१०१

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अन्धीगुः श्यावाश्विः
• छन्दः - अनुष्टुप्

पुरो꣡जिती वो अ꣡न्धसः
सुता꣡य मादयित्न꣡वे
अ꣡प श्वा꣡नं श्नथिष्टन
स꣡खायो दीर्घजिह्वि꣡यम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

purójitī ← purójiti- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

mādayitnáve ← mādayitnú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sutā́ya ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ápa ← ápa (invariable)
{}

śnathiṣṭana ← √śnathⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

śvā́nam ← śván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dīrghajihvyàm ← dīrghajihvyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sákhāyaḥ ← sákhi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

पु॒रःऽजि॑ती । वः॒ । अन्ध॑सः । सु॒ताय॑ । मा॒द॒यि॒त्नवे॑ ।
अप॑ । श्वान॑म् । श्न॒थि॒ष्ट॒न॒ । सखा॑यः । दी॒र्घ॒ऽजि॒ह्व्य॑म् ॥

• purojitī ← purojiti
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• sutāya ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• mādayitnave ← mādayitnu
• [noun], dative, singular, masculine

• apa
• [adverb]
• “away.”

• śvānaṃ ← śvānam ← śvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dog; śvan [word].”

• śnathiṣṭana ← śnath
• [verb], plural, Aorist imperative
• “pierce; kill.”

• sakhāyo ← sakhāyaḥ ← sakhi
• [noun], vocative, plural, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• dīrghajihvyam ← dīrghajihvya
• [noun], accusative, singular, masculine

हे सखायः सखिभूताः समानख्याना वा हे स्तोतारः वः यूयं पुरोजिती। षष्ठ्याः पूर्वसवर्णदीर्घः । पुरःस्थितजयस्य अन्धसः अदनीयस्य सोमस्य स्वभूताय सुताय अभिषुताय मादयित्नवे अत्यन्तं मदकराय रसाय दीर्घजिह्वयम् । दीर्घा जिह्वा यस्य सः। दीर्घजिह्वी च च्छन्दसि’ (पा. सू. ४. १. ५९ ) इति ङीषन्तत्वेन निपातितः । तादृशं श्वानम् अप श्नथिष्टन अपश्नथयत अपबाधध्वम् । यथा श्वा राक्षसा वा सुतं सोमं न लिहन्ति तथा कुरुतेत्यर्थः ॥

English translation:

“For (the drinking of) the effused exhilarating (juice) of the Soma who has plural ced victory before you, do you friends destroy the long-tongued dog.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e., prevent the dogs or rākṣasas from lapping the Soma

With your advance victory over the stalk, for the pressed soma to cause exhilaration,
pierce away the dog that has the long tongue, o comrades.

As noted in the published introduction. the appearance of the sacrifice-defiling dog in this vs. and vs. 13 sketches a ring. The content of the vs. and its reason for inclusion here are puzzling. Our long-tongued dog (acc. śvā́nam … dīrghajihvyàm) is clearly connected with a story widely attested in Vedic prose of an female demon, an Asurī called “Long-tongued” (dīrghajihvī́), who licks (and thus defiles) the sacrifice. The story is found in texts belonging to all three ritual Vedas: RV: AB II.22; YV: MS III.10.6, KS XXIX.1; SV: JB I.161-63, PB XIII.6.9-10, though it is most developed in the JB, where it takes a distinctly and entertainingly sexual turn. The story is treated extensively by Oertel in a number of publs. (see reff. in O’Flaherty, JB, pp.

124-25) and tr. by Caland in JB in Auswahl and his ed. of PB (incl. an Engl. tr. of the JB version ad PB XIII.6.10); see also W. D. O’Flaherty, Tales of Sex and Violence: Folklore, Sacrifice, and Danger in the Jaiminīya Brāhmaṇa (1985), 100-103.

Whether the long-tongued demoness of prose is identical with or was inspired by our long-tongued dog is unclear, but at least the JB connects its account, perhaps secondarily, with our vs. After Indra set a certain Sumitra to seduce the demoness and get her into his power so that Indra could slay her, Sumitra calls upon Indra with our vs. (quoted in the JB text I.162), which Indra then makes into his vajra, raises as his weapon (etām anuṣṭubhaṃ vajram udyatya), and smites her. The same vs. then figures in the immediately following story (I.162-63), in which Śyāvāśva, rather nastily tricked by his Sattra mates, recites the verse (now named the Śyāvāśva sāman), to get himself to heaven. And this story involving Śyāvāśva himself is followed soon after (JB I.165) by one whose main character is Andhīgu (see also PB VIII.5.8-12). So at least serially Andhīgu and Śyāvāśva connect to Dīrghajihvī - remember that the poet of this tṛca is given by the Anukr. as Andhīgu Śyāvāśva.

Unfortunately nothing in the prose narratives provides any help in interpreting our vs., esp. the hapax cmpd. purójiti-. Both Geldner and Renou take the instr. purójitī as expressing purpose: “auf dass euer Trank zuvörderst siege”; “afin qu’il y ait victoire de votre jus.” I do not understand the case syntax of this (instr. of purpose?), esp. as the standard dative of purpose appears in the next pāda (sutā́ya mādayitnáve), and, with the omission of vaḥ, a similar dat. *purojitáye would have fit this vs. line. Oldenberg takes the instr. seriously and construes ándhasaḥ with sutā́ya, which is certainly possible: “Durch euren vor (in lokalem Sinn) ihm gewonnenen (und ihn so beschützenden) Sieg schlagt dem berauschenden Saft des ándhas den langzüngigen Hund, ihr Freunde, hinweg.” My own interpr. instead takes ándhasaḥ with purójitī: the “advance victory over the stalk” is by this interpr. the priests’ initial victory over the stalk, by pressing it for its juice, leaving it mangled and spent. This initial victory may provide the model for the violence against the encroaching dog. But I am not at all certain of this interpr.

