००३

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

इनो᳓ राजन्न् · अरतिः᳓ स᳓मिद्धो
रउ᳓द्रो द᳓क्षाय सुषुमाँ᳓ अदर्शि
चिकि᳓द् वि᳓ भाति भा᳐सा᳓ बृहता᳓
अ᳓सिक्नीम् एति रु᳓शतीम् अपा᳓जन्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
aratíḥ ← aratí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ináḥ ← iná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rājan ← rā́jan- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sámiddhaḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

adarśi ← √dr̥ś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:PASS}

dákṣāya ← dákṣa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

raúdraḥ ← raúdra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suṣumā́n ← suṣumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāsā́ ← bhā́s- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

br̥hatā́ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

cikít ← cikít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

apā́jan ← √aj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ásiknīm ← ásita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rúśatīm ← rúśant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

इ॒नः । रा॒ज॒न् । अ॒र॒तिः । सम्ऽइ॑द्धः । रौद्रः॑ । दक्षा॑य । सु॒सु॒ऽमान् । अ॒द॒र्शि॒ ।
चि॒कित् । वि । भा॒ति॒ । भा॒सा । बृ॒ह॒ता । असि॑क्नीम् । ए॒ति॒ । रुश॑तीम् । अ॒प॒ऽअज॑न् ॥

• ino ← inaḥ ← ina
• [noun], nominative, singular, masculine
• “mighty; powerful.”

• rājann ← rājan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• aratiḥ ← arati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer.”

• samiddho ← samiddhaḥ ← samindh ← √indh
• [verb noun], nominative, singular
• “kindle; blaze.”

• raudro ← raudraḥ ← raudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “terrific; shivaite; intense; violent; fierce; barbarous; barbarian.”

• dakṣāya ← dakṣa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• suṣumāṃ ← suṣumat
• [noun], nominative, singular, masculine

• adarśi ← dṛś
• [verb], singular, Aorist passive
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• cikid ← cikit
• [noun], nominative, singular, masculine

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• bhāsā ← bhās
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “beam; radiance; bhās [word]; fire.”

• bṛhatāsiknīm ← bṛhatā ← bṛhat
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhatāsiknīm ← asiknīm ← asiknī
• [noun], accusative, singular, feminine
• “Asiknī; Vairiṇī; night.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ruśatīm ← ruśat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “white; bright; bright.”

• apājan ← apāj ← √aj
• [verb noun], nominative, singular
• “chase away.”

हे राजन् दीप्यमानाग्ने त्वम् इनः ईश्वरः सर्वस्य भवसि । अथ परोक्षः । अरतिः हविरादाय देवान प्रति गन्ता समिद्धः संदीप्तः रौद्रः शत्रूणां भयंकरः सुषुमान् । ओषध्यात्मना स्थितोंऽशुः सुष्टु सूयते इति सुषुः सोमः । तेन तद्वान् शोभनप्रसवो व सोऽग्निः दक्षाय यजमानानां धनादिवृद्ध्यर्थम् अदर्शि सर्वैर्दृश्यते । किंच चिकित् सर्वं जानानोऽग्निः वि भाति विशेषेण दीप्यते । तथा बृहता महता भासा तेजसा ज्वालालक्षणेन असिक्नीं रात्रिम् एति । सायंहोमसिद्ध्यर्थमेव गच्छति । किं कुर्वन् । रुशतीं श्वेतवर्णां दीप्तिम् अपाजन् अपगमयन् रात्रिं गच्छति । सामर्थ्याद्रात्रिं परित्यजन्नुषसं प्रातर्होमसिद्ध्यर्थं गच्छतीत्यर्थो लभ्यते ॥

English translation:

“Royal Agni, (you are) the lord (of all). He who is the conveyer of the oblation, the radiant, theformidable, the recipient of the Soma, is manifested for the benefaction (of the worshipper); all-knowing, heshines forth with great lustre; he proceeds, scattering the glimmering darkness.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Glimmering darkness: anallusion to the burnt sacrifices at sunset and in the morning; asiknim eti ruśatīm apājan = śvetavarṇāmdīptim apagamayan = he goes to the night driving away the white shining light

The powerful spoked wheel, now kindled, has appeared, to exercise his skill—he who is Rudra-wild but of easy birth, o king.
Observant, he beams widely with his lofty beam. Driving away black (Night), he comes to luminous (Dawn).

O KING, the potent and terrific envoy, kindled for strength, is manifest in beauty.
He shines, all-knowing, with his lotty splendour: chasing black Night he comes with white-rayed Morning.

Der gewaltige Rosselenker ist entflammt, o König; der Rudraartige ist jetzt zur Wirksamkeit erschienen nach leichter Geburt. Kundig erglänzt er in hohem Glanze; zur hellfarbigen Usas kommt er, die schwarze Nacht vertreibend.

Erschienen ist der thät’ge Herr, o König, der prächtige, entflammt, zur Kraft erregend, Mit hellem Glänze strahlt er weithin leuchtend, und geht, die Nacht, die schimmernde, verjagend.

Зажжен деятельный посланник, о царь.
Легко родившись, (этот,) похожий на Рудру, появился для силы действия.
Искусно блистает он высоким блеском.
Он идет к светлой (Ушас), гоня темную (Ночь).

• अग्निः
• त्रितः
• पादनिचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (राजन्)अपने प्रकाश से प्रकाशमान सूर्य (इनः) तीनों लोकों का स्वामी जिस कारण (अरतिः) एक स्थान पर ही रमणकर्ता प्रभावकारी नहीं किन्तु तीनों लोकों में प्रभावकारी है, तिस से (रौद्रः) रुद्राणी तेजस्विनी विद्युत् शक्तियों से सम्पत्र (सुषुमान्) सुगमता से प्राणियों को और ओषधियों को उत्पत्तिशक्ति प्रेरणशक्ति देनेवाला (दक्षाय) संसार को बल देने के लिये (अदर्शि) दृष्टहोता है, साक्षात् देखा जाता है-सम्यक् दिखलाई पड़ता है,(चिकित्-बृहता भासा विभाति) चेताने-जगानेवाला वह सूर्य जिस कारण महती दीप्ति द्वारा विशेष भासित होता है-प्रकाशित होता है-चमकता है, इसलिये (रुशतीम्-अपाजन्) अपनी शुभ्रदीप्ति को फेंकता हुआ (असिक्नीम्-एति) रात्रि को प्राप्त होता है, रात्रि के अत्यन्त में प्रातर्वेला लाता है, तब सब को चेताता है-जगा देता है, रात्रि से-अन्धेरे से मुक्त करा देता है ॥१॥

