some other than with me, and exert yourselves in union, like the two wheelsof a wagon.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Destructress: i.e., causing unhappiness by your shameful conversation

[Yama:] They do not stand still; they do not blink—the spies of the gods who roam about here.
With another than me, lubricious one, drive off straightaway; with him “let ’er rip” like two chariot wheels.

They stand not still, they never close their eyelids, those sentinels of Gods who wander round us.
Not me-go quickly, wanton, with another, and hasten like a chariot wheel to meet him.

Jene stehen nie still, noch schließen sie die Augen, die als Späher der Götter hienieden umgehen. Mit einem anderen als mir geh alsbald, du Zudringliche, mit dem schiebe hin und her wie die Wagenräder!

Nie stehen diese still noch schlummern je sie, die hier umwandern als der Götter Späher; Geh, lüsterne, zu einem andern eilig und tummle dich mit dem wie Wagenräder.

Не стоят (на месте), не смыкают глаз те,
Что бродят здесь как соглядатаи богов.
К другому, чем я, иди скорее, сладострастная!
С ним катайся туда-сюда, как колеса колесницы!
Ями:

• यमी वैवस्वती
• यमो वैवस्वतः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रि ! जो तुझ विलाप करती हुई ने कहा है कि ‘बृहन्मित्रस्य वरुणस्यधाम कदु ब्रवः=मित्र और वरुण हमारे पितृस्थान दूर हैं, कौन वहाँ हमारे दुःख को सुनावे’ यद्यपि मित्र और वरुण के उस दूर धाम को जानेवाले भी हैं तो सही, (ये) जो (इह) यहाँ अन्तरिक्ष में (चरन्ति) चलते हुये दीखते हैं, प्रत्युत वे (देवानाम्) सूर्यादि देवों के (स्पशः) स्पर्श करनेवाले अर्थात् नक्षत्र जो प्रवहनामक वायुमार्ग में वर्त्तमान,सूर्यादि देवों को स्पर्श करते हैं, ऐसे स्वभाववाले वे यात्री बनकर सूर्यादि देवों के प्रति जाते हैं और एक देव का दूसरे देव के पास वृत्तान्त पहुँचाते हुए हरकारों के समान हैं, (एते) ये (न तिष्ठन्ति) न विराम करते हैं (न निमिषन्ति) न ही मार्ग को छोड़कर इधर-उधर उन्मार्ग में चेष्टा करते हैं, तब हे रात्रि ! हम दोनों के दुःखमय वृत्तान्त को कौन ले जावे और कौन दुःख का सन्देश हम दोनों के पितृकुलों में सुनावे अथवा कौन हमें दुःख से छुडावें, अहो ! (आहनः) हे हृदयपीडिके ! यह तो असाध्य दुःख है, इसलिये (मत्) मुझ से भिन्न (अन्येन) जो कोई अन्य पुरुष तुझे दिखलाई पड़े, उसके साथ (तूयम्)शीघ्र(याहि) तू समागम कोप्राप्त हो (तेन) उसी के साथ (विवृह) गार्हस्थ्यभार को उठा और (रथ्येव चक्रा) रथ के पहियों के समान वहन कर ॥८॥

भावार्थभाषाः - ग्रह-तारे आकाश में सदैव गतिशील रहते हैं, सूर्य के द्वारा उन्हें ज्योति प्राप्त होती है। इसके अतिरिक्त इस मन्त्र से यह भी स्पष्ट है कि सन्तानोत्पादन में असमर्थ पति द्वारा पत्नी को नियोग की आज्ञा प्राप्त हो जाने पर यदि वह ब्रह्मचारिणी रहना चाहे, तो रह सकती है, सन्तानप्राप्ति की इच्छा हो, तो नियोग करे ॥८॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-‘ये स्पशोऽहोरात्रादयश्चाराश्चरन्ति” यहाँ यम-यमी को सायण दिन-रात नहीं समझता है, किन्तु मन्त्र १० में “अहोरात्रयोरस्मै यमाय कल्पितं भागम्” में यम का सम्बन्ध दिन-रात से वर्णित किया है। यह पारस्परिक विरोध है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रे ! यत्त्वया विलापं कुर्वत्योक्तम् -‘बृहन्मित्रस्य वरुणस्य धाम कदु ब्रवः’ यद्यपि मित्रस्य वरुणस्य धाम बृहद् लम्बायमानं दूरं यदस्ति तद्धाम गन्तारो गमनशीलास्तु सन्ति (इह ये चरन्ति) इहान्तरिक्षे ये चलन्ति प्रत्युत ते (देवानाम्) सूर्यादीनां (स्पशः) स्पशन्ति स्पृशन्ति ते स्पशः, ज्योतिर्विद्यानक्षत्राण्युच्यन्ते प्रवहनामके वायुमार्गे वर्त्तमानाः सूर्य्यादीन् देवान् स्पृशन्तीति यतः “स्पश बाधनस्पर्शयोः” [भ्वादिः]“अन्येभ्योऽपि दृश्यते” इति ताच्छीलिकः क्विप्, एवं स्वभावास्ते यात्रिणो भूत्वा सूर्यादीन् देवानभिगच्छन्ति, अन्योऽन्यस्य देवस्य वृत्तस्य प्रेषकाः (एते न तिष्ठन्ति) एते न विरमन्ति (न निमिषन्ति) स्वकीयमार्गं परित्यज्येतस्ततो न चेष्टन्ते, तर्हि हे रात्रे ! आवयोर्दुःखवृत्तान्तं को नयेत्, कश्चास्मत्पितृकुलयोः श्रावयेन्न कश्चिदपीत्यर्थः। अतोऽसाध्यं दुःखमेतत् तस्मात् (आहनः) हे हृदयपीडिके ! योऽयं (मत्-अन्येन) मद्दिवसाद्भिन्नः कोऽपि पुरुषस्तेन सह सङ्गमनं (तूयम्) शीघ्रं (याहि) प्राप्नुहि (तेन) तेन सह (वि वृह) गार्हस्थ्यभारमुद्यच्छ (रथ्येव चक्रा) रथस्य चक्रे-इव ॥८॥

• देवता - यमी वैवस्वती
• ऋषिः - यमो वैवस्वतः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

रा᳓त्रीभिर् अस्मा अ᳓हभिर् दशस्येत्
सू᳓र्यस्य च᳓क्षुर् मु᳓हुर् उ᳓न् मिमीयात्
दिवा᳓ पृथिव्या᳓ मिथुना᳓ स᳓बन्धू
यमी᳓र् यम᳓स्य बिभृयाद् अ᳓जामि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
áhabhiḥ ← áhar ~ áhan- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

daśasyet ← √daśasy- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

rā́trībhiḥ ← rā́trī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

cákṣuḥ ← cákṣus- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mimīyāt ← √mī- 2 (root)
{mood:OPT, tense:PRS}

múhur ← múhur (invariable)

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

út ← út (invariable)

divā́ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

mithunā́ ← mithuná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

pr̥thivyā́ ← pr̥thivī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sábandhū ← sábandhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

ájāmi ← ájāmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

bibhr̥yāt ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

yamásya ← yamá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yamī́ḥ ← yamī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

रात्री॑भिः । अ॒स्मै॒ । अह॑ऽभिः । द॒श॒स्ये॒त् । सूर्य॑स्य । चक्षुः॑ । मुहुः॑ । उत् । मि॒मी॒या॒त् ।
दि॒वा । पृ॒थि॒व्या । मि॒थु॒ना । सब॑न्धू॒ इति॒ सऽब॑न्धू । य॒मीः । य॒मस्य॑ । बि॒भृ॒या॒त् । अजा॑मि ॥

• rātrībhir ← rātrībhiḥ ← rātri
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “night; night; rātri [word]; turmeric; Rātri; day; night.”