FOR first possession of your juice, for the exhilarating drink,
Drive ye away the dog, my friends, drive ye the long-tongued dog away.

Auf daß euer Trank zuvörderst siege, stoßet für den berauschenden Preßtrank den Hund Langzunge fort, ihr Freunde!

Durch eures Trankes Vorgenuss vertreibet, o Gefährten ihr, Von dem berauschenden Getränk die Hündin, die langzüngige.

Чтоб ваш сок одержал предстоящую победу,
Ради выжатого пьянящего (сомы)
Прогоните прочь пса
С длинным языком, о друзья!

• पवमानः सोमः
• अन्धीगुः श्यावाश्विः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

अब परमात्मा के गुणों द्वारा उसकी उपासना कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सखायः) हे याज्ञिकों ! (वः) आप लोग (पुरोजिती) जो सबके विजेता हैं, (अन्धसः) सर्वप्रिय (सुताय) संस्कृत (मादयित्नवे) आह्लादक परमात्मा के स्वरूपज्ञान में (श्वानम्) जो विघ्नकारी लोग हैं, उनको (अपश्नथिष्टन) दूर करें। आप (दीर्घजिह्व्यम्) वेदरूप विशाल वाणीवाले परमात्मा की उपासना करो “जिह्वेति वाङ्नामसु पठितम्” नि. २। खं.। २३॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा शब्दब्रह्म का एकमात्र कारण है, इसलिये मुख्यतः करके उसी को बृहस्पति वा वाचस्पति कहा जा सकता है, इसी अभिप्राय से परमात्मा के लिये बहुधा कवि शब्द आया है, इस तात्पर्य से यहाँ परमात्मा को दीर्घजिह्व्य कहा है ॥१॥

अथ परमात्मनो गुणगुणिभावेन उपासनमुपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सखायः) हे याज्ञिकाः ! (पुरोजिती) सर्वस्य जेता (अन्धसः) सर्वप्रियः (वः सुताय मादयित्नवे) युष्माकं संस्कृत आह्लादको यः परमात्मा तत्स्वरूपज्ञाने यः (श्वानम्) विघ्नकारी तं (अप श्नथिष्टन) निवारयत (दीर्घजिह्व्यम्) वेदमयविशालवाग्वतः परमात्मन उपासनां कुरुत यूयम्॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अन्धीगुः श्यावाश्विः
• छन्दः - गायत्री

यो꣡ धा꣡रया पवाक꣡या+
परिप्रस्य꣡न्दते सुतः꣡
इ꣡न्दुर् अ꣡श्वो न꣡ कृ꣡त्वियः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pāvakáyā ← pāvaká- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pariprasyándate ← √syand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

áśvaḥ ← áśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kŕ̥tvyaḥ ← kŕ̥tvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

यः । धार॑या । पा॒व॒कया॑ । प॒रि॒ऽप्र॒स्यन्द॑ते । सु॒तः ।
इन्दुः॑ । अश्वः॑ । न । कृत्व्यः॑ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• pāvakayā ← pāvaka
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “pure; purifying; pure; āgneya; clear; bright; bright.”

• pariprasyandate ← pariprasyand ← √syand
• [verb], singular, Present indikative

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• indur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• aśvo ← aśvaḥ ← aśva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• kṛtvyaḥ ← kṛtvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “confident.”

सुतः अभिपुतः कृत्व्यः । कृत्वीति कर्मनाम । कर्मणि साधुः यः इन्दुः सोमः पावकया पापानां शोधयित्र्या धारया परिप्रस्यन्दते परितः प्रक्षरति । कथमिव । अश्वो न अश्वो यथा वेगेन प्रगच्छति तद्वत् ॥

English translation:

“The Indu good for sacred rites which when effused flows forth in a purifying stream, (swift) as a horse.”

What flows forth and around in a pure stream, the pressed
drop, like a horse that gets results,

Rather than making c a nominal main clause (with Geldner and Renou), I think it better to take the whole vs. as a rel. cl., dependent on tám, which opens the next vs. ### 03 On the impossible word duróṣa(s)- see comm. ad VIII.1.13. This is the only one of its three occurrences where it qualifies soma, though in Avestan dūraošais only used of haoma. Geldner refuses to tr. (though he discusses it extensively in n. 3a); Renou ‘difficile à mouvoir’ (see his n. for disc.).

The lengthened ī́of abhī́may represent abhí + ī, the enclitic acc., as I suggest for the same form in the preceding hymn, IX.100.1. In fact, just as in 100.1, it could represent a degeminated īm before the nasal of náraḥ.

Both Geldner and Renou take yajñám as the direct obj. of hinvanti rather than the goal, as I do (Geldner “Soma … als Opfer”). It is certainly true that yajñám √hi is found elsewhere (see Geldner’s n. 3c) and that the dat. is more often used for goal or purpose with √hi. Still, the sacrifice is so often the goal of motion, the goal of motion is so often in the acc., and soma is so often the obj. of √hi that I prefer to keep soma and the sacrifice as separate entities.

He who with purifying stream, effused, comes flowing hitherward,
Indu, is like an able steed.

Der ausgepreßt in sich klärendem Strom um und vorausläuft, der Saft ist wie ein den Sieg entscheidendes Pferd.

Den Indu, der gekeltert rings im Flammenstrome vorwärts eilt, Gleich wie ein kraftbegabter Hengst,

Кто, выжатый, кругами течет вперед
Очищающим потоком,
(Этот) сок сомы – словно конь, решающий исход (битвы).