भावार्थभाषाः - महान् अग्नि सूर्य तीनों लोकों पर प्रकाशमान हुआ उनका स्वामी सा बना हुआ है। वह एक ही लोक पर रमण नहीं करता, अपितु सब लोकों पर प्रभावकारी है और वैद्युत शक्तियों से सम्पन्न वह संसार को बल देता है ! प्राणियों और ओषधियों को उत्पक्ति शक्ति और उभरने की प्रेरणा देनेवाला साक्षात् दृष्ट होता है-ज्योति से चमकता है। वही सबको चेताने-जगानेवाला है। अपनी ज्योति को फेंकता हुआ रात्रि का अन्त करता है-प्रातर्वेला बनाता है। ऐसे ही विद्यासूर्य विद्वान् सूर्यसमान प्रतापी राजा अपने विद्या से या अधिकार से तीनों लोकों का उपयोग करता है। ज्ञान धर्म का प्रकाश फैलाकर अविद्या रात्रि को एवं पापभावना को मिटाता है ॥१॥

पूर्ववत्।

पदार्थान्वयभाषाः - (राजन्) स्वप्रकाशेन प्रकाशमानः बृहन्नग्निः सूर्यः, व्यत्ययेन सोर्लुक् (इनः) लोकत्रयस्य स्वामी यतः (अरतिः) एकस्मिन् स्थाने ह्येव प्रभावकारी न, किन्तु लोकत्रये प्रभावकारी, तस्मादेव (समिद्धः) प्रकाशमानः सन् (रौद्रः) रुद्राण्या तेजस्विन्या वैद्युतशक्त्या सम्पन्नः “वैद्युतीनाम्-रुद्राणीनाम्” [तै० आ० १।१७।१] “रौद्रेण शत्रुरोदयित्रीणामिदं तेन” [यजु० ५।३४ दयानन्दः] (सुषुमान्) सर्वेषां प्राणिनामोषधीनां च सुगमतया-उत्पादयित्री प्रेरयित्री या शक्तिः सा सुषुस्तद्वान् सुषुमान् (दक्षाय) सर्वसंसारार्थं बलप्रदानाय (अदर्शि) साक्षात्-दृष्टो भवति (चिकित्-बृहता भासा विभाति) स सूर्यः सर्वांश्चेतयति-जागरयति महता तेजसा यतो विभाति-विशेषेण दीप्यते, तस्मात् (रुशतीम्-अपाजन्) स्वकीयदीप्तिं निजस्वरूपतः प्रक्षिपन् सन् (असिक्नीम्-एति) रात्रिं प्राप्नोति रात्रेरवसाने प्रातर्वेलामुत्पादयति “असिक्न्यशुक्लासिता, सितमिति वर्णनाम तत्प्रतिषेधोऽसितम्” [निरु० ९।२५।] ॥१॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

कृष्णां᳓ य᳓द् ए᳓नीम् अभि᳓ व᳓र्पसा भू᳓ज्
जन᳓यन् यो᳓षाम् बृहतः᳓ पितु᳓र् जा᳓म्
ऊर्ध्व᳓म् भानुं᳓ सू᳓रियस्य स्तभाय᳓न्
दिवो᳓ व᳓सुभिर् अरति᳓र् वि᳓ भाति

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

bhū́t ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

énīm ← éta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

kr̥ṣṇā́m ← kr̥ṣṇá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

várpasā ← várpas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jā́m ← jā́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

janáyan ← √janⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pitúḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yóṣām ← yóṣā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

bhānúm ← bhānú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

stabhāyán ← √stambhⁱ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ūrdhvám ← ūrdhvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

aratíḥ ← aratí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhāti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

vásubhiḥ ← vásu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

कृ॒ष्णाम् । यत् । एनी॑म् । अ॒भि । वर्प॑सा । भूत् । ज॒नय॑न् । योषा॑म् । बृ॒ह॒तः । पि॒तुः । जाम् ।
ऊ॒र्ध्वम् । भा॒नुम् । सूर्य॑स्य । स्त॒भा॒यन् । दि॒वः । वसु॑ऽभिः । अ॒र॒तिः । वि । भा॒ति॒ ॥

• kṛṣṇāṃ ← kṛṣṇām ← kṛṣṇa
• [noun], accusative, singular, feminine
• “black; dark; dark; blue; black.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• enīm ← _ ← √_
• [?]
• “_”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• varpasā ← varpas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “form; look; disguise.”

• bhūj ← bhūt ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• janayan ← janay ← √jan
• [verb noun], nominative, singular
• “cause; give birth; produce; beget; generate; originate; create; create; make.”

• yoṣām ← yoṣā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• pitur ← pituḥ ← pitṛ
• [noun], genitive, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• jām ← jā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “child; jā; being.”

• ūrdhvam ← ūrdhva
• [noun], accusative, singular, masculine
• “upper; up(a); upper; upward; erect; more(a); raised; ūrdhva [word]; acclivitous; overturned; loud; eminent; high.”

• bhānuṃ ← bhānum ← bhānu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• stabhāyan ← stabhāy ← √stambh
• [verb noun], nominative, singular

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• vasubhir ← vasubhiḥ ← vasu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• aratir ← aratiḥ ← arati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

सोऽग्निः यत् यदा कृष्णां कृष्णवर्णाम् एनीं गच्छन्तीं रात्रिं वर्पसा आत्मीयेन ज्वालालक्षणेन रूपेण अभि भूत् अभिभवति । किं कुर्वन् । बृहतः महतः पितुः सर्वस्य जगतः पालयितुः पितृभूताद्वादित्यात जां जायमानां योषाम् उषसं जनयन् अभिव्यञ्जयन्। तदानीम् अरतिः गमनशीलोsग्निः दिवः द्युलोकस्य वसुभिः वासयितृभिराच्छादकैः संधुक्षणसमर्थैरात्मीयैस्तेजोभिः सूर्यस्य भानुं दीप्तिम् ऊर्ध्वम् उपरिष्टात् स्तभायन् स्तम्भयन् वि भाति विशेषेण दीप्यते ॥

English translation:

“When he has overcome the dark departing (night) by his radiance, then, begetting the damsel, thedaughter of the great father, he shines in his course with the treasures of heaven, establishing above the light ofthe sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Daughter of the great father: the Dawn, the daughter of the Sun; treasures of heaven: vasubhiḥ =developing or kindling splendours

When with his form he has prevailed over black, mottled (Night), begetting the young woman [=Dawn], the child of a lofty father
[=Heaven],
propping upright the radiance of the sun, the spoked wheel of heaven beams widely with the Vasus.

Having o’ercome the glimmering Black with beauty, and bringing forth the dame the Great Sire’s Daughter,
Holding aloft the radiant light of Surya, as messenger of heaven he shines with treasures.

Wenn er in einer Verwandlung die schwarze buntfarbige Nacht beschlich, die junge Frau erzeugend, das Kind des großen Vaters, so erglänzt der Lenker des Himmels mit den Vasu´s, indem er den aufgerichteten Strahl des Surya stützt.