• asmā ← asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• ahabhir ← ahabhiḥ ← aha
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “day; aha [word]; day.”

• daśasyet ← daśasy
• [verb], singular, Present optative

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• cakṣur ← cakṣuḥ ← cakṣus
• [noun], accusative, singular, neuter
• “eye; look; visual perception; cakṣus [word]; sight.”

• muhur
• [adverb]
• “again; repeatedly; continually.”

• un ← ud
• [adverb]
• “up.”

• mimīyāt ← mī
• [verb], singular, Present optative
• “transgress; damage.”

• divā ← div
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pṛthivyā ← pṛthivī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “Earth; pṛthivī; floor; Earth; earth; pṛthivī [word]; land.”

• mithunā ← mithuna
• [noun], nominative, dual, masculine
• “twin; couple; couple; coupling; sexual intercourse; Gemini.”

• sabandhū ← sabandhu
• [noun], nominative, dual, masculine
• “related.”

• yamīr ← yamīḥ ← yamī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Yamī.”

• yamasya ← yama
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• bibhṛyād ← bibhṛyāt ← bhṛ
• [verb], singular, Present optative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• ajāmi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “incest.”

रात्रिभिः अहभिः अहोरात्रयोः अस्मै यमाय कल्पितं भागं सर्वो यजमानः दशस्येत् प्रयच्छतु । सूर्यस्य संबन्धि चक्षुः तेजः मुहुः मुहुः अस्मै यमाय उन्मिमीयात् उदेतु। दिवा पृथिव्या द्यावापृथिवीभ्यां सह मिथुना मिथुनौ सबन्धू समानबन्धू अहोरात्रे अस्मै यमाय । एतज्ज्ञात्वा इयं यमीः यमस्य अजामि अभ्रातरं बिभृयात् धारयतु । यानेन परिगृह्णात्वित्यर्थः ॥

English translation:

“(Yami speaks). To him (Yam) let every worshipper sacrifice both day and night, on him let the eye ofthe Sun repeatedly rise; (for him may) the kindred pair (day and night unite) with heaven and earth. Yama willadhere to the non- affinity of Yama.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Yama will adhere: or, may Yamī bear patiently Yama’s unbrotherly (refusal)

[Yamī:] Night and day she would do service to him. She could for an instant trip up the eye of the sun.
The couple has the same (kin-)ties as Heaven and Earth. Yamī could bear the unbrotherly (act) of Yama.

May Surya’s eye with days and nights endow him, and ever may his light spread out before him.
In heaven and earth the kindred Pair commingle. On Yam! be the unbrotherly act of Yama.

Sie würde ihm Tag und Nacht gefällig sein, sie würde für ein Weilchen das Auge der Sonne täuschen. Mit Himmel und Erde steht das Paar in gleichem Verwandtschaftsverhältnis. Yami würde des Yama ungeschwisterliches Tun auf sich nehmen.

»Sie will bei Tag und Nacht ihm gern bereit stehn, der Sonne Auge mög’ ein Weilchen schlummern, Gleich Erd’ und Himmel paaren sich Geschwister; gern will des Jama Blutschuld Jamī tragen.«

Ночами и днями она услаждала бы его.
В (один) миг обманула бы глаз солнца.
У (нашей) пары такое же родство, как у Неба и Земли.
Ями взяла бы (на себя) (поступок) Ямы, не подобающей родне.
Яма:

• यमी वैवस्वती
• यमो वैवस्वतः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रिये ! यद्यपि यह सम्भव है कि प्रजापति देव (अस्मै) इस जामिरूप अर्थात् हमारे संयोग में रुकावट डालनेवाले पृथिवीलोक को (दशस्येत्) सूक्ष्म बनाकर हमारे बीच में से अलग कर दे। वह इस प्रकार कि (रात्रीभिः) रात्रिगण से (अहभिः) अहगर्ण से, अर्थात् अहोरात्रगण से इस पृथिविलोक के स्थितिसमय को समाप्त करके पृथक् कर दे, तब हम दोनों का सङ्गम होना सम्भव है, क्योंकि यह स्थितिसमय कालगणना से समाप्त हो सकता है और वह कालगणना रात्रिगण और अहर्गण से हो सकती है। अब वह अहोरात्र अर्थात् दिन-रात की अधिक संख्या किस प्रकार होनी सम्भव है, सो सुन, हे रात्रे ! यद्यपि मैं भी पृथिवी के ऊपर अकेला हूँ और आप भी पृथिवी के नीचे अकेली हैं, तथापि हम दोनों की संख्या अधिक हो सकती है। वह ऐसे कि (सूर्यस्य) सूर्यदेव की (चक्षुः) दर्शनरश्मि (मुहुः) बारम्बार (उन्मिमीयात्) उगाली ले, लोकदृष्टि से प्रकट हो, जिससे लोग सूर्यप्रकाश के दर्शन से दिन-रात की गणना करते जावें, तब (दिवा पृथिव्या) द्यावापृथिवी के समान (मिथुना) मिथुन (सबन्धू) समानाङ्ग-एकाङ्ग-सङ्गत हो जावें, (यमीः) यमी आप रात्रि (यमस्य) मुझ दिन के (अजामि) व्यवधायाकाभावता-बिना रुकावट के संयोग को (बिभृयात्) धारण कर सकें ॥९॥