• पवमानः सोमः
• अन्धीगुः श्यावाश्विः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो परमात्मा (पावकया, धारया) अपवित्रताओं को दूर करनेवाली अपनी सुधामयी वृष्टि से (परिप्रस्यन्दते) सर्वत्र परिपूर्ण है (सुतः) और सर्वत्र अपने सत्, चित्, आनन्दस्वरूप से देदीप्यमान है और (कृत्व्यः) वह गतिशील (इन्दुः) सर्वव्यापक परमात्मा (अश्वः, न) विद्युत् के समान सर्वत्र अपनी सत्ता से परिपूर्ण है॥२॥

भावार्थभाषाः - यहाँ विद्युत् का दृष्टान्त केवल परमात्मा की पूर्णताबोधन करने के लिये आया है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) यः परमात्मा (पावकया, धारया) अपवित्रतापसारक- स्वसुधामयवृष्ट्या (परिप्रस्यन्दते) सर्वत्र परिपूर्णः (सुतः) स्वसच्चिदानन्दस्वरूपेण देदीप्यमानश्च। (कृत्व्यः) गतिशीलः सः (इन्दुः) सर्वव्यापकः परमात्मा (अश्वः, न) विद्युदिव सर्वत्र स्वसत्तया परिपूर्णः॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अन्धीगुः श्यावाश्विः
• छन्दः - गायत्री

तं꣡ दुरो꣡षम् अभी꣡ न꣡रः
सो꣡मं विश्वा꣡चिया धिया꣡
यज्ञं꣡ हिन्वन्ति अ꣡द्रिभिः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

duróṣam ← duróṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

viśvā́cyā ← viśvā́cī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yajñám ← yajñá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । दु॒रोष॑म् । अ॒भि । नरः॑ । सोम॑म् । वि॒श्वाच्या॑ । धि॒या ।
य॒ज्ञम् । हि॒न्व॒न्ति॒ । अद्रि॑ऽभिः ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• duroṣam ← duroṣa
• [noun], accusative, singular, masculine

• abhī ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• somaṃ ← somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• viśvācyā ← viśvāñc
• [noun], instrumental, singular, feminine

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• yajñaṃ ← yajñam ← yajña
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• hinvanty ← hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

नरः कर्मनेतार ऋत्विजः दुरोषम् । रोषतेर्हिंसार्थस्य रेफलोपे दीर्घाभाव ओषतेर्दाहार्थस्य वा खलि रूपमिति संदेहादनवग्रहः । तं दुर्दहं दुर्वधं वा यज्ञं यष्टव्यं तं सोमं विश्वाच्या सर्वान् कामानञ्चित्र्या धिया बुद्ध्या अद्रिभिः ग्रावभिः अभि हिन्वन्ति अभिप्रेरयन्ति । अभिषुण्वन्तीति यावत् ॥

English translation:

“Him, the Soma unassailable, adorable, the priests, with all comprehending intelligence, express with the stones.”

That one, the soma, poor at burning [?], do the superior men, with their insight aimed toward all,
impel to the sacrifice with stones. ꣡

The men with all-pervading song send unassailable Soma forth,
By pressing-stones, to sacrifice.

Diesen ….. Soma treiben die Männer mit allseitigem Bedacht durch die Steine als Opfer.

Ihn spornt, den unverletzlichen, achtsamen Sinns der Männer Schar Zum Opfer Soma durchs Gestein.

Этому сому, трудновозбудимого,
Мужи (поторапливают) всесторонней поэтической мыслью,
Жертву поторапливают давильными камнями.

• पवमानः सोमः
• अन्धीगुः श्यावाश्विः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्त (दुरोषम्) अखण्डनीय परमात्मा को (नरः) नेता लोग (अद्रिभिः) चित्तवृत्तियों द्वारा (अभिहिन्वन्ति) साक्षात्कार करते हैं, जो परमात्मा (यज्ञम्) यज्ञरूप है और (सोमम्) सर्वोत्पादक है, उसको (विश्वाच्या, धिया) विचित्र बुद्धि से साक्षात्कार करते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा को वेद में यज्ञ शब्द से कथन किया गया है, जैसा कि “तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे” वर्णन किया है कि सर्वपूज्य परमात्मा से ऋगादि चारों वेद प्रगट हुए, इसी अभिप्राय से यहाँ भी परमात्मा को यज्ञरूप से वर्णन किया है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्तम् (दुरोषं) अखण्डनीयं परमात्मानं (नरः) नेतारः (अद्रिभिः) चित्तवृत्तिभिः (अभि हिन्वन्ति) साक्षात्कुर्वन्ति (यज्ञं) यो यज्ञरूपोऽस्ति (सोमं) सर्वोत्पादकश्च तं (विश्वाच्या, धिया) विचित्रबुद्ध्या साक्षात्कुर्वन्ति॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - ययातिर्नाहुषः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सुता꣡सो म꣡धुमत्तमाः
सो꣡मा इ꣡न्द्राय मन्दि꣡नः
पवि꣡त्रवन्तो अक्षरन्
देवा꣡न् गछन्तु वो म꣡दाः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mádhumattamāḥ ← mádhumattama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mandínaḥ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akṣaran ← √kṣar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pavítravantaḥ ← pavítravant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devā́n ← devá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

gachantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

mádāḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

सु॒तासः॑ । मधु॑मत्ऽतमाः । सोमाः॑ । इन्द्रा॑य । म॒न्दिनः॑ ।
प॒वित्र॑ऽवन्तः । अ॒क्ष॒र॒न् । दे॒वान् । ग॒च्छ॒न्तु॒ । वः॒ । मदाः॑ ॥

• sutāso ← sutāsaḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• madhumattamāḥ ← madhumattama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sweetest.”

• somā ← somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• mandinaḥ ← mandin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• pavitravanto ← pavitravantaḥ ← pavitravat
• [noun], nominative, plural, masculine

• akṣaran ← kṣar
• [verb], plural, Imperfect
• “run; melt.”