Wenn er durch Glanz besiegt die schwarze Hirschkuh, des hohen Vaters holde Tochter zeugend, Und hoch empor der Sonne Glanz errichtend, erstrahlt er thätig mit des Himmels Göttern.

Когда благодаря обманному облику он овладел черной пестрой (Ночью),
Порождая юную женщину, потомство могучего отца,
Укрепляя направленный вверх луч Сурьи,
Блистает посланник неба вместе с Васу.

• अग्निः
• त्रितः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहतः-पितुः-जाम्) महान् द्युलोक की कन्या उषा को (योषां जनयन्) सहयोगिनी बनाता हुआ सूर्य (यत्-कृष्णाम्-एनीम्) जब प्रवाहशीला नदी जैसी कृष्ण वर्णवाली रात्रि को (वर्पसा-अभिभूत्) अपने तेज से अभिभूत करता है, दबा लेता है, तब पृथिवी पर दिन होता है, परन्तु जब (सूर्यस्य भानुम्-ऊर्ध्वं स्तभायन्) सूर्य अपनी ज्योति-प्रकाश को पृथिवी से ऊपर आकाश में रोके हुए भी-रोक लेने पर भी (अरतिः-दिवः-वसुभिः-विभाति) सर्वत्र प्राप्त सूर्य द्युलोक के वासी चन्द्र ग्रह तारों के साथ प्रतिफलित हो प्रकाश देता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - आकाश में फैलनेवाली उषा को अपनाकर सूर्य अपने तेज से रात्रि को दबा लेता है, तो पृथिवी पर दिन प्रकट होता है और जब सूर्य अपनी ज्योति को पृथिवी से परे आकाश में रोक लेता है तो रात्रि हो जाती है तब भी सूर्य आकाश के ग्रह तारों में प्रतिफलित होता है और उन्हें प्रकाशित करता है। दिन में पृथिवी को प्रकाशित करता हुआ दीखता है, रात्रि में ग्रह तथा नक्षत्रों को प्रकाशित करता है। ऐसे ही विद्यासूर्य विद्वान् महान् पिता परमात्मा की वेदविद्यारूपी ज्ञानज्योति को अपनाकर सदा उसे संसार में फैलाते हैं, साक्षात् सभाओं में, असाक्षात् घर परिवारों में-दिन में विद्यालयों में रात्रि को जनसाधारण में ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बृहतः-पितुः-जाम्) महतो द्युलोकस्य जायमानामपत्यभूतां कन्यामुषसम् “द्यौर्मे पिता” [ऋ० १।१६४।३३] “पिता द्यौः” [तै० २।७।१५।३] “जा-अपत्यनाम” [निघं० २।२] (योषां जनयन्) सहयोगिनीं भार्यां सम्पादयन् (यत्-कृष्णाम्-एनीं वर्पसा-अभिभूत्) यदा कृष्णवर्णां रात्रिम् “कृष्णवर्णा रात्रिः” [निरु० २।२१] गमनशीलां नदीमिव वर्त्तमानाम् “एनी-नदीनाम” [निघ० १।१३] स्वतेजोरूपेण स सूर्योऽभिभवदति, तदा दिनं भवतीत्यर्थः, परन्तु (सूर्यस्य भानुम्-ऊर्ध्वं स्तभायन्) यदा स सूर्यः ‘प्रथमार्थे षष्ठी व्यत्ययेन’ स्वाभीष्टं “अजस्रेण भानुना दीद्यतमित्यजस्रेणार्चिषा दीप्यमानमित्याह” [श० ६।४।१।२] पृथिवीत उपरि स्तब्धं करोति तदा पृथिव्यां रात्रिर्भवति पुनरपि (अरतिः) सर्वत्र गमनकर्त्ता सूर्यः (दिवः-वसुभिः विभाति) द्युलोकस्य वासिभिर्नक्षत्रैर्वैपरीत्ये प्रकाशते हि “नक्षत्राणि चैते वसवः” [श० ११।६।३।६] ॥२॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

भद्रो᳓ भद्र᳓या स᳓चमान आ᳓गात्
स्व᳓सारं जारो᳓ अभि᳓ एति पश्चा᳓त्
सुप्रकेतइ᳓र् द्यु᳓भिर् अग्नि᳓र् विति᳓ष्ठन्
रु᳓शद्भिर् व᳓र्णैर् अभि᳓ राम᳓म् अस्थात्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

agāt ← √gā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhadráḥ ← bhadrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhadráyā ← bhadrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sácamānaḥ ← √sac- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paścā́t ← paścā́t (invariable)

svásāram ← svásar- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyúbhiḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

supraketaíḥ ← supraketá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vitíṣṭhan ← √sthā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)

asthāt ← √sthā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

rāmám ← rāmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rúśadbhiḥ ← rúśant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

várṇaiḥ ← várṇa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

भ॒द्रः । भ॒द्रया॑ । सच॑मानः । आ । अ॒गा॒त् । स्वसा॑रम् । जा॒रः । अ॒भि । ए॒ति॒ । प॒श्चात् ।
सु॒ऽप्र॒के॒तैः । द्युऽभिः॑ । अ॒ग्निः । वि॒ऽतिष्ठ॑न् । रुश॑त्ऽभिः । वर्णैः॑ । अ॒भि । रा॒मम् । अ॒स्था॒त् ॥

• bhadro ← bhadraḥ ← bhadra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• bhadrayā ← bhadra
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “auspicious; lovely; good; happy; bhadra [word]; lucky; fine-looking; beautiful.”

• sacamāna ← sacamānaḥ ← sac
• [verb noun], nominative, singular
• “accompany; follow; company; obey; participate; enter.”

• āgāt ← āgā ← √gā
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “come; arrive.”

• svasāraṃ ← svasāram ← svasṛ
• [noun], accusative, singular
• “sister; svasṛ [word].”

• jāro ← jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• abhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• paścāt
• [adverb]
• “subsequently; westward; paścāt [word]; after; back.”

• supraketair ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• supraketair ← praketaiḥ ← praketa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sight; knowledge; appearance.”

• dyubhir ← dyubhiḥ ← div
• [noun], instrumental, plural
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• agnir ← agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• vitiṣṭhan ← viṣṭhā ← √sthā
• [verb noun], nominative, singular
• “stand; stay; resist.”

• ruśadbhir ← ruśadbhiḥ ← ruśat
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “white; bright; bright.”

• varṇair ← varṇaiḥ ← varṇa
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• rāmam ← rāma
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night.”