भावार्थभाषाः - पृथिवी आदि पिण्ड बहुत दिन-रातों-अहर्गणों के पश्चात् घिस-घिसकर परमाणु बनकर हीन हो जाते हैं। गृहस्थ जनों के लिये इस मन्त्र में उपदेश है कि विवाहित स्त्री-पुरुष संकट आने पर परस्पर सहयोग करें। एक दूसरे का व्यवहार आपस में स्नेहपूर्ण और सहयोग की भावना से युक्त हो ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे प्रिये ! यद्यपि भवितुमर्हत्येतद्यत् प्रजापतिर्देवः (अस्मै) एतं जामिरूपं पृथिवीलोकम्“सुपां सुपो भवन्तीति वक्तव्यम्” [अष्टा० ७।१।३९ वा०] अत्र भाष्यवचनात् द्वितीयैकवचने ‘स्मै’आदेशः ‘तस्मा इन्द्राय गायत’ [ऋ० १।५।४]इतिवत् (दशस्येत्) उपक्षिणुयात् सूक्ष्मीकृत्यावयोर्मध्यात्पृथक् कुर्यात्“दसु उपक्षये” [दिवा०]श्यन् विकरणः, लिङि रूपम्। धातुमध्ये शकारागमश्छान्दसः“वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ। धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम्”इति वचनात्। तत्कथं पृथक् कुर्यादित्युच्यते (रात्रीभिः) रात्रिगणेन (अहभिः) अहर्गणेन सह,अर्थादहोरात्रगणाभ्यामस्य पृथिवीलोकस्य स्थितिसमयं समाप्य पृथक् कुर्यात्तदाऽऽवयोः सङ्गमेन सम्भाव्यमित्यभिप्रायः, कुतश्च स्थितिसमयसमाप्तिः ? उच्यते, कालगणनया। सा च कालगणना भवति रात्रिगणेनाहर्गणेन च। अहोरात्रसङ्ख्या च बह्वी कथं स्यात् तच्च, हे रात्रे ! यद्यप्येकं एवाहं भवती चाप्येका तथापि भवितुमर्हत्यावयोर्बह्वी सङ्ख्या। तदित्थं यत् (सूर्य्यस्य चक्षुः) सूर्यदेवस्य दर्शनरश्मिः (मुहुः) पुनः पुनः (उत् मिमीयात्) उद्गच्छेत्प्रकटीभवेल्लोकदृष्ट्येति शेषः यल्लौकिकाः सूर्य्यप्रकाशदर्शनेनाहोरात्रसङ्ख्यां कुर्वन्तु। तदा (दिवा पृथिव्या) द्यावापृथिवीभ्यां तुल्यौ (मिथुना) मिथुनौ (सबन्धू) समानबन्धनौ सङ्गतौ भवेव तथा च (यमीः) यमी रात्रिर्भवति मे पत्नी (यमस्य) मे दिनस्य-पत्युः (अजामि बिभृयात्) जामिराहित्यमर्थादव्यवधायकं संयोगं धारयेत् ॥९॥

• देवता - यमी वैवस्वती
• ऋषिः - यमो वैवस्वतः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

आ᳓ घा ता᳓ गछान् उ᳓त्तरा युगा᳓नि
य᳓त्र जाम᳓यः कृण᳓वन्न् अ᳓जामि
उ᳓प बर्बृहि वृषभा᳓य बाहु᳓म्
अन्य᳓म् इछस्व सुभगे प᳓तिम् म᳓त्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

gachān ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

gha ← gha (invariable)

tā́ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

úttarā ← úttara- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

yugā́ni ← yugá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ájāmi ← ájāmi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jāmáyaḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kr̥ṇávan ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

yátra ← yátra (invariable)

bāhúm ← bāhú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

barbr̥hi ← √br̥h- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

úpa ← úpa (invariable)

vr̥ṣabhā́ya ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ichasva ← √iṣ- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

subhage ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

आ । घ॒ । ता । ग॒च्छा॒न् । उत्ऽत॑रा । यु॒गानि॑ । यत्र॑ । जा॒मयः॑ । कृ॒णव॑न् । अजा॑मि ।
उप॑ । ब॒र्बृ॒हि॒ । वृ॒ष॒भाय॑ । बा॒हुम् । अ॒न्यम् । इ॒च्छ॒स्व॒ । सु॒ऽभ॒गे॒ । पति॑म् । मत् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ghā ← gha
• [adverb]

• tā ← tad
• [noun], nominative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gacchān ← gam
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• uttarā ← uttara
• [noun], nominative, plural, neuter
• “northern; following; upper; additional; better; more(a); last; concluding; superior; later(a); uttara [word]; prevailing; future; left; northerly; northerly; higher; second; dominant; excellent; chief(a).”

• yugāni ← yuga
• [noun], nominative, plural, neuter
• “Yuga; yoke; couple; coevals; generation; lustrum; two; pair; yuga [word]; Yuga; race.”

• yatra
• [adverb]
• “wherein; once [when].”

• jāmayaḥ ← jāmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “related; ancestral; customary; usual.”

• kṛṇavann ← kṛṇavan ← kṛ
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ajāmi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “incest.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• barbṛhi ← barbṛh ← √bṛṃh
• [verb], singular, Present imperative

• vṛṣabhāya ← vṛṣabha
• [noun], dative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• bāhum ← bāhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “arm; bāhu [word]; elbow; forefoot.”

• anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• icchasva ← iṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• subhage ← subhaga
• [noun], vocative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• mat ← mad
• [noun], ablative, singular
• “I; mine.”

यत्र येषु कालेषु जामयः भगिन्यः अजामि अभ्रातरं पतिं कृणवन् करिष्यन्ति ता तानि उत्तरा उत्तराणि युगानि कालविशेषाः आ गच्छान् आगमिष्यन्ति। घ इति पूरणः । यस्मादेवं तस्माद्धे सुभगे त्वमिदानीं मत् मत्तः अन्यं पतिं भर्तारम् इच्छस्व कामयस्व । तदनन्तरं वृषभाय तव योनौ रेतः सेक्त्रे पुरुषाय आत्मीयं बाहुम् उप बर्बृहि। शयनकाल उपबर्हणं कुरु ॥ ॥ ७ ॥

There will come future yuga-s when siblings will perform unkindredly acts.

A prophesy of the downward yuga-s in the RV?

English translation:

“(Yama speaks). The subsequent ages will come, when sisters will choose one who is not a brother (asa husband); therefore, auspicious one, choose another husband than me, and make your arm a pillow for yourmate.”

[Yama:] Later generations will come, in which kin will perform the unkindred (act).
Keep plumping up your arm as pillow for a (real) bull. Seek another than me as husband, well-portioned one.

Sure there will come succeeding times when brothers and sisters will do acts unmeet for kinsfolk.
Not me, O fair one,-seek another husband, and make thine arm a pillow for thy consort.

Es werden später solche Geschlechter kommen, wo Geschwister Ungeschwisterliches treiben. Leg einem Bullen deinen Arm unter, such dir einen anderen als mich zum Gatten, Holde!

Wohl mögen kommen spätere Geschlechter, wo Blutsverwandte Blutschuld auf sich laden, So schlinge fest den Arm um einen Gatten, wähl’ einen andern dir, als mich, o Schöne.