• devān ← deva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• gacchantu ← gam
• [verb], plural, Present imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• madāḥ ← mada
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

मधुमत्तमाः अतिशयेन माधुर्योपेता अत एव मन्दिनः मदकराः सुतासः अभिषुताः सोमाः पवित्रवन्तः पवित्रे वर्तमानाः सन्तः इन्द्राय इन्द्रार्थम् अक्षरन् पात्रेषु क्षरन्ति । अथ प्रत्यक्षकृतः। वः युष्माकं मदाः मदहेतवो रसाः देवान् इन्द्रादीन् गच्छन्तु ॥

English translation:

“The sweet-flavoured exhilarating Soma juices effused (and) filtered flow for Indra; do you, exhilarating (juices) proceed to the gods.”

The most honeyed pressed soma drinks, exhilarating to Indra,
provided with filters, have flowed. Let your exhilarating drinks go to the gods. ꣡

The Somas, very rich in sweets, for which the sieve is destined, flow,
Effused, the source of Indra’s joy: may your strong juices reach the Gods.

Für Indra ausgepreßt sind die süßesten, berauschenden Somasäfte mit untergehaltener Seihe geflossen. Zu den Göttern sollen eure Räusche gelangen.

Gepresste Soma’s, süsseste, sind durch die Seihe schon geströmt, Sie, die den Indra hoch erfreun; hin zu den Göttern geh eur Saft,

Выжатые для Индры соки сомы,
Самые богатые медом, пьянящие,
Потекли, имей при себе цедилку.
Да пойдут к богам ваши пьянящие напитки!

• पवमानः सोमः
• ययातिर्नाहुषः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुतासः) आविर्भाव को प्राप्त हुए (मधुमत्तमाः) अत्यन्त आनन्दमय (सोमाः) परमात्मा के सौम्य स्वभाव (मन्दिनः) जो अह्लादक हैं, वे (इन्द्राय) कर्मयोगी के लिये प्राप्त हों और (वः) तुम जो (देवान्) दिव्यगुणयुक्त विद्वान् हो, उनको (मदाः) वह आह्लादक गुण (पवित्रवन्तः) पवित्रतावाले (अक्षरन्) आनन्द की वृष्टि करते हुए (गच्छन्तु) प्राप्त हों॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के अपहतपाप्मादि धर्मों का धारण करना इस मन्त्र में वर्णन किया गया है अर्थात् परमात्मा के सौम्यस्वभावादिकों को जव जीव धारण कर लेता है, तो वह शुद्ध होकर ज्ञानयोगी व कर्मयोगी बन सकता है, अन्यथा नहीं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुतासः) आविर्भूताः (मन्दिनः) आह्लादकाः (मधुमत्तमाः) आनन्दमयाः (सोमाः) परमात्मसौम्यस्वभावाः (इन्द्राय) कर्मयोगिनं प्राप्नुवन्तु (वः, देवान्) युष्मान् दिव्यगुणान् विदुषः (पवित्रवन्तः) पवित्रतायुक्ताः (मदाः) आह्लादकगुणाः (अक्षरन्) आनन्दवृष्ट्या सह (गच्छन्तु) प्राप्नुवन्तु॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - ययातिर्नाहुषः
• छन्दः - अनुष्टुप्

इ꣡न्दुर् इ꣡न्द्राय पवत
इ꣡ति देवा꣡सो अब्रुवन्
वाच꣡स् प꣡तिर् मखस्यते
वि꣡श्वस्ये꣡शान ओ꣡जसा

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

abruvan ← √brū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

íti ← íti (invariable)
{}

makhasyate ← √makhasy- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vācáḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

ī́śānaḥ ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

इन्दुः॑ । इन्द्रा॑य । प॒व॒ते॒ । इति॑ । दे॒वासः॑ । अ॒ब्रु॒व॒न् ।
वा॒चः । पतिः॑ । म॒ख॒स्य॒ते॒ । विश्व॑स्य । ईशा॑नः । ओज॑सा ॥

• indur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pavata ← pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• devāso ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abruvan ← brū
• [verb], plural, Imperfect
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• vācaspatir ← vācaspatiḥ ← vācaspati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vācaspati; Jupiter.”

• makhasyate ← makhasy
• [verb], singular, Present indikative

• viśvasyeśāna ← viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvasyeśāna ← īśānaḥ ← īś
• [verb noun], nominative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

इन्दुः सोमः इन्द्राय इन्द्रार्थं पवते कलशे क्षरति इति देवासः स्तुतिकारिणः स्तोतारः अब्रुवन् वदन्ति । यदा स्तोतार एवं वदन्ति तदानीं वाचः स्तुतेः पतिः पालयिता । यद्वा । शब्दस्य स्वामी अत्यन्तं शब्दायमान इत्यर्थः। तादृशः सोमः मखस्यते स्तुतिभिः पूजामिच्छति । लालसायां सुगागमः । कीदृशः । ओजसा बलेन विश्वस्य सर्वस्य ईशानः प्रभुः ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“The devout (worshippers) say ‘Indu flows forth for Indra’; the lord of speech (Soma) soverign of all by his might desires (our) worship.”

“The drop purifies himself for Indra,” so the gods said.
The lord of speech does battle [/seeks bounties], holding sway over all with his strength.

On the double sense of makhá- and its denom. and deriv., see I.18.9, III.31.7.

Indu flows on for Indra’s sake: thus have the Deities declared.
The Lord of Speech exerts himself, Ruler of all, because of might.

Der Saft läutert sich für Indra, also sprachen die Götter: Der Meister der Rede zeigt sich als Freigebiger, der durch seine Stärke Herr über alles ist.

»Dem Indra rieselt Indu hell«, so sagte jetzt der Götter Schar; Des Sanges Herr erweist sich kühn, der über alles herrscht mit Macht.