• asthāt ← sthā
• [verb], singular, Root aorist (Ind.)
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

भद्रः भजनीयः कल्याणः भद्रया भजनीयया दीप्त्योषसा वा सचमानः सेव्यमानः संगच्छमानो वाग्निः आगात् आजगाम। गार्हपत्यादाहवनीयमागच्छति । ततः पश्चात् जारः जरयिता शत्रूणां सः अग्निः स्वसारं स्वयंसारिणीं भगिनीं वा आगतामुषसम् अभ्येति अभिगच्छति । तथा सुप्रकेतैः सुप्रज्ञानैः द्युभिः दीप्तैस्तेजोभिः सह वितिष्ठन् सर्वतो वर्तमानः सः अग्निः रुशद्भिः श्वेतैः वर्णैः वारकैरात्मीयैस्तेजोभिः रामं कृष्णं शार्वरं तमः अभि अस्थात् सायंहोमकालेऽभिभूय तिष्ठति ॥

English translation:

“He has come auspicious, waited on by the auspicious (light); he afterwards approaches his sister(dawn) like a gallant; Agni, spreading everywhere, with omniscient rays overpowers the dark (night) the brilliantbeams.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

A gallant: jāraḥ = śatruṇām jarayitā

The auspicious male [=Sun], in company with the auspicious female [=Dawn], has come here. As her lover, he approaches his sister from
behind. Through the days with their good portents, Agni, spreading out, has prevailed over the night with his luminous colors.

Attendant on the Blessed Dame the Blessed hath come: the Lover followeth his Sister.
Agni, far-spreading with conspicuous lustre, hath compassed Night with whitelyshining garments.

Der Löbliche ist in Begleitung der löblichen Usas gekommen; als ihr Buhle geht er hinter der Schwester her. Mit den glückverheißenden Tagen breitet sich Agni aus; mit seinen hellen Farben hat er das Dunkel bemeistert.

Jetzt kam der schöne zu der schönen eilend, er geht der Spur der Schwester nach als Buhle, Mit hellen Strahlen sich verbreitend eilte mit Farbenglanz der Nacht entgegen Agni.

Благой пришел, сопровождаемый благою.
Любовник приближается сзади к сестре.
Распространяясь вместе с прекрасно выглядящими днями, Агни
(Своими) светлыми красками одолел темноту.

• अग्निः
• त्रितः
• निचृत्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (भद्रया-सचमानः-भद्रः-अग्निः-स्वसारम्-आगात्) भास-श्वेत प्रकाश से गति करनेवाली उषा से सम्पृक्त हुआ और भास-शुभ्र प्रकाश-ज्योति को फैलाता हुआ सूर्याग्नि सुगमतया हटा देने योग्य रात्रि को प्राप्त होता है, उसके पिछले भाग में (जारः पश्चात्-अभ्येति) रात्रि का जरण-क्षय करनेवाला सूर्य उषा को आगे करके पीछे आता है (सुप्रकेतैः-द्युभिः-वितिष्ठन्) सुप्रसिद्ध दिनों के साथ विशेषरूप से प्रभुत्व प्राप्त करता हुआ (उशद्भिः-वर्णैः-रामम् अभि-अस्थात्) शुभ्र वर्णों से-प्रकाशमय रूपों से अन्धकार को दबा लेता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - सूर्य प्रकाशरूप शक्ति से सङ्गतहै। वह जब आगे-आगे भागनेवाली रात्रि को प्राप्त होता है, तो क्षीण-जीर्ण होनेवाली वह उस-उस स्थान से क्षीण होती चली जाती है। जब उषा-प्रकाश शक्ति के पीछे प्रकाशमान सूर्य ऊपर चढ़ता जाता है, उसके ऊपर चढ़ने से पृथिवी आदि लोकों के पृष्ठ पर सुपात्र होकर दिन होते हैं। प्रकाशमय रंगों से अन्धकार में सूर्य घुस बैठता है। ऐसे ही विद्यासूर्य विद्वान् अपनी ज्ञानज्योति से युक्त-ज्ञान-ज्योतिष्मान् बना हुआ अविद्या भ्रान्ति को हटाता है। ज्ञान प्रकाशों से अज्ञानान्धकारवाले स्थानों में घुसकर उसे भगा देता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भद्रया सचमानः-भद्रः-अग्निः-स्वसारम्) भासा द्रवणशीलया खलूषसा समवेतः सङ्गच्छमानो भासा द्रवणः सूर्यः सुगमतया क्षेपणीयां रात्रिम् “स्वसा सु-असा” [निरु० ११।३२] (आगात्) प्राप्नोति, रात्रेरपरे काले (जारः पश्चात्-अभ्येति) स रात्रेर्जरयिता नाशयिता सूर्यः-उषसमग्रे कृत्वा प्रभाते-आगच्छति (सुप्रकेतैः-द्युभिः-वितिष्ठन्) सुगमतया ज्ञातव्यैः सुप्रसिद्धैर्दिनैः “द्यु-अहर्नाम” [निघं० १।९] विशेषेण तिष्ठन् प्रभुत्वमाप्नुवन् (उशद्भिः-वर्णैः-रामम् अभि-अस्थात्) शुभ्रवर्णैः स्वप्रकाशधर्मैः तमः-तमसि-अन्धकारे अभि-अस्थात्-विराजते-अन्धकारम् आत्मसात्करोति निवर्तयतीत्यर्थः ॥३॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य᳓ या᳓मासो बृहतो᳓ न᳓ वग्नू᳓न्
इ᳓न्धाना अग्नेः᳓ स᳓खियुः शिव᳓स्य
ई᳓ड्यस्य वृ᳓ष्णो बृहतः᳓ सुआ᳓सो
भा᳓मासो या᳓मन् अक्त᳓वश् चिकित्रे

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

vagnū́n ← vagnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yā́māsaḥ ← yā́ma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

índhānāḥ ← √idh- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

sákhyuḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śivásya ← śivá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ī́ḍyasya ← ī́ḍya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svā́saḥ ← svā́s- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aktávaḥ ← aktú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bhā́māsaḥ ← bhā́ma- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cikitre ← √cit- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

yā́man ← yā́man- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

अ॒स्य । यामा॑सः । बृ॒ह॒तः । न । व॒ग्नून् । इन्धा॑नाः । अ॒ग्नेः । सख्युः॑ । शि॒वस्य॑ ।
ईड्य॑स्य । वृष्णः॑ । बृ॒ह॒तः । सु॒ऽआसः॑ । भामा॑सः । याम॑न् । अ॒क्तवः॑ । चि॒कि॒त्रे॒ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• yāmāso ← yāmāsaḥ ← yāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “prahara; watch; travel; path.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], accusative, plural, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vagnūn ← vagnu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cry.”

• indhānā ← indhānāḥ ← indh
• [verb noun], nominative, plural
• “kindle; ignite; set ablaze.”

• agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sakhyuḥ ← sakhi
• [noun], genitive, singular
• “friend; companion; sakhi [word].”

• śivasya ← śiva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• īḍyasya ← īḍ
• [verb noun], genitive, singular
• “praise; invite; raise.”

• vṛṣṇo ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• svāso ← svāsaḥ ← sva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• bhāmāso ← bhāmāsaḥ ← bhāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam.”