Придут, конечно, те последующие поколения,
Когда родные будут совершать (поступок), не подобающий родне.
Подкладывай руку для (какого-нибудь) быка,
Ищи себе, прекрасная, другого, чем я, мужа!
Ями:

• यमी वैवस्वती
• यमो वैवस्वतः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - किन्तु हे रात्रे ! (ता) वे (युगानि) युग-अवसर (घ) तो (उत्तरा) बहुत काल के अनन्तर (आगच्छात्) आवेंगे (यत्र) जब कि ये (जामयः) असमानजातीय-व्यधायक-मेल में रुकावट डालनेवाले (अजामि) असमानजातीयरहितकर्म-अव्यवधायक कर्म-अविरुद्ध कर्म (करिष्यन्ति) करेंगे। परन्तु हे रात्रे ! तब तक तुझ पुत्राभिलाषिणी से बिना गार्हस्थ्य के ठहरना दुष्कर है, इसलिये मैं पुत्रोत्पत्र करने में असमर्थ होता हुआ तुझे आज्ञा देता हूँ कि (सुभगे) हे प्यारी ! (वृषभाय) वीर्य प्रदान करने में समर्थ पुरुष के लिये (बाहुम्) अपनी भुजा को (उपबर्बृहि) फैल और (मत्) मुझ दिन से (अन्यम्) भिन्न (पतिम्) पुरुष को (इच्छस्व) स्वीकार कर ॥१०॥

भावार्थभाषाः - ज्योतिष के रहस्य को स्पष्ट करते हुए मन्त्र में कहा गया है कि एक समय ऐसा आयेगा कि ये अलग-अलग रूप में न रहकर एक हो जावेंगे, वह सृष्टि का प्रलयकाल होगा। गृहस्थ के लिये वेद का आदेश है कि जो पति गर्भाधान करने में असमर्थ है, वह सन्तानाभिलाषिणी पति को नियोग से सन्तानोत्पत्ति करने की अनुमति दे देवे ॥१०॥ समीक्षा (सायणभाष्य)-“यत्र येषु कालेषु जामयो भगिन्यो-अज्राम्यभ्रातरं पतिं कृण्वन्करिष्यन्ति” यमी जो सायण के मत में भगिनी है, वह इसी वैदिक समय में ही सम्भोग करने को तैयार है, फिर यह कैसा हेतु वचन है ? हाँ, यदि वाक्य वचन हो कि यम भ्राता अभ्राता का कार्य करेगा, ऐसा उत्तर समय आवेगा, तब तो हेतु दर्शाना ठीक भी था, किन्तु सायण की अर्थयोजना हेतुदोष से युक्त है ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - किन्तु हे रात्रे ! (ता) तानि (युगानि घ) युगानि-अवसराणि तु (उत्तरा) उत्तरकालीनानि-उत्तराणि (आ गच्छान्) आगमिष्यन्ति (यत्र जामयः) असमानजातीया मध्ये व्यवधायकाः (कृण्वन्-अजामि) करिष्यन्त्यजामिकर्माणि-असमानजातीयरहितकर्माणि-अव्यवधायक-कर्माणि-अविरुद्धकर्माणि, हे रात्रे ! न तावत्पर्यन्तं गार्हस्थ्यमन्तरेण त्वया पुत्राभिलाषिण्या स्थातुं शक्यते तस्मात् त्वम् (उप बर्बृहि वृषभाय बाहुम्-अन्यम्-इच्छस्व सुभगे पतिं मत्)“उपधेहि-प्रसारय” [निरु० ४।२०]। सुभगे वृषभाय वीर्यसेक्त्रे बाहुं प्रसारय तथा च मद्दिनादन्यं पतिमिच्छस्व-स्वीकुरु ॥१०॥

• देवता - यमो वैवस्वतः
• ऋषिः - यमी वैवस्वती
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कि᳓म् भ्रा᳓तासद् य᳓द् अनाथ᳓म् भ᳓वाति
कि᳓म् उ स्व᳓सा य᳓न् नि᳓रृतिर् निग᳓छात्
का᳓ममूता बहु᳓ एत᳓द् रपामि
तनु᳓वा मे तनु᳓वं स᳓म् पिपृग्धि

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
anāthám ← anāthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

asat ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

bhávāti ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

bhrā́tā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kím ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nigáchāt ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

nírr̥tiḥ ← nírr̥ti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svásā ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

u ← u (invariable)

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bahú ← bahú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kā́mamūtā ← kā́mamūta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

rapāmi ← √rap- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

me ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pipr̥gdhi ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

किम् । भ्राता॑ । अ॒स॒त् । यत् । अ॒ना॒थम् । भवा॑ति । किम् । ऊं॒ इति॑ । स्वसा॑ । यत् । निःऽऋ॑तिः । नि॒ऽगच्छा॑त् ।
काम॑ऽमूता । ब॒हु । ए॒तत् । र॒पा॒मि॒ । त॒न्वा॑ । मे॒ । त॒न्व॑म् । सम् । पि॒पृ॒ग्धि॒ ॥

• kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• bhrātāsad ← bhrātā ← bhrātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• bhrātāsad ← asat ← as
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• anātham ← anātha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “helpless; lordless; widowed.”

• bhavāti ← bhū
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• kim ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• svasā ← svasṛ
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• yan ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• nirṛtir ← nirṛtiḥ ← nirṛti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “destruction; Nirṛti; adversity.”

• nigacchāt ← nigam ← √gam
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “love.”

• kāmamūtā ← kāma
• [noun], masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• kāmamūtā ← mūtā ← mūta
• [noun], nominative, singular, feminine

• bahv ← bahu
• [noun], accusative, singular, neuter
• “many; much(a); bahu [word]; abundant; long; large; abounding in(p); perennial.”

• etad ← etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• rapāmi ← rap
• [verb], singular, Present indikative
• “whisper.”

• tanvā ← tanu
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; embodiment; life; life; root; body; form.”

• me ← mad
• [noun], genitive, singular
• “I; mine.”

• tanvaṃ ← tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• pipṛgdhi ← pṛc
• [verb], singular, Present imperative
• “mix; unite.”

यमी यमेन प्रत्याख्याता पुनराह । यत् यस्मिन् भ्रातरि सति स्वस्रादिकम् अनाथं नाथरहितं भवति सः भ्राता किम् असत् किं भवति । न भवतीत्यर्थः । किंच यस्यां भगिन्यां सत्यां भ्रातरं निर्ऋतिः दुःखं निगच्छात् नियमेन गच्छति प्राप्नोति सा स्वसा किमु किं वा भवति । भ्रातृभगिन्योश्च परस्परं प्रीतिर्येन केनचिदुपायेनावश्यं कार्येत्यभिप्रायः। साहं काममूता कामेन मूर्च्छिता सती बहु नानाप्रकारम् एतत् ईदृशमुक्तं वक्ष्यमाणं च रपामि प्रलपामि । एतज्ज्ञात्वा मे मम तन्वा शरीरेण तन्वं शरीरं सं पिपृग्धि संपर्चय । संभोगेन संश्लेषय। मां सम्यग्भुङ्क्ष्वेत्यर्थः ॥

English translation:

“(Yami speaks). Is he a brother whose sister has no lord? Is she a sister (whose brother) misfortuneapproaches? Overcome by desire, I strongly urge this one request; unite your person n with mine.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Misfortune:decay; Nirṛti is a person nification. The meaning is, a true brother will not let his sister lack a husband, and a truesister will not let her brother lack a wife

[Yamī:] What will “brother” (mean) when there will be no refuge. And what will “sister,” if Dissolution will come down?
Driven by desire many times I murmur this: mingle your body with
my body.

Is he a brother when no lord is left her? Is she a sister when Destruction cometh?
Forced by my love these many words I utter. Come near, and hold me in thy close embraces.

Was soll dann der Bruder, wenn man schutzlos sein soll? Was die Schwester, wenn das Verderben hereinbrechen soll? Von Liebe toll flüstere ich das immer wieder: Vereine deinen Leib mit dem meinen!