Сок сомы очищается для Индры –
Так сказали боги.
Повелитель речи чувствует себя воинственным,
Властвуя надо всем благодаря (своей) силе.

• पवमानः सोमः
• ययातिर्नाहुषः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) सर्वप्रकाशक परमात्मा (इन्द्राय) कर्मयोगी के लिये (पवते) पवित्रता प्रदान करता है (देवासः) विद्वान् लोग (इत्यब्रुवन्) यह कहते हैं कि कर्मयोगी उद्योगी पुरुष ही उसके ज्ञान का पात्र है, (वाचस्पतिः) वह सम्पूर्ण वाणियों का पति परमात्मा है और (मखस्यते) ज्ञानयज्ञ, योगयज्ञ, तपोयज्ञ, इत्यादि सब यज्ञों का अधिष्ठाता है, वह परमात्मा (ओजसा) अपने स्वाभाविक बल से (विश्वस्य) सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड का (ईशानः) स्वामी है॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा कर्मयोगी तथा ज्ञानयोगी को अपने सद्गुणों द्वारा पवित्र करता है अर्थात् परमात्मा के गुण कर्म स्वभावों के धारण करने का नाम ही परम पवित्रता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) सर्वप्रकाशकः परमात्मा (इन्द्राय) कर्मयोगिने (पवते) पवित्रतां प्रददाति (देवासः) विद्वांसः (इति अब्रुवन्) इति भाषन्ते यत् कर्मयोगी हि तज्ज्ञानपात्रमस्ति (वाचस्पतिः) स परमात्माखिलवागधिपतिः (मखस्यते) ज्ञानयज्ञयोगयज्ञ-तपोयज्ञादिसर्वयज्ञानामधिपश्च (ओजसा) स्वबलेन (विश्वस्य, ईशानः) सर्वब्रह्माण्डस्वाम्यस्ति॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - ययातिर्नाहुषः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सह꣡स्रधारः पवते
समुद्रो꣡ वाचमीङ्खयः꣡
सो꣡मः प꣡ती रयीणां᳐꣡
स꣡खे꣡न्द्रस्य दिवे꣡-दिवे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sahásradhāraḥ ← sahásradhāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

samudráḥ ← samudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vācamīṅkhayáḥ ← vācamīṅkhayá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayīṇā́m ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sákhā ← sákhi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

स॒हस्र॑ऽधारः । प॒व॒ते॒ । स॒मु॒द्रः । वा॒च॒म्ऽई॒ङ्ख॒यः ।
सोमः॑ । पतिः॑ । र॒यी॒णाम् । सखा॑ । इन्द्र॑स्य । दि॒वेऽदि॑वे ॥

• sahasradhāraḥ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasradhāraḥ ← dhāraḥ ← dhārā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• samudro ← samudraḥ ← samudra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• vācamīṅkhayaḥ ← vācamīṅkhaya
• [noun], nominative, singular, masculine

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• patī ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• rayīṇāṃ ← rayīṇām ← rayi
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wealth; property.”

• sakhendrasya ← sakhā ← sakhi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhendrasya ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

सहस्रधारः बहुविधधारोपेतः सोमः पवते क्षरति । कीदृशः । समुद्रः । यस्मात्समुद्द्रवन्ति रसाः । सरःस्थानीयः वाचमीङ्खयः । ईङ्खतेर्ण्यन्तस्य सुप्युपपदे खच्प्रत्ययः । स्तुतीनां प्रेरयिता रयीणां धनानां पतिः प्रभुः । यद्वा । रयीणां हविषो दातॄणां यजमानानां पतिः पालयिता । दिवेदिवे प्रत्यहम् इन्द्रस्य सखा मित्रभूतः सोमः पवते ॥

English translation:

“The thousand-streamed ocean, Soma the stimulator of praise, the lord of riches, the friend of Indra flows day by day.”

Possessing a thousand streams he purifies himself, a sea setting speech aswing,
Soma, lord of riches, comrade of Indra, day after day.

The phrase samudró vācamīṅkhayáḥ recalls the variant compds in IX.35.2 and 5: samudramīṅkhaya (2a) and vācamīṅkhayám (5a).

Note that all 4 pādas begin with s-.

Inciter of the voice of song, with thousand streams the ocean flows,
Even Soma, Lord of opulence, the Friend of Indra, day by day.

In tausend Strömen läutert sich der Ozean, der die Rede hin und her bewegt, Soma, der Herr der Reichtümer, Indra´s Freund, Tag für Tag.

In tausend Strömen rieselt er, ein Meer, der Sang-erregende, Der Soma, er, der Schätze Herr, Indra’s Genosse Tag für Tag.

Он очищается в тысячу потоков,
Океан, приводящий в волнение речь,
Сома, господин богатств,
Друг Индры, день за днем.