• yāmann ← yāman
• [noun], locative, singular, neuter
• “expedition; path; expedition; arrival.”

• aktavaś ← aktavaḥ ← aktu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “night; dark; beam.”

• cikitre ← cit
• [verb], plural, Perfect indicative
• “notice; observe; attend to; intend.”

बृहतः महतः अस्य अग्नेः संबन्धिनः इन्धानाः दीप्यमानाः यामासः । यान्ति गच्छन्तीति यामा रश्मयः। वग्नून् स्तुतिकारिणो जनान् न बाधन्ते। किंच सख्युः स्तुत्यस्तोतृत्वयष्टृयष्टव्यत्वलक्षणेन सख्येन सखिभूतस्य शिवस्य कल्याणस्य भक्तानां सुखकरस्य ईड्यस्य स्तोतव्यस्य वृष्णः कामानां वर्षितुः बृहतः महतः स्वासः शोभनास्यस्य अस्याग्नेः स्वभूताः अक्तवः। तमांस्यञ्जन्तोऽपगमयन्त आहुतिभिः संगता वा भामासः । * भाम क्रोधे। तीक्ष्णा अप्रसह्या रश्मयः यामन् । याति देवान् प्रति तर्पणाय यान्ति वा देवा एते प्रत्यङ्गभावायेति यामा यज्ञः। तस्मिन् चिकित्रे सर्वतो जज्ञिरे । प्रथिता अभूवन् ॥

English translation:

“The blazing flames of that mighty Agni do not (deter) his adorers; the fierce flames of the friendlyauspicious adorable (Agni), the showerer of (benefits), the vast, the strong-mouthed, are visible in the sacrifice.”

Of this one here—of Agni, our kindly companion—his journeys are, as it were, kindling the calls of the lofty one [=pressing stone?];
on the journey of the lofty bull worthy to be invoked, the nights appear as his own beams.

His goings-forth kindle as ’twere high voices the goings of the auspicious Friend of Agni.
The rays, the bright beams of the strong-jawed, mighty, adorable Steer are visible as he cometh.

Seine Fahrten, die gleichsam laute Rufe des guten Freundes Agni entflammen, des anzurufenden, großen Bullen mit schönem Munde - seine Strahlen sind bei Ankunft der Nacht als Dunkel erschienen.

Die Flammenbahnen laut Getön entflammend des Agni, ihres freundlichen Genossen, Des preisenswerthen hohen Stieres Strahlen, des schönen Lichter glänzten auf dem Gange.

Его походы, словно воспламеняющие мощные кличи
У этого милого друга Агни,
Быка, достойного призывов, могучего, с прекрасной пастью –
(Его) лучи проявляются в походе, как вспышка света.

• अग्निः
• त्रितः
• विराट्त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य बृहतः-अग्नेः) इस महान् अग्नि अर्थात् सूर्य की (यामासः) गमनशील प्रकाशतरङ्गें (सख्युः-शिवस्य वृष्णः-ईड्यस्य) सर्वमित्र कल्याणकारी सुखवर्षक स्तुतिपात्र-स्तुतियोग्य परमात्मा के (वग्नून्-इन्धानाः-न) स्तुतिवचनों को प्रकाशित करते हुए से (बृहतः-स्वासः-यामन् भामासः-अक्तवः-चिकित्रे) महान् शुद्धस्वरूप परमात्मा के मार्ग में प्रदीप्त प्रकाशित प्रदीप-प्रकाशस्तम्भ जाने जाते हैं-प्रतीत होते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - सूर्य कीप्रकाशतरङ्ग स्तुत्य उपासनीय परमात्मा के स्तवन-गुणगान करती हुई सी उपास्य परमात्मा के ज्ञान मार्ग में-उपासना मार्ग में प्रकाशस्तम्भ बन जाती हैं। इसी प्रकार विद्यासूर्य विद्वान् के ज्ञानप्रकाश परमात्मा की ओर ज्ञानप्रेरक होने चाहियें ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य बृहतः-अग्नेः) अस्य खलु सूर्यस्य (यामासः) गमनशीलाः प्रकाशतरङ्गाः (सख्युः-शिवस्य वृष्णः-ईड्यस्य) सर्वमित्रस्य कल्याणकरस्य कामवर्षकस्य स्तुत्यस्य परमात्मनः (वग्नून्-इन्धानाः-न) स्तुतिवचनानि प्रकाशयन्तः-इव “वग्नु-वाङ्नाम” [निघं० १।११] प्रविभान्ति दृश्यन्ते वा (बृहतः-स्वासः-यामन् भामासः-अक्तवः-चिकित्रे) महतः शोभनमुखवतः शुभ्रस्वरूपस्य परमात्मनो मार्गे प्रकाशस्तम्भाः “भा-दीप्तौ” [अदादिः] ततो मन् प्रत्ययः, प्रकाशयन्तो दृश्यन्ते-ज्ञायन्ते ॥४॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स्वना᳓ न᳓ य᳓स्य भा᳓मासः प᳓वन्ते
रो᳓चमानस्य बृहतः᳓ सुदि᳓वः
ज्ये᳓ष्ठेभिर् य᳓स् ते᳓जिष्ठैः क्रीळुम᳓द्भिर्
व᳓र्षिष्ठेभिर् भानु᳓भिर् न᳓क्षति द्या᳓म्

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhā́māsaḥ ← bhā́ma- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)

pávante ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

svanā́ḥ ← svaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

rócamānasya ← √ruc- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sudívaḥ ← sudív- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jyéṣṭhebhiḥ ← jyéṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

krīḷumádbhiḥ ← krīḷumánt- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

téjiṣṭhaiḥ ← téjiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhānúbhiḥ ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

dyā́m ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nákṣati ← √nakṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

várṣiṣṭhebhiḥ ← várṣiṣṭha- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

स्व॒नाः । न । यस्य॑ । भामा॑सः । पव॑न्ते । रोच॑मानस्य । बृ॒ह॒तः । सु॒ऽदिवः॑ ।
ज्येष्ठे॑भिः । यः । तेजि॑ष्ठैः । क्री॒ळु॒मत्ऽभिः॑ । वर्षि॑ष्ठेभिः । भा॒नुऽभिः॑ । नक्ष॑ति । द्याम् ॥

• svanā ← svanāḥ ← svana
• [noun], nominative, plural, masculine
• “noise; sound; svan.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• bhāmāsaḥ ← bhāma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beam.”

• pavante ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• rocamānasya ← ruc
• [verb noun], genitive, singular
• “please; shine.”

• bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• sudivaḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sudivaḥ ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• jyeṣṭhebhir ← jyeṣṭhebhiḥ ← jyeṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “firstborn; best; first; excellent; highest; jyeṣṭha [word].”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tejiṣṭhaiḥ ← tejiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine

• krīḍumadbhir ← krīḍumadbhiḥ ← krīḍumat
• [noun], instrumental, plural, masculine

• varṣiṣṭhebhir ← varṣiṣṭhebhiḥ ← varṣiṣṭha
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “highest.”