»Was ist der Bruder, wenn er ohne Schutz lässt, und was die Schwester, wenn ihr naht Verderben, Von Lieb’ ergriffen fleh’ ich stets dies eine, lass deinen Leib mit meinem sich vermischen.«

К чему тогда есть брат, если приходится быть беззащитной?
И к чему сестра, если (все равно) обрушится небытие?
Обезумев от любви, я шепчу это снова и снова:
Соедини (свое) тело с моим телом!
Яма:

• यमो वैवस्वतः
• यमी वैवस्वती
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे दिवस ! दैवकृत आपत्ति से शरीर संयोगसंबन्ध में (किम्) क्या अब आप (भ्राता) भाई (असत्) हो गये हो ? (यत्) जिससे इस प्रकार (अनाथम्) आपकी ओर से अनाथता-अपतिपन (भवाति) हो जावे, और जो मैं तेरी पत्नी हूँ (किमु) क्या इस समय (स्वसा-असत्) बहिन हो गयी (यत्) जिस से (निर्ऋतिः) बिना संभोग के (निगच्छात्) मेरी काया से अपनी काया को (काममूता) सम्पृक्त कर अर्थात् मिलादे ॥११॥

भावार्थभाषाः - सन्तानोपत्ति या गर्भाधान की स्थापना में असमर्थ स्त्री-पुरुष भाई बहन की भाँति रहें ॥११॥ समीक्षा (सायणभाष्य)−“यस्मिन् भ्रातरि सति स्वसादिकमनाथं नाथरहितं भवाति-भवति स भ्राता किमसत् किं भवति न भवतीत्यर्थः किं च यस्यां भगिन्यां सत्यां भ्रातरं निर्ऋतिर्दुःखं निगच्छात् नियमेन गच्छति प्राप्नोति सा किमु किंवा भवति।” इस स्थान पर सायण की खींचतान की कोई सीमा नहीं रह गई। “अनाथम्” क्रियाविशेषण को ‘स्वसा’ का विशेषण करता है परन्तु ‘अनाथम्’ शब्द नपुंसकलिङ्ग है और ‘स्वसा’ शब्द स्त्रीलिङ्ग है, इसलिए ‘आदिकम्’ शब्द अधिक जोड़कर ‘स्वसादिकम्’ लिखता है। यहाँ पर क्या भ्राता के साथ स्वसा से भिन्न-व्यक्ति का भी सम्बन्ध है, जो ‘आदिकम्’ पद अधिक जोड़ा है ? यदि ‘आदिकम्’ से ‘दुहिता’ ‘माता’ भी सम्बन्ध रखते हैं, तब तो भ्राता नहीं होगा, अपितु दुहिता के साथ पिता और माता के साथ पुत्र का सम्बन्ध होगा, अतः यह कल्पना निर्बल है। तथा ‘वह ऐसा भ्राता न होने के बराबर ही है, जिसके होते हुए बहिन अनाथ रहे’ यह हेतु भी निरथर्क है, क्योंकि वह यम उस यमी को अविवाहित रहने का उपदेश तो दे ही नहीं रहा था। अपितु पूर्व मन्त्र में आज्ञा दे चुका था “अन्यमिच्छस्व सुभगे पतिं मत्” फिर कैसे इस मिथ्या हेतु की वेद में स्थापना है ? इसी प्रकार ‘वह बहिन भी कुछ नहीं, जिसके होते हुए भाई को दुःख प्राप्त हो’, यह हेतु भी अयुक्त है। उस यम को क्या दुःख था ? क्या उसका कोई विवाह नहीं करता था ? अथवा वह महादरिद्र था, जिससे उसको दूसरी स्त्री न मिल सकती हो। इन हेतुओं को सामान्य बुद्धि के व्यक्ति भी स्वीकार नहीं कर सकते। इस प्रकार अपनी कल्पनासिद्धि के लिए सायण को अनावश्यक खींचतान करनी पड़ी ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे दिवस ! ‘दैवकृतापत्त्या’ शरीरसंयोग-सम्बन्धे भवान् (किं भ्राता-असत्) अधुना किं भ्राता-अभवत् ? “अस् भुवि” [अदादिः] लङि रूपम्“बहुलं छन्दसि” [अष्टा० २।४।७३]इत्यनेन शपो लुग्न भवति तथाडागमोऽपि न“बहुलं छन्दस्यमाङ्योगेऽपि” अष्टा० ६।४।७५ अविद्यमानो नाथो यस्मिन् तदनाथं नाथराहित्यमपतित्वमिति यावत्-क्रियाविशेषणञ्चैतत्“नञ्सुभ्याम्” [अष्टा० ६।२।१७२]अनेन चान्तोदात्तत्वम्। (भवाति) भवेत्“लिङर्थे लेट्” [अष्टा० ३।४।७](किम् उ) किञ्चाहं ते पत्नी (स्वसा-असत्) अभवत्, असदित्यनेनान्वयः, (यत्) यतः (निर्ऋतिः) निः-रतिः-रतिमन्तरेण सम्भोगेन विना “निर्ऋतिर्निरमणात्” [निरु० २।७] अत्ररम् धातोः क्तिनि“बहुलं छन्दसि” [अष्टा० ६।१।३४]अनेन सम्प्रसारणं (निगच्छात्) पुरुषान्तरं गच्छेत्“लिङर्थे लेट्” [अष्टा० ३।४।७] (काममूता) कामेन बद्धा कामग्रस्ता-कामवशा “मूङ्” [भ्वादिः] ‘मूञ्’ क्र्यादिरुभावपि बन्धनेऽर्थे, (बहु-एतत्-रपामि) बहुप्रकारेण हावभावाभ्यामेतद्रपामि-निवेदयामि यत् (मे तन्वा तन्वम्) मम शरीरेण स्वशरीरं (सं पिपृग्धि) सम्पृक्तं कुरु-संयोजय ॥११॥

• देवता - यमी वैवस्वती
• ऋषिः - यमो वैवस्वतः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

न᳓ वा᳓ उ ते तनु᳓वा तनु᳓वं स᳓म् पपृच्याम्
पाप᳓म् आहुर् यः᳓ स्व᳓सारं निग᳓छात्
अन्ये᳓न म᳓त् प्रमु᳓दः कल्पयस्व
न᳓ ते भ्रा᳓ता सुभगे वष्टि एत᳓त्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular
popular
popular

Morph
ná ← ná (invariable)

papr̥cyām ← √pr̥c- (root)
{number:SG, person:1, mood:OPT, tense:PRF, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)

tanvā̀ ← tanū́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

vaí ← vaí (invariable)

āhuḥ ← √ah- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

nigáchāt ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

pāpám ← pāpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svásāram ← svásar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyéna ← anyá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

kalpayasva ← √kl̥p- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:SG}

pramúdaḥ ← pramúd- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

bhrā́tā ← bhrā́tar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

etát ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

subhage ← subhága- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vaṣṭi ← √vaś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

न । वै । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । त॒न्वा॑ । त॒न्व॑म् । सम् । प॒पृ॒च्या॒म् । पा॒पम् । आ॒हुः॒ । यः । स्वसा॑रम् । नि॒ऽगच्छा॑त् ।
अ॒न्येन॑ । मत् । प्र॒ऽमुदः॑ । क॒ल्प॒य॒स्व॒ । न । ते॒ । भ्राता॑ । सु॒ऽभ॒गे॒ । व॒ष्टि॒ । ए॒तत् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vā ← vai
• [adverb]
• “surely; on the other hand; vai [word]; indeed.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tanvā ← tanu
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “body; embodiment; life; life; root; body; form.”