• पवमानः सोमः
• ययातिर्नाहुषः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) सर्वोत्पादक परमात्मा (सहस्रधारः) अनन्त प्रकार के आनन्दों की वृष्टि करनेवाला और (समुद्रः) सम्पूर्ण भूतों का उत्पत्तिस्थान (वाचमीङ्खयः) वाणियों का प्रेरक (रयीणाम्) सब प्रकार के ऐश्वर्यों का (पतिः) स्वामी (दिवे दिवे) जो प्रतिदिन (इन्द्रस्य) कर्मयोगी का (सखा) मित्र है, वह परमात्मा (पवते) सन्मार्ग से गिरे हुए लोगों को पवित्र करता है॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा को सहस्रधार इसलिये कथन किया गया है कि वह अनन्तशक्तियुक्त है। धारा शब्द के अर्थ यहाँ शक्ति है। “सम्यग् द्रवन्ति भूतानि यस्मिन् स समुद्रः” इस व्युत्पत्ति से यहाँ समुद्र नाम परमात्मा का है, इसी अभिप्राय से उपनिषद् में कहा है कि, “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति” यहाँ (पवते) के अर्थ सायणाचार्य्य ने क्षरति किये हैं, जो व्याकरण से सर्वथा विरुद्ध है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सहस्रधारः) विविधानन्दस्य वर्षणकर्त्ता (समुद्रः) सर्वभूतोत्पत्तिस्थानं (वाचमीङ्खयः) वाक्प्रेरकः (सोमः) परमात्मा (रयीणाम्) ऐश्वर्याणां (पतिः) स्वामी (दिवे दिवे) यः प्रतिदिनं (इन्द्रस्य, सखा) कर्मयोगिमित्रं सः (पवते) सन्मार्गच्युतान् पवित्रयति॥६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नहुषो मानवः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अय꣡म् पूषा꣡ रयि꣡र् भ꣡गः
सो꣡मः पुनानो꣡ अर्षति
प꣡तिर् वि꣡श्वस्य भू꣡मनो
वि꣡ अख्यद् रो꣡दसी उभे꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhágaḥ ← bhága- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pūṣā́ ← pūṣán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayíḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhū́manaḥ ← bhū́man- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víśvasya ← víśva- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

akhyat ← √khyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ví ← ví (invariable)
{}

अ॒यम् । पू॒षा । र॒यिः । भगः॑ । सोमः॑ । पु॒ना॒नः । अ॒र्ष॒ति॒ ।
पतिः॑ । विश्व॑स्य । भूम॑नः । वि । अ॒ख्य॒त् । रोद॑सी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ ॥

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pūṣā ← pūṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Pushan; pūṣan [word]; sun.”

• rayir ← rayiḥ ← rayi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• bhagaḥ ← bhaga
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Bhaga; vulva; good fortune; vagina; bhaga [word]; sun; well-being; happiness; overlord.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• punāno ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• viśvasya ← viśva
• [noun], genitive, singular, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• bhūmano ← bhūmanaḥ ← bhūman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Earth; floor.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• akhyad ← akhyat ← khyā
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “name; describe; call; enumerate; watch; know.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

पूषा पोषकः सर्वेषां भगः भजनीयः रयिः धनहेतुः अयं सोमः पुनानः पवित्रेण पूयमानः सन् अर्षति कलशमभिगच्छति । तथा विश्वस्य सर्वस्य भूमनः भूतजातस्य पतिः पालयिता सोमः उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ व्यख्यत् स्वतेजसा प्रकाशयति । अनेन लोकद्वयवर्तित्वं सूचितम् ॥

English translation:

“This Soma being purified hastens (to the pitcher) fostering, wealth-giving, to be enjoyed (by all); the lord of all beings, he has illuminated both heaven and earth.”

This one here is Pūṣan, Wealth, Fortune; Soma rushes as he is being purified.
As lord of all creation, he has surveyed both world-halves.

bhū́man- generally means ‘earth’ (as opposed to heaven) or ‘world’. Here it seems a little outside its usual patch, as a metrical driven variant of the common phrase víśvasya bhúvanasya “of all creation”; see esp. IX.86.5 pátir víśvasya bhúvanasya rājasi matching our pátir víśvasya bhū́manaḥ, but also occurrences in I.164.21, II.27.4, 40.1, III.46.2, V.85.3, IX.86.28, 36, 97.56, X.45.6, 168.2, all but one straddling a late caesura, where the two light init. syllables of bhuvanasya fit well; bhúvanasya of course fits the cadence of no Vedic meter.

As Pusan, Fortune, Bhaga, comes this Soma while they make him pure.
He, Lord of the multitude, hath looked upon the earth and heaven.

Dieser fließt als Pusan, als Rayi, als Bhaga, als geläuterter Soma. Der Herr der ganzen Natur hat in beide Welten Ausblick gehalten.

Als Nährer, Spender, reicher Schatz strömt Soma hell entflammt dahin, Als Herr der ganzen Welt beschaut den Himmel und die Erde er.

Вот он течет: Пушан, Богатство,
Бхага, сома очищающийся
Господин всего мироздания
Стал вглядываться в обе половины вселенной.

• पवमानः सोमः
• नहुषो मानवः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (अयम्) वह उक्त परमात्मा (पूषा) सबका पोषक है (भगः) ऐश्वर्य्य देनेवाला है (सोमः) सर्वोत्पादक है (पुनानः) सबको पवित्र करनेवाला है, (भूमनः, विश्वस्य) इस बृहद् ब्रह्माण्ड का (पतिः) स्वामी है और (रयिः) सम्पूर्ण धनों का हेतु है (उभे, रोदसी) द्युलोक और पृथिवीलोक को (व्यख्यत्) निर्माण करनेवाला है, उक्तगुणसम्पन्न परमात्मा अपनी विभुता से (अर्षति) सर्वत्र विराजमान हो रहा है॥७॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में द्युलोक और पृथिवीलोक का प्रकाशक परमात्मा को कथन किया है। इससे स्पष्ट सिद्ध है कि सोम शब्द के अर्थ यहाँ सृष्टिकर्ता परमात्मा के हैं, किसी जड़ वस्तु के नहीं॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अयं) अयमुक्तपरमात्मा (पूषा) सर्वपोषकः (भगः) सर्वैश्वर्यदाता (सोमः) सर्वोत्पादकः (पुनानः) सर्वेषां पावयिता (भूमनः, विश्वस्य) महतोऽस्य ब्रह्माण्डस्य (पतिः) स्वाम्यस्ति (रयिः) सम्पूर्णधनस्य हेतुः (उभे, रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (व्यख्यत्) निर्माति परमात्मा स्वप्रभुत्वेन (अर्षति) सर्वत्र विराजते॥७॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नहुषो मानवः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स꣡म् उ प्रिया꣡ अनूषत
गा꣡वो म꣡दाय घृ꣡ष्वयः
सो꣡मासः कृण्वते पथः꣡
प꣡वमानास इ꣡न्दवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

priyā́ḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)
{}

u ← u (invariable)
{}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ghŕ̥ṣvayaḥ ← ghŕ̥ṣvi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kr̥ṇvate ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pávamānāsaḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

सम् । ऊं॒ इति॑ । प्रि॒याः । अ॒नू॒ष॒त॒ । गावः॑ । मदा॑य । घृष्व॑यः ।
सोमा॑सः । कृ॒ण्व॒ते॒ । प॒थः । पव॑मानासः । इन्द॑वः ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• priyā ← priyāḥ ← priya
• [noun], nominative, plural, feminine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• ghṛṣvayaḥ ← ghṛṣvi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “anticipated; electrifying.”

• somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• kṛṇvate ← kṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• pathaḥ ← pathin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• pavamānāsa ← pavamānāsaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

प्रियाः प्रियतमाः घृष्वयः अत्यन्तं दीप्ताः। यद्वा । अहं प्रथमतः स्तौमि अहं पुरस्तात् स्तौमीति परस्परं स्पर्धमानाः । गावः स्तुतिलक्षणा वाचः सोमस्य मदार्थं सम् अनूषत संस्तुवन्ति । उः प्रसिद्धौ । यद्वा । गावो धेनवः सोमस्य मदाय शब्दायन्ते । ततः पवमानासः पूयमानाः इन्दवः दीप्ताः सोमासः सोमाः पथः मार्गान् कृण्वते क्षरणार्थं कुर्वन्ति ।

English translation:

“The affectionate emulous cows celebrate (Soma) for his exhilaration; the brilliant filtered (Soma) juices make paths (for themselves to flow).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Cows: or, voice of praise

Together the dear ones have cried out to him, the cows avid for exhilaration.
The soma drinks make their own paths, the self-purifying drops. ꣡

The dear cows lowed in joyful mood together to the gladdening drink.
The drops as they were purified, the Soma juices, made then paths.

Es haben die lieben Kühe zusammen gebrüllt, auf den Rauschtrank ungeduldig. Die Somasäfte bereiten sich ihre Wege, wann sie geläutert werden.

Ihm jauchzten jetzt die Stiere zu, die nach dem Rausche lüsternen, Die Soma’s bahnen hell entflammt die Wege sich, die tropfenden.

Приятные коровы приветствовали (его) вместе,
Предвкушая пьянящий напиток.
Соки сомы создают себе пути,
(Эти) очищающиеся капли.

• पवमानः सोमः
• नहुषो मानवः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (गावः) इन्द्रियें (घृष्वयः) जो दीप्तिवाली हैं, वे (उ) और जो (प्रियाः) परमात्मा में अनुराग रखनेवाली हैं, वे (मदाय) आनन्द के लिये (समनूषत) परमात्मा का भली-भाँति साक्षात्कार करती हैं, (सोमासः) परमात्मा के सौम्य स्वभाव (पवमानासः) जो सबको पवित्र करनेवाले हैं, (इन्दवः) जो ज्ञानविज्ञानादि गुणों के प्रकाशक हैं, वे इन्द्रियों से साक्षात्कार किये हुए लोगों को संस्कृत करके (पथः कृण्वते) सन्मार्ग के यात्री बनाते हैं॥८॥

भावार्थभाषाः - गावः शब्द के अर्थ यहाँ इन्द्रियवृत्तियों के हैं, किसी गौ, बैल आदि पशुविशेष के नहीं, क्योंकि “सर्वेऽपि रश्मयो गाव उच्यन्ते” नि० २।१०। इस प्रमाण से प्रकाशक रश्मियों का नाम यहाँ गावः है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गावः) इन्द्रियाणि (घृष्वयः) दीप्तिमन्ति (प्रियाः) परमात्मानुरागवन्ति च (मदाय) आनन्दाय (सम् अनूषत) परमात्मानं सम्यक् साक्षात्कुर्वन्ति अथ च (पवमानासः) पावयितारः (इन्दवः) ज्ञानविज्ञानादिप्रकाशकाः (सोमासः) परमात्मसौम्यस्वभावा इन्द्रियैः साक्षात्कृता लोकान्संस्कृत्य (पथः, कृण्वते) सन्मार्गं गमयन्ति॥८॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नहुषो मानवः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य꣡ ओ꣡जिष्ठस् त꣡म् आ꣡ भर
प꣡वमान श्रवा꣡यियम्
यः꣡ प꣡ञ्च चर्षणी꣡र् अभि꣡
रयिं꣡ ये꣡न व꣡नामहै

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ójiṣṭhaḥ ← ójiṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pávamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

śravā́yyam ← śravā́yya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

carṣaṇī́ḥ ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

páñca ← páñca- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vánāmahai ← √vanⁱ- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

yéna ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

यः । ओजि॑ष्ठः । तम् । आ । भ॒र॒ । पव॑मान । श्र॒वाय्य॑म् ।
यः । पञ्च॑ । च॒र्ष॒णीः । अ॒भि । र॒यिम् । येन॑ । वना॑महै ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ojiṣṭhas ← ojiṣṭhaḥ ← ojiṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• śravāyyam ← śravāyya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “celebrated.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pañca ← pañcan
• [noun], accusative, plural, neuter
• “five; fifth; pañcan [word].”

• carṣaṇīr ← carṣaṇīḥ ← carṣaṇi
• [noun], accusative, plural, feminine
• “people.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• rayiṃ ← rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• yena ← yad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vanāmahai ← van
• [verb], plural, Present conjunctive (subjunctive)
• “obtain; gain; desire; get; like; love; overcome.”