• bhānubhir ← bhānubhiḥ ← bhānu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• nakṣati ← nakṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “reach; approach.”

• dyām ← div
• [noun], accusative, singular
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

रोचमानस्य दीप्यमानस्य बृहतः महतः सुदिवः शोभनदीप्तेर्वा यस्य अग्नेः स्वभूताः भामासः । * भा दीप्तौ । दीप्ता रश्मयः स्वना न स्वनन्तो मरुत इव पवन्ते सर्वतः शब्दं कुर्वन्तो गच्छन्ति । किंच यः अग्निः ज्येष्ठेभिः अत्यन्तं प्रशस्तैः तेजिष्ठैः तेजस्वितमैः क्रीळुमद्भिः क्रीडनवद्भिः वर्षिष्ठेभिः वृद्धतमैः भानुभिः आत्मीयैस्तेजोभिः द्यां द्युलोकं नक्षति व्याप्नोतीति । स त्वं देवानावहेत्युत्तरेण संबन्धः ॥

English translation:

“The flames of whom, radiant, vast, bright-shining, go roaring like the winds; who covers the sky withmost excellent, most lustrous, most sportive and most mighty rays.”

Whose beams, like the sounds (of soma?), purify themselves when the lofty one, bringing the good day, is shining—
he who reaches heaven with his most eminent, sharpest, playful, highest radiant beams.

Whose radiant splendours flow, like sounds, about us, his who is lofty, brilliant, and effulgent,
Who reaches heaven with best and brightest lustres, sportive and piercing even to the summit.

Dessen Strahlen rein werden wie die Töne, wenn der Hohe erglänzt, der den schönen Tag bringt, der mit den vorzüglichsten, schärfsten, spielenden, höchsten Lichtern den Himmel erreicht.

Dess Strahlen hell wie Blitze zischend funkeln, wenn der erhabne glänzt mit schönem Lichte, Wenn er zum Himmel dringt mit seinen Flammen, den hüpfenden, den höchsten, schönsten, schärfsten.

Чьи лучи очищаются, словно звуки,
Когда сверкает высокий, приносящий прекрасные дни,
(Тот,) кто самыми лучшими, ярчайшими, играющими,
Летящими выше всех огнями достигает неба:

• अग्निः
• त्रितः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य बृहतः-रोचमानस्य सुदिवः) जिस महान् प्रकाशमान उत्तम प्रकाशमान द्युस्थानवाले सूर्य के (भामासः) प्रकाशतरङ्ग (स्वनाः-न पवन्ते) स्तुतिवचनवाले जैसे गति करते हैं-प्राप्त होते हैं और (यः) जो सूर्य (ज्येष्ठेभिः) उन श्रेष्ठों (तेजिष्ठैः) अतितेजस्वियों (क्रीडुमद्भिः) क्रीडा वालों-क्रीडा से करते हुओं (वर्षिष्ठेभिः) बढ़े-चढ़े (भानुभिः-द्यां नक्षति) स्वज्योतियों द्वारा द्युलोक को व्याप्त होता है, उस सूर्य को सब विशेषरूप से जानें ॥५॥

भावार्थभाषाः - प्रकाशमान सूर्य की प्रकाशतरङ्ग संसार में सर्वत्र क्रीडा सी करती हुई गति करती हैं, उपासक जैसे परमात्मा की स्तुति करते हुए संसार में विचरते हैं और अन्त में मोक्ष में विराजते हैं, ऐसे विद्यासूर्य विद्वान् की ज्ञानतरङ्ग संसार में फैला करती हैं। ऐसा विद्या-सूर्य विद्वान् का परमधाम विद्याधाम-विद्याप्रतिष्ठान है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य बृहतः-रोचमानस्य सुदिवः) यस्य महतः प्रकाशमानस्य शोभनद्युलोकवतः सूर्यस्य (भामासः) प्रकाशतरङ्गाः (स्वनाः-न पवन्ते) स्वनवन्तः शब्दवन्तः स्तुतिवचनवन्तः-इव स्वनः शब्दस्तद्वन्तः, अकारो मत्वर्थीयः, गच्छन्ति (यः) यश्च सूर्यः (ज्येष्ठेभिः) ज्येष्ठैः (तेजिष्ठैः) तेजस्वितमैः (क्रीडुमद्भिः) क्रीडावद्भिः (वर्षिष्ठेभिः) वृद्धतमैः (भानुभिः-द्यां नक्षति) स्वज्योतिधर्मैः द्युलोकमाप्नोति तं सर्वे विजानन्तु ॥५॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्य᳓ शु᳓ष्मासो ददृशान᳓पवेर्
जे᳓हमानस्य स्वनयन् नियु᳓द्भिः
प्रत्ने᳓भिर् यो᳓ रु᳓शद्भिर् देव᳓तमो
वि᳓ रे᳓भद्भिर् अरति᳓र् भा᳓ति वि᳓भ्वा

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dadr̥śānápaveḥ ← dadr̥śānápavi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

śúṣmāsaḥ ← śúṣma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jéhamānasya ← √jeh- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

niyúdbhiḥ ← niyút- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

svanayan ← √svanⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

devátamaḥ ← devátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pratnébhiḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

rúśadbhiḥ ← rúśant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

aratíḥ ← aratí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhā́ti ← √bhā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rébhadbhiḥ ← √ribh- (root)
{case:INS, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

víbhvā ← víbhvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । शुष्मा॑सः । द॒दृ॒शा॒नऽप॑वेः । जेह॑मानस्य । स्व॒न॒य॒न् । नि॒युत्ऽभिः॑ ।
प्र॒त्नेभिः॑ । यः । रुश॑त्ऽभिः । दे॒वऽत॑मः । वि । रेभ॑त्ऽभिः । अ॒र॒तिः । भाति॑ । विऽभ्वा॑ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śuṣmāso ← śuṣmāsaḥ ← śuṣma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• dadṛśānapaver ← dadṛśāna ← dṛś
• [verb noun]
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• dadṛśānapaver ← paveḥ ← pavi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vajra; tire; rim.”

• jehamānasya ← jeh
• [verb noun], genitive, singular

• svanayan ← svanay ← √svan
• [verb], plural, Imperfect

• niyudbhiḥ ← niyut
• [noun], instrumental, plural
• “gift; team.”

• pratnebhir ← pratnebhiḥ ← pratna
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ruśadbhir ← ruśadbhiḥ ← ruśat
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “white; bright; bright.”

• devatamo ← devatamaḥ ← devatama
• [noun], nominative, singular, masculine

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rebhadbhir ← rebhadbhiḥ ← ribh
• [verb noun], instrumental, plural
• “moo; murmur; praise.”

• aratir ← aratiḥ ← arati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer.”