• tanvaṃ ← tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• papṛcyām ← pṛc
• [verb], singular, Perfect optative
• “mix; unite.”

• pāpam ← pāpa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “evil; dangerous; wicked; pāpa [word].”

• āhur ← āhuḥ ← ah
• [verb], plural, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• svasāraṃ ← svasāram ← svasṛ
• [noun], accusative, singular
• “sister; svasṛ [word].”

• nigacchāt ← nigam ← √gam
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “love.”

• anyena ← anya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• mat ← mad
• [noun], ablative, singular
• “I; mine.”

• pramudaḥ ← pramud
• [noun], accusative, plural, feminine

• kalpayasva ← kalpay ← √kﾱp
• [verb], singular, Present imperative
• “prepare; assign; create; produce; fix; restore; order; prepare; imitate; restore; make; treat.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• bhrātā ← bhrātṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “brother; bhrātṛ; relative.”

• subhage ← subhaga
• [noun], vocative, singular, feminine
• “beautiful; auspicious; beloved; fine-looking; fortunate; subhaga [word]; charming; pleasing; lucky.”

• vaṣṭy ← vaṣṭi ← vaś
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; agree; call; care; like; love.”

• etat ← etad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

यमो यमीं प्रत्युक्तवान् । हे यमि ते तव तन्वा शरीरेण तन्वम् आत्मीयं शरीरं न वै सं पपृच्यां नैव संपर्चयामि । नैवाहं त्वां संभोक्तुमिच्छामीत्यर्थः । यः भ्राता स्वसारं भगिनीं निगच्छात् नियमेनोपगच्छति । संभुङ्त्श इत्यर्थः । तं पापं पापकारिणम् आहुः । शिष्टा वदन्ति । एतज्ज्ञात्वा हे सुभगे सुष्ठु भजनीये हे यमि त्वं मत् मत्तः अन्येन त्वद्योग्येन पुरुषेण सह प्रमुदः संभोगलक्षणान् प्रहर्षान् कल्पयस्व समर्थय । ते तव भ्राता यमः एतत् ईदृशं त्वया सह मैथुनं कर्तुं न वष्टि न कामयते । नेच्छति ॥

English translation:

“(Yama speaks). I will not unite my person n with yours; they call him who approaches a sister, a sinneṛEnjoy plural asure with some other than me; your brother, auspicious one, has no such desire.”

[Yama:] Verily, I must not mingle my body with your body. They call him evil who will go down on his sister.
With another than me arrange your pleasures. Your brother does not want this, well-portioned one.

I will not fold mine arms about thy body: they call it sin when one comes near his sister.
Not me,-prepare thy pleasures with another: thy brother seeks not this from thee, O fair one.

Nie will ich meinen Leib mit deinem vereinen. Einen Schlechten nennen sie den, der zur Schwester geht. Mit einem anderen als mir bereite dir die Freuden! Dein Bruder wünscht solches nicht, o Holde.

Nicht will mit deinem Leib ich meinen mischen, für sündhaft gilt’s, der Schwester sich zu gatten Mit anderem als mir geniess der Freuden, danach verlangt dein Bruder nicht, o schöne.

Никогда не стану я соединять (свое) тело с твоим телом!
Плохим называют (того), кто войдет к сестре.
Готовь себе любовные утехи с другим, чем я!
Твой брат, о прекрасная, не хочет этого.
Ями:

• यमी वैवस्वती
• यमो वैवस्वतः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रे ! हाँ ठीक है कि दैवकृत आपद् से इस समय सम्भोग में असमर्थ होने से तथा नियोग की अनुज्ञा दे देने से ‘किं भ्राताऽसत्’ इस वचनानुसार शरीरसंयोगसम्बन्ध में वस्तुतः मैं भ्राता ही हो चुका हूँ और तू बहिन हो चुकी है, इसलिए (ते) तेरी (तन्वा) काया के साथ (तन्वम्) अपनी काया को (न वा-उ) बिल्कुल नहीं (सम्पपृच्याम्) मिलाऊँ, क्योंकि (यः) जो (स्वसारम्) बहिन के साथ (निगच्छात्) विषयभोग करे (पापमाहुः) भद्रजन उसको पाप कहते हैं, अतः (सुभगे) हे देवि ! (मत्) मुझसे (अन्येन) भिन्न पुरुष के साथ (प्रमुदः) पुत्रोत्पादन-सम्बन्धी भोग (कल्पयस्व) सम्पादन कर, मैं (ते) तेरा (भ्राता) प्रासङ्गिक-प्रसङ्गप्राप्त भाई (एतत्-न वष्टि) इस तेरे आग्रह किये भोग को नहीं चाहता ॥१२॥

भावार्थभाषाः - भाई-बहन का विवाह नहीं होना चाहिए, ऐसा करना पाप है। कदाचित् कोई ऐसा करे भी, तो समाज को पाप कहकर उसकी निन्दा करनी चाहिये और उसे रोकना चाहिये। गर्भाधान में असमर्थ पति नियोग की आज्ञा देने के अनन्तर पत्नी के साथ भ्रातृसम व्यवहार करे और पुनः उसके द्वारा सम्भोग के लिये आग्रह किये जाने पर दृढता से निषेध कर दे ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे रात्रे ! एवमस्तु यद् दैवकृतापत्त्याऽहमिदानीं सम्भोगानर्हत्वान्नियोगस्यानुज्ञां दत्तवान्, अतस्त्वदुक्तवचनानुसारतोऽहं शरीरसंयोगसम्बन्धे भ्राताऽभवं त्वञ्च स्वसाऽभवस्तस्मात् (ते) तव (तन्वा तन्वं न वा-उ सं पपृच्याम्) शरीरेणाहं स्वकीयशरीरं नैव हि सम्पृक्तं कुर्याम्, यतः (यः स्वसारं निगच्छात्) यः स्वसारं निगच्छेत्, जनास्तं (पापम्-आहुः) पापं वदन्ति, तस्मात् (सुभगे) हे सुभगे ! त्वं (मत्-अन्येन) मत्तो भिन्नेन पुरुषेण सह (प्रमुदः) पुत्रोत्पादनयोग्यान् भोगान् (कल्पयस्व) सम्पादय, अहं च यः प्रासङ्गिकः (ते) तव (भ्राता), सः त्वदुक्तम् (एतत्-न वष्टि) एतन्नेच्छति ॥१२॥