हे पवमान पूयमान सोम ओजिष्ठः ओजस्वितमः यः त्वदीयो रसोऽस्ति तं श्रवाय्यं श्रवणीयं रसम् आ भर अस्मभ्यमाहर। किंच यः रसः पञ्च चर्षणीः पञ्च जनान्निषादपञ्चमांश्चतुरो वर्णान् अभि तिष्ठति । अपि च येन रसेन वयं रयिं धनं च वनामहै संभजामहै । यद्वा । येन त्वां रयिं याचामहै तमा भर ॥

English translation:

“Bring to us, filtered (Soma), that celebrated (beverage) which is most potent, which (waits) upon the fiver orders of beings and by which we may obtain riches.”

The one who is strongest [=Indra], bring him here, o self-purifying one, the one worthy of fame,
who sur(mounts) the five domains, with whom we shall gain wealth.

Both Geldner and Renou supply ‘wealth’ (rayím), found in d, as the referent of all the previous nom. and acc. forms. I think rather of Indra. The splv. ójiṣṭha- regularly modifies Indra (and never wealth). Though Geldner is correct (n. 9a) that śravā́yya- is a “beliebtes Beiwort” of wealth, Indra is hardly unworthy of fame, and see V.86.2b, where du. śravā́yyā characterizes Indra and Agni. In the same vs. (V.86.2c) both gods are described as yā́páñca carṣanī́r abhí (though variants of this pāda are usually applied to Agni alone: IV.7.4=V.23.1, VII.15.2), exactly like our c save for the number of the rel. prn. The clinching arg. against rayí- as the referent seems to me to be pāda d. Geldner and Renou clearly take the rel. cl. there as consisting only of yéna vánāmahai, with pāda-init. acc. rayím part of the main cl.: the referent for tám back in pāda a and the antecedent of immed. flg. yéna in its own pāda. But this would be an unusual syntactic configuration for several reasons. First, there’s a rel. cl. (in c) intervening between the acc. tám and its distant referent in pāda a (and acc. modifier in b). Moreover, in a pāda with the structure #X REL …, the rel. is usually postposed and the pāda syntactically self-contained - that is, the X is part of the rel. cl. The type of intra-pāda clausal break envisioned by Geldner/Renou is rare. Moreover, Geldner and Renou are required to interpr. vánāmahai in absolute usage (“… wir Sieger werden”; “nous serons vainqueurs”), but √van ordinarily takes a direct object, on occasion, in fact, rayím (e.g., VI.38.1). For all these reasons I think it’s clear that rayím and yéna in d cannot be coreferential and we need a different referent for the tám and yá- forms - with Indra the most obvious one, for the reasons just given.

In c I supply a form of √as with abhí in the meaning ‘surmount, dominate, prevail over’.

O Pavamana, bring the juice, the mightiest, worthy to be famed,
Which the Five Tribes have over them, whereby we may win opulence.

Bring, o Pavamana, den Reichtum, der der stärkste ist und zum Ruhme gereicht, der die fünf Völker überbietet, durch den wir Sieger sein werden!

Den Reichthum bringe, flammender! den stärksten, rühmenswerthen her, Der über die fünf Stämme reicht, durch den uns werde Sieg zu Theil.

Богатство, которое самое сильное, достойное славы,
Принеси его, о Павамана,
(То,) что пре(восходит) пять народов,
Благодаря которому мы победим!

• पवमानः सोमः
• नहुषो मानवः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सबको पवित्र करनेवाले परमात्मन् ! (यः) जो यश (ओजिष्ठः) अत्यन्त ओजवाला है (श्रवाय्यम्) सुनने योग्य है, (यः) जो यश (पञ्च, चर्षणीः) पाँचों ज्ञानेन्द्रिय, अथवा पाँचों प्राणों को संस्कृत करता है, (येन) जिस परमात्मा के यश से (रयिम्) ऐश्वर्य्य को (वनामहै) हम प्राप्त हों (तं, आभर) उसको दीजिये॥९॥

भावार्थभाषाः - यहाँ परमात्मा के आनन्द को लाभ करके आनन्दित होने का वर्णन है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सर्वपावक भगवन् ! (यः, ओजिष्ठः) यद्यशः अतिशयौजआश्रयः (श्रवाय्यम्) श्रवणार्हं च (यः) यच्च (पञ्च, चर्षणीः, अभि) पञ्चानां ज्ञानेन्द्रियाणां प्राणानां वा संस्कर्ता (येन) येन यशसा (रयिं) ऐश्वर्यं (वनामहै) प्राप्नुवाम (तं, आ, भर) तद्यशो मह्यं देहि॥९॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मनुः सांवरणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सो꣡माः पवन्त इ꣡न्दवो
अस्म꣡भ्यं गातुवि꣡त्तमाः
मित्राः꣡ स्वाना꣡° अरेप꣡सः
सुआधि꣡यः सुवर्वि꣡दः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pavante ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

gātuvíttamaḥ ← gātuvíttama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arepásaḥ ← arepás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mitrā́ḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvānā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

svādhyàḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svarvídaḥ ← svarvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सोमाः॑ । प॒व॒न्ते॒ । इन्द॑वः । अ॒स्मभ्य॑म् । गा॒तु॒वित्ऽत॑माः ।
मि॒त्राः । सु॒वा॒नाः । अ॒रे॒पसः॑ । सु॒ऽआ॒ध्यः॑ । स्वः॒ऽविदः॑ ॥

• somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pavanta ← pavante ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• indavo ← indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• ‘smabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• gātuvittamāḥ ← gātu
• [noun], masculine
• “path; way.”

• gātuvittamāḥ ← vittamāḥ ← vittama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “knowing most.”

• mitrāḥ ← mitra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• suvānā ← suvānāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• arepasaḥ ← arepas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immaculate.”

• svādhyaḥ ← svādhī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “devout; heedful; prudent.”

• svarvidaḥ ← svar