००९

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

‘आपो हि’ इति नवर्चं नवमं सूक्तम् । अम्बरीषस्य राज्ञः पुत्रः सिन्धुद्वीप ऋषिस्त्वष्टृपुत्रस्त्रिशिरा वा । ’ इदमापः’ इत्यादिके द्वे अनुष्टुभौ ।’ ईशाना ’ इति वर्धमाना। ‘आपः पृणीत’ इति प्रतिष्ठा । शिष्टा गायत्र्यः । आपो देवता । तथा चानुक्रान्तम्- आपो हि सिन्धुद्वीपो वाम्बरीष आपं गायत्रं द्व्यनुटुबन्तं पञ्चमी वर्धमाना सप्तमी प्रतिष्ठा’ इति । गतः सूक्तविनियोगः । आग्निमारुते ‘आपो हि ष्ठा’ इत्याद्यास्तिस्रः । सूत्रितं च–’आपो हि ष्ठेति तिस्रो वियतमप उपस्पृशन्’ (आश्व. श्रौ. ५. २०) इति ॥

Jamison Brereton

9 (835)
Waters
Triśiras Tvāṣṭra or Sindhudvīpa Āmbarīṣa
9 verses: gāyatrī, except triṣṭubh 8–9
The last four verses of this hymn (6–9) are identical with I.23.20–23 (save for the absence of I.23.20d) and treat the healing and expiatory properties of the Waters, who provide healing remedies (vss. 6–7) while also carrying away the detritus of moral misbehavior (vs. 8). The paradox of “fire in the waters” (as embodied else
where in the figure of Apām Napat “Child of the Waters,” identified with Agni) is also alluded to in verses 6 and 8. The healing and life-giving qualities of the Waters are also found in the two preceding verses (4–5).
The first three verses of the hymn stand somewhat apart from the remainder of the hymn and progress from the bland and generic to a rather surprising conclusion. Verse 1 simply describes the Waters as refreshing and asks them for nourishment

and happiness. In verse 2 the refreshment is specified as juice or sap (rása) and implicitly compared to breast milk, since the Waters themselves are compared to mothers. And then there is the very puzzling verse 3, which can only be understood as an enlargement of that simile, for it is said that the Waters “animate and beget us.” But even more puzzling than their apparent role in giving birth to “us” is their purpose in so doing: so that we will go to be “fit” for the dwelling of an unidentified third party. This third party is generally assumed, most likely correctly, to be the patron of the sacrifice, and the poet/sacrificer calls upon the Waters to (re)vivify him, send him to the house of the patron, and make him fit to render service to this patron in the form of hymns and ritual labor—but the stark economy with which this sentiment is expressed challenges the modern interpreter.

01 आपो हि - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓पो हि᳓ ष्ठा᳓ मयो-भु᳓वस्
ता᳓ न ऊर्जे᳓+++(जाः)+++ दधातन ।
महे᳓ र᳓णाय+++(=रमणीयाय)+++ च᳓क्षसे+++(=दर्शनाय)+++ ॥

02 यो वः - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

यो᳓ वः शिव᳓तमो र᳓सस्
त᳓स्य भाजयतेह᳓ नः ।
उशती᳓र्+++(=कामयमाना)+++ इव मात᳓रः ॥

03 तस्मा अरम् - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

+++(रसाय)+++ त᳓स्मा अ᳓रं+++(=शीघ्रम्)+++ गमाम वो
यस्य +++(प्रभावेण)+++ क्ष᳓याय+++(=निवासाय)+++ जि᳓न्वथ+++(=प्रीणयथ)+++ ।
आ᳓पो +++(प्रजा)+++ जन᳓यथा च नः ॥
+++(चादिषु च इति न स्वर-निघातः। )+++

04 शं नो - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

शं᳓ नो देवी᳓रभि᳓ष्टय
आ᳓पो भवन्तु पीत᳓ये ।
शं᳓ यो᳓र्+++(=[अ]मिश्रणाय)+++ अभि᳓ स्रवन्तु नः ॥ ०४॥

05 ईशाना वार्याणाम् - वर्धमाना

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

ई᳓शाना वा᳓र्याणां+++(=वारिप्रभवानां)+++
क्ष᳓यन्तीश्+++(=निवासयित्रीः)+++ चर्षणीना᳓म्+++(=चलनशीलानाम्)+++ ।
अपो᳓ याचामि भेषज᳓म् ॥ ०५॥

06 अप्सु मे - गायत्री

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अप्सु᳓ मे सो᳓मो अब्रवीद्
अन्त᳓र् वि᳓श्वानि भेषजा᳓ +++(इति)+++ ।
अग्निं᳓ च विश्व᳓-शम्भुवम् +++(वर्तमानम् अपि)+++ ॥ ०६॥

07 आपः पृणीत - प्रतिष्ठा

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓पः पृणीत᳓+++(=पूरयत)+++ भेषजं᳓
व᳓रूथं+++(=वर्म)+++ तन्वे३᳓ म᳓म ।
ज्यो᳓क् च सू᳓र्यं दृशे᳓ ॥ ०७॥

08 इदमापः प्र - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इद᳓म् आपः प्र᳓ वहत
य᳓त् किं᳓ च दुरितं᳓ म᳓यि ।
य᳓द् वाह᳓म् अभि-दुद्रो᳓ह
य᳓द् वा शेप᳓ उता᳓नृतम् ॥ ०८॥

09 आपो अद्यान्वचारिषम् - अनुष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓पो+++(=कर्म)+++ अद्य᳓ +अ᳓न्वचारिषँ
र᳓सेन स᳓मगस्महि ।
प᳓यस्वान् अग्न आ᳓ गहि
तं᳓ मा सं᳓ सृज व᳓र्चसा ॥ ०९॥