• देवता - यमो वैवस्वतः
• ऋषिः - यमी वैवस्वती
• छन्दः - त्रिष्टुप्

बतो᳓ बतासि यम
नइ᳓व᳓ ते म᳓नो हृ᳓दयं चाविदाम
अन्या᳓ कि᳓ल त्वां᳓ कक्षि᳓येव युक्त᳓म्
प᳓रि ष्वजाते लि᳓बुजेव वृक्ष᳓म्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular;; 12 = 5+7, ending LHX
popular
popular

Morph
asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bata ← batá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

batáḥ ← batá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yama ← yamá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

avidāma ← √vid- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ca ← ca (invariable)

evá ← evá (invariable)

hŕ̥dayam ← hŕ̥daya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ná ← ná (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

kakṣyā̀ ← kakṣyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

kíla ← kíla (invariable)

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yuktám ← √yuj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)

líbujā ← líbujā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)

svajāte ← √svaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vr̥kṣám ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ब॒तः । ब॒त॒ । अ॒सि॒ । य॒म॒ । न । ए॒व । ते॒ । मनः॑ । हृद॑यम् । च॒ । अ॒वि॒दा॒म॒ ।
अ॒न्या । किल॑ । त्वाम् । क॒क्ष्या॑ऽइव । यु॒क्तम् । परि॑ । स्व॒जा॒ते॒ । लिबु॑जाऽइव । वृ॒क्षम् ॥

• bato ← bataḥ ← bata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “weakling.”

• batāsi ← bata
• [adverb]
• “deplorably.”

• batāsi ← asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yama
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Yama; yama; twin; yam; Yama; two; bridle; yama [word]; Asvins.”

• naiva ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• naiva ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mano ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• hṛdayaṃ ← hṛdayam ← hṛdaya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heart; heart; mind; hṛdaya [word]; science; thorax; Aṣṭāṅgahṛdayasaṃhitā; soul.”

• cāvidāma ← ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• cāvidāma ← avidāma ← vid
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “find; detect; marry; get; think.”

• anyā ← anya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• kila
• [adverb]
• “assuredly; indeed; kila [indecl.].”

• tvāṃ ← tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• kakṣyeva ← kakṣyā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “girdle; rampart; wall; enclosure; cinch.”

• kakṣyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• yuktam ← yuj
• [verb noun], accusative, singular
• “mix; use; endow; yoke; accompany; to practice Yoga; connect; hire; administer; compound; affect; add; concentrate; unite; join; prosecute; combine; supply; compound; attach to; appoint; fill; process; mobilize; mount; complement; eat; join; treat; coincide; affect; challenge.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣvajāte ← svajāte ← svaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “embrace.”

• libujeva ← libujā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “creeper.”

• libujeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vṛkṣam ← vṛkṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

यमी प्रत्युवाच । हे यम त्वं बतः दुर्बलः असि । बत इति निपातः खेदानुकम्पयोः । अनुकम्प्यश्चासि । ते त्वदीयं मनः मनोगतं संकल्पं हृदयं च बुद्धिगतमध्यवसायं च नैव अविदाम वयं न जानीम एव । मत्तः अन्या काचित् स्त्री त्वां परि ष्वजाते किल । तत्र दृष्टान्तद्वयमुच्यते । कक्ष्येव युक्तम् । यथा कक्ष्या रज्जुर्युक्तमात्मना संबद्धमश्वं परिष्वजते तद्वत् । लिबुजेव वृक्षम् । यथा लिबुजा व्रततिर्गाढं वृक्षं परिष्वजते तद्वच्च । अन्यस्यां स्त्रियामासक्तस्त्वं मां परिष्वङ्क्तुं नेच्छसीत्यर्थः ॥

English translation:

“(Yami speaks). Alas, Yama, you are feeble; we understand not your mind or your heart. Some otherfemale embraces you as a girth a horse, or as a creeper a tree.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Alas! bato batāsi = you are feeble, feeble; thepada text is: bata asi;

Bata = pitiable, anukampyaścāsi, or, alas!

[Yamī:] You jerk, you really are a jerk, Yama! Truly we have not found mind and heart in you.
Another (woman) will surely embrace you, like a girthband a yoked
(horse), like a vine a tree.

Alas! thou art indeed a weakling, Yama we find in thee no trace of heart or spirit.
As round the tree the woodbine clings, another will cling albout thee girt as with a girdle.

O Elend, ein Elender bist du, Yama! Mitnichten haben wir Sinn und Herz von dir gewonnen. Eine andere wird dich gewiß umschlingen wie der Gurt das geschirrte Roß, wie die Rankepflanze den Baum.

»Ein Stein fürwahr bist Jama du, und niemals hab ich dein Herz und deinen Sinn gewonnen, Ein andres Weib wird wie das Ross der Leibgurt und wie den Baum die Ranke dich umschlingen.«

Ну и жалок же ты, Яма! Ни разума,
Ни сердца у тебя не смогли мы отыскать!
Другая, конечно, будет обнимать тебя,
Как подпруга – упряжного (коня), как лиана – дерево!
Яма:

• यमो वैवस्वतः
• यमी वैवस्वती
• स्वराडार्चीत्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यम) हे दिवस ! (बत) हा ! दुःख है कि तू (बतः) विवश (असि) है, क्योंकि दैवकृत बाधा को सहसा कोई भी नहीं हटा सकता, इसलिए (ते) तेरे (मनः) मन (च) और (हदयम्) वक्षःस्थल को मैंने (न-एव) नहीं (अविदाम) प्राप्त किया (अन्या किल) मुझ से भिन्न कोई भी स्त्री (कक्ष्या-इव-युक्तम्) कक्ष-काँख में बंधी पेटी के समान सम्यक्प्रकार से (त्वाम्) तुझ को (परिष्वजाते) आलिङ्गन करे अथवा (लिबुजा इव वृक्षम्) जैसे लता वृक्ष को लिपटती है, वैसे तुझ से भी लिपटे ॥१३॥

भावार्थभाषाः - यदि स्त्री में कोई दोष है, जिसके कारण वह सन्तानोत्पत्ति में असमर्थ है, तो उसे भी चाहिए कि वह पति को दूसरी स्त्री से सन्तानोत्पत्ति के लिये अनुमति दे देवे ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यम) हे दिवस ! (बत) हा ! दुःखं किं कुर्यां यत्त्वं (बतः-असि) बलादतीतो विवशोऽसि“बतः-बलादतीतः” [निरु० ६।२८]कुतः ? दैवकृतबाधकं न कश्चिदपि द्रागपाकर्तुं शक्नोति, तस्मात् (ते) तव (मनः-हृदयं च) मनो हृदयञ्च (न-एव अविदाम) नालभे ‘विद्लृ लाभे तुदादिरुभयतोभाषः’,“अस्मदो द्वयोश्च” [अष्टा०१।२।५९] इत्यनेनैकस्मिन् बहुवचनं (अन्या) मद्भिन्ना काचित् स्त्री (किल) हि (कक्ष्या-इव) कक्षगता बन्धनरज्जुरिव (युक्तम्) सम्यक् प्रकारेण (त्वां परि स्वजाते) त्वां परिष्वजेत-आलिङ्गेत्“लिङर्थे लेट्”सूत्रेण लेट्, अथ च (लिबुजा-इव वृक्षम्) लता वृक्षं यथा परिष्वजेत ॥१३॥