• bhāti ← bhā
• [verb], singular, Present indikative
• “look; shine; show; look like; glitter; reflect.”

• vibhvā ← vibhvan
• [noun], nominative, singular, feminine

ददृशानपवेः दर्शनीयज्वालाग्नेः । यद्वा । पविर्वज्र आयुधम्। दृश्यमानायुधस्य । जेहमानस्य । जेहतिर्गतिकर्मा । हविरादाय देवान् प्रति गच्छतः अस्य अग्नेः स्वभूताः शुष्मासः शोषकाः नियुद्भिः । * नियुतो वायोः’ इति वायोरश्वा नियुतः । तद्युक्तैः वायुभिः संयुक्ता रश्मयः स्वनयन् शब्दायन्ते। किंच देवतमः देवानां मुख्यः अरतिः गन्ता विभ्वा विभवनशीलो महान् यः अग्निः प्रत्नेभिः पुराणैः रुशद्भिः श्वेतवर्णैः रेभद्भिः शब्दायमानैस्तेजोभिः वि भाति विविधं दीप्यते ॥

English translation:

“Of him, bright-blazing and hastening (towards the gods), the fierce- burning flames roar with the horses(of Maruts); who shines mighty in his course, most divine, with ancient, brilliant, and loud-sounding (flames).”

His snortings resound when he, his wheel-rim visible, is panting along with his teams—
he who, the best of gods, the spoked wheel of wide extent, beams widely with his age-old, luminous, crackling (flames).

His powers, whose chariot fellies gleam and glitter have loudly roared while, as with teams, he hasted.
He, the most Godlike, far-extending envoy, shines with flames ancient, resonant, whitely-shining.

Seine Gewalten ertönen, wann sich seine Radschienen zeigen, wenn er mit den Gespannen keucht, der mit den uralten, hellfarbigen, singenden Flammen als Rosselenker erglänzt, der Göttlichste, sich entfaltend.

Sein Schnaufen wenn er fährt mit lichten Rädern und wenn er keucht, ertönt mit vielen Rossen, Wenn mit dem alten, hellen Flammenbrausen der himmlischste, der starke Ordner leuchtet.

Трещат его вспышки, когда показались ободья (колес)
У него, запыхавшегося вместе с упряжками,
(У того,) кто как самый божественный посланник
Сверкает древними светлыми поющими (языками пламени), (этот) выдающийся.

• अग्निः
• त्रितः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्यददृशानपवेः)इस दृष्ट वज्र वाले-तापकास्त्रवाले (जेहमानस्य) सब संसार में गति शक्तिवाले सूर्य की (शुष्मासः) बलवाली रश्मियाँ-किरणें (नियुद्भिः) लोकों में अन्दर घुसनेवाले धर्मों द्वारा या नियन्त्रण गुणों द्वारा अथवा वातसूत्रों द्वारा (स्वनयन्) लोकों-पिण्डों या संसार को अलंकृत कर देती हैं-चमका देती हैं (यः-देवतमः-अरतिः-विभ्वा) जो देवस्थानी देवों में मुख्य, सब में प्रवेश करनेवाला एक ही स्थान पर रमणकर्ता-प्रभावकारी नहीं, अपितु सर्वत्र ही प्रभावकारी है, वैभवपात्र है, ऐसा सूर्य (प्रत्नेभिः) सनातन (रुशद्भिः)शुभ्र (रेभद्भिः) उसे घोषित करती हुई सी रश्मियों से (विभाति) विशेष दीप्त हो रहा है ॥६॥

भावार्थभाषाः - तापक वज्रवाले सूर्य की रश्मियाँ नियन्त्रण गुणों य सर्वत्र घुसनेवाले वातसूत्रों द्वारा सब लोकों को स्वायत्त करती हैं, आकर्षित करती हैं, आकाश में चमकनेवालों पिण्डों ग्रहों को इसकी रश्मियाँ घोषित करती हैं, जिनसे यह प्रकाशित हो रहा है। इसी प्रकार विद्यासूर्य विद्वान् ब्रह्मास्त्रवाला होता है, उनकी ज्ञानरश्मियाँ लोगों को आकर्षित करनेवाली होती हैं, वे शाश्वतिक वेद ज्ञानवाली हैं और लोगोंकोसंसार में रहने का उपदेश देती हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) एतस्य (ददृशानपवेः) दृष्टिपथं प्राप्तो वज्रो यस्य “पविर्वज्रनाम” [निघं० २।२०] तथाभूतस्य सूर्यस्य (जेहमानस्य) सर्वत्र गतिशीलस्य प्रवेशशीलस्य “जेहते गतिकर्मा” [निघं० २।१४] (शुष्मासः) बलवन्तो रश्मयः “शुष्म-बलनाम” [निघं० २।९] अकारोऽत्र मत्वर्थीयश्छान्दसः “शुष्म प्रशस्तानि शुष्मानि बलानि विद्यन्ते यस्मिन्” [ऋ० १।१।२। दयानन्दः] पुनः, तैः (नियुद्भिः) निमिश्रणधर्मैः-नियमनैः नियन्त्रणैर्वातसूत्रैः सह वा “नियुतो नियमनात्” [निरु० ५।२७] “नियुतो वायोः-आदिष्टोपयोजनानि” [निघ० १।१२] (स्वनयन्) समस्तलोकान् संसारं वा भूषयन्ति “स्वन-अवतंसने” [भ्वादि०] “तसि अलङ्कारे” [चुरादि०] (यः-देवतमः-अरतिः) यश्च द्युस्थानगतानां मुख्यः सर्वत्र स्वबलेन गतिशीलः सूर्यः (विभ्वा) विशेषप्रभाववान् वैभवयुक्तः सन् (प्रत्नेभिः) शाश्वतिकैः (रुशद्भिः) शुभ्रैः (रेभद्भिः) शब्दं कुर्वद्भिः-घोषयद्भिरिव (विभाति) दीप्यते ॥६॥

• देवता - अग्निः
• ऋषिः - त्रित आप्त्यः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

स᳓ आ᳓ वक्षि म᳓हि न आ᳓ च सत्सि
दिव᳓स्पृथिव्यो᳓र् अरति᳓र् युवत्योः᳓
अग्निः᳓ सुतु᳓कः सुतु᳓केभिर् अ᳓श्वै
र᳓भस्वद्भी र᳓भस्वाँ ए᳓ह᳓ गम्याः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

ca ← ca (invariable)

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sáḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satsi ← √sad- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

vakṣi ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

aratíḥ ← aratí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

diváspr̥thivyóḥ ← dyā́vāpr̥thivī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

yuvatyóḥ ← yuvatí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

agníḥ ← agní- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áśvaiḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sutúkaḥ ← sutúka- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutúkebhiḥ ← sutúka- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

gamyāḥ ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:OPT, tense:AOR, voice:ACT, mood:PREC}

ihá ← ihá (invariable)

rábhasvadbhiḥ ← rábhasvant- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

rábhasvān ← rábhasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । आ । व॒क्षि॒ । महि॑ । नः॒ । आ । च॒ । स॒त्सि॒ । दि॒वःपृ॑थि॒व्योः । अ॒र॒तिः । यु॒व॒त्योः ।
अ॒ग्निः । सु॒ऽतुकः॑ । सु॒त्ऽउके॑भिः । अश्वैः॑ । रभ॑स्वत्ऽभिः । रभ॑स्वान् । आ । इ॒ह । ग॒म्याः॒ ॥

• sa ← saḥ ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vakṣi ← vah
• [verb], singular, Present indikative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• mahi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “great; firm.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• satsi ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• divaspṛthivyor ← divaspṛthivyoḥ ← divaspṛthivī
• [noun], genitive, dual, feminine
• “heaven and earth.”