• देवता - यमी वैवस्वती
• ऋषिः - यमो वैवस्वतः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अन्य᳓म् ऊ षु᳓ त्वं᳓ यमि अन्य᳓ उ त्वा᳓म्
प᳓रि ष्वजाते लि᳓बुजेव वृक्ष᳓म्
त᳓स्य वा त्व᳓म् म᳓न इछा᳓ स᳓ वा त᳓व
अ᳓धा कृणुष्व संवि᳓दं सु᳓भद्राम्

Strata
Popular for linguistic reasons, and possibly also for non-linguistic reasons

Pāda-label
popular
popular;; repeated line
popular
popular

Morph
anyáḥ ← anyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

anyám ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)

u ← u (invariable)

yami ← yamī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

iva ← iva (invariable)

líbujā ← líbujā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)

svajāte ← √svaj- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

vr̥kṣám ← vr̥kṣá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ichá ← √iṣ- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mánaḥ ← mánas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

táva ← tvám (pronoun)
{case:GEN, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

vā ← vā (invariable)

vā ← vā (invariable)

ádha ← ádha (invariable)

kr̥ṇuṣva ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

saṁvídam ← saṁvíd- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

súbhadrām ← súbhadra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

अ॒न्यम् । ऊं॒ इति॑ । सु । त्वम् । य॒मि॒ । अ॒न्यः । ऊं॒ इति॑ । त्वाम् । परि॑ । स्व॒जा॒ते॒ । लिबु॑जाऽइव । वृ॒क्षम् ।
तस्य॑ । वा॒ । त्वम् । मनः॑ । इ॒च्छ । सः । वा॒ । तव॑ । अध॑ । कृ॒णु॒ष्व॒ । स॒म्ऽविद॑म् । सुऽभ॑द्राम् ॥

• anyam ← anya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• yamy ← yamī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Yamī.”

• anya ← anyaḥ ← anya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣvajāte ← svajāte ← svaj
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “embrace.”

• libujeva ← libujā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “creeper.”

• libujeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vṛkṣam ← vṛkṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “tree; fruit tree.”

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• mana ← manaḥ ← manas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mind; Manas; purpose; idea; attention; heart; decision; manas [word]; manas [indecl.]; spirit; temper; intelligence.”

• icchā ← iṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• tavādhā ← tava ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• tavādhā ← adhā ← adha
• [adverb]
• “then; and; therefore; now.”

• kṛṇuṣva ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• saṃvidaṃ ← saṃvidam ← saṃvid
• [noun], accusative, singular, feminine
• “agreement; cannabis; plan; rendezvous.”

• subhadrām ← subhadra
• [noun], accusative, singular, feminine
• “fortunate.”

यमः पुनरप्याह । हे यमि त्वम् अन्यमु अन्यं पुरुषमेव सु सुष्ठु परिष्वज । अन्य उ अन्योऽपि पुरुषः त्वां परि ष्वजाते । तत्र दृष्टान्तः । लिबुजेव वृक्षम् । यथा वल्ली गाढं वृक्षं परिष्वजते तद्वत् । तथा सति । वाशब्दः समुच्चये । त्वं तस्य च पुरुषस्य मनः इच्छ कामय । तस्य त्वं वशवर्तिनी भवेत्यर्थः। सः च पुरुषः तव मन इच्छतु । अध अथ परस्परवशवर्तित्वानन्तरं त्वं तेन सह सुभद्रां सुकल्याणीं संविदं परस्परसंभोगसुखसंवित्तिं कृणुष्व कुरुष्व ॥ ॥८॥

English translation:

“(Yama speaks). Do you, Yamī, embrace another; and let another embrace you as a creeper a tree;seek his affection, let him seek you; and make a happy union.”

[Yama:] You (will embrace) another, Yamī, and another will embrace you—like a vine a tree.
Seek his mind—or he yours. Then make yourself a very happy
compact.

Embrace another, Yami; let another, even as the woodbine rings the tree, enfold thee.
Win thou his heart and let him win thy fancy, and he shall form with thee a blest alliance.

Auch du sollst fein einen anderen, o Yami, und dich ein anderer umschlingen wie die Rankepflanze den Baum! Dessen Sinn suche du zu gewinnen oder er deinen und mache mit ihm einen glücklichen Bund!

So sollst auch du umschlingen einen andern, und er auch dich so wie der Baum die Ranke; Gewinne dessen Sinn und er den deinen, und schliess mit ihm die glücklichste Vermählung.

Другого и ты крепко (обними), о Ями, и другой тебя
Пусть обнимет, как лиана – дерево!
Это его мысль стремись покорить, а он – твою,
И (с ним) добейся счастливого согласия!

• यमी वैवस्वती
• यमो वैवस्वतः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यमि) हे रात्रे ! (सु) हाँ तेरा पूर्वोक्त वचन ठीक है, अतः (त्वम्) तू भी (अन्यम् उ) अन्य पुरुष को (लिबुजा-इव वृक्षम्) लता की नाई वृक्ष को आलिङ्गन कर तथा (अन्य उ) वह अन्य पुरुष भी (त्वाम्) तुझको (परिष्वजाते) आलिङ्गन करे (त्वं वा) और तू (तस्य) उस पुरुष के (मनः) मन को (इच्छ) चाह (सः वा) और वह पुरुष (तव) तेरे मन की चाह करे (अधा) इस के अनन्तर (संविदम्) नियोगरूप प्रतिज्ञा को (सुभद्राम्) अच्छे कल्याणयुक्त अर्थात् सुसन्तानवाली (कृणुष्व) बना ॥१४॥

भावार्थभाषाः - सन्तानोपत्ति में असमर्थ होते हुए भी यदि वैराग्यवशात् या परोपकारकार्यवशात् नियोग न करें और संयम से रहें, तो यह अनुचित नहीं, अपितु अधिक अच्छा है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यमि) हे रात्रे ! (सु) सुष्ठु त्वदुक्तमेतद्वचः, तस्मात् (त्वम्-अन्यम्-उ) त्वमपि, अन्यं पुरुषं (लिबुजा इव वृक्षम्) वृक्षं यथा लता (परि स्वजाते) परिष्वजेथाः, तथा (अन्यः-उ) अन्यः पुरुषोऽपि (त्वां) परिष्वजाते-परिष्वजेत (त्वं वा) त्वं च“वा चार्थे पठितः” निरु० १।४ पुरुषस्य (मनः-इच्छ) मनः कामयस्व (सः-वा) स च (तव) तव मनः कामयताम् (अधा) अनन्तरम् [ऋ० १।७२।७ दयानन्दस्तथा च सायणः] एवं जाते सति (संविदम्) नियोगरूपां प्रतिज्ञां (सुभद्राम्) सुसुखां (कृणुष्व) पूरय ‘संवित्-प्रतिज्ञा’“संविदा देयम्” [तैति-उप०] ॥१४॥