• aratir ← aratiḥ ← arati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “charioteer.”

• yuvatyoḥ ← yuvati
• [noun], genitive, dual, feminine
• “girl; woman.”

• agniḥ ← agni
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• sutukaḥ ← sutuka
• [noun], nominative, singular, masculine

• sutukebhir ← sutukebhiḥ ← sutuka
• [noun], instrumental, plural, masculine

• aśvai ← aśvaiḥ ← aśva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• rabhasvadbhī ← rabhasvadbhiḥ ← rabhasvat
• [noun], instrumental, plural, masculine

• rabhasvāṃ ← rabhasvat
• [noun], nominative, singular, masculine

• eha ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• eha ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• gamyāḥ ← gam
• [verb], singular, Aorist optative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे अग्ने सः तादृशस्त्वं नः अस्मदीये यज्ञे महि महान् देवान् आ वक्षि आवह प्रापय । किंच युवत्योः परस्परं मिश्रितयोः तरुण्योर्वा दिवस्पृथिव्योः द्यावापृथिव्योर्मध्ये अरतिः अग्निः सूर्यात्मना गन्ता त्वम् आ सत्सि अस्माकं यज्ञमासीद । तथा सुतुकः । तुकिर्गत्यर्थः । सुगमः स्तोतृभिः यष्टृभिश्च सुखेन प्राप्तव्यः रभस्वान् वेगवान् अग्निः अङ्गनादिगुणयुक्तस्त्वं सुतुकेभिः सुगमैः रभस्वद्भिः वेगवद्भिः अश्वैः रोहिदाख्यैः सह इह अस्मदीये यज्ञे आ गम्याः आगच्छ॥ ॥ ३१ ॥

English translation:

“Do you, great Agni, bring the gods to our (sacrifice); do you, the messenger of the young heaven andearth, sit down (at our sacrifice). Agni, who are easily found, who are rapid in movement, do you come with yourdocile and rapid steeds (to our rite).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The young heaven and earth: ā ca satsi divaspṛthivyoḥ aratir yuvatyoḥ:yuvatyoḥ = mutually mixed, parasparam miśritayoḥ, or young feminine les, taruṇyoḥ

Convey here something great for us and take your seat here as the spoked wheel of Heaven and Earth, the two youthful ones.
May Agni, powerfully thrusting, with his powerfully thrusting horses, the tempestuous one with his tempestuous ones, come here.

So bring us ample wealth: seat thee as envoy of the two youthful Matrons, Earth and Heaven.
Let Agni rapid with his rapid, horses, impetuous with impetuous Steeds, come hither.

Als solcher bring uns Großes her und setze dich als Lenker der jugendlichen Erde und Himmel hin! Agni möge spornstreichs mit den gutgespornten Rossen, der Ungestüme mit den Ungestümen hierher kommen.

Fahr herrliches uns her und lass dich nieder, als Diener du des Weltenpaars, der Jungfraun; Der schnelle Agni mit den schnellen Rossen, der muntre mit den muntern komme zu uns.

Привези нам великое (богатство) и усаживайся
Как посланник юных Неба-и-Земли!
Агни порывистый с порывистыми конями,
Неистовый с неистовыми пусть примчится сюда!

• अग्निः
• त्रितः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः अग्निः) वह सूर्यरूप अग्नि, तू (नः-महि-आवक्षि) हमारे लिये महनीय महत्त्वपूर्ण सुख प्रकाश को भली प्रकार प्राप्त कराता है (युवत्योः-दिवः-पृथिव्योः) परस्पर मिलन धर्मवाले द्युलोक पृथिवलोक के मध्य में (अरतिः) प्रापणशील एक ही स्थान पर न रमण करनेवाला-द्युलोक से पृथिवीलोकपर्यन्त में प्राप्त होनेवाला (आसत्सि) भलीभाँति प्राप्त है (सुतुकः-सुतुकेभिःरभस्वद्भिः) सुगमतया प्राप्त होने योग्य, सुगमतया प्राप्त करानेवाले (रभस्वान्) वेग से प्राप्त होनेवाला, वेग से प्राप्त करानेवाले (अश्वैः) शीघ्र गतिशक्तिवाले रश्मि-घोड़ों द्वारा (इह-आगम्याः) इस स्थान-लोक पर भलीभाँति प्राप्त हो ॥७॥

भावार्थभाषाः - सूर्य द्युलोक और पृथिवीलोक के मध्य में होता हुआ भी दूर से दूर द्युलोक में तथा पृथिवीलोक में भी सुगमता से प्राप्त करानेवाली रश्मियों द्वारा प्राप्त होता है, उन रश्मियों का प्रकाश सुख देनेवाला है, ऐसे ही विद्यासूर्य विद्वान् अपने वंश और समाज या राष्ट्र में रहकर भी दोनों को अपनी ज्ञानधाराओं और शिष्यों द्वारा उन्हें आलोकित करता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः अग्निः) स सूर्यरूपोऽग्निः, त्वम् (नः-महि-आवक्षि) अस्मभ्यं महनीयं सुखप्रकाशं प्रापयसि (युवत्योः-दिवः-पृथिव्योः) परस्परं मिश्रणधर्मवतोर्द्युलोकपृथिवीलोकयोर्मध्ये (अरतिः) स्वतेजसा गमनशीलः सन् (आसत्सि) आसीदसि-समन्तात् प्राप्तोऽसि (सुतुकः) सुतुकनः सुगमतया प्रापणयोग्यः सुप्राप्तव्यः (रभस्वान्) वेगवान् शीघ्र-प्रापणशक्तिमान् सन् (सुतुकेभिः-रभस्वद्भिः-अश्वैः) सुतुकनैः सुगमतया प्रापणयोग्यैः-सुप्राप्तव्यैस्तथा वेगवद्भिः-शीघ्रगमनशक्तिमद्भिर्व्याप्तै रश्मिभिः (इह-आगम्याः) अस्मिन् लोके समन्तात् प्राप्तो भवेः ॥७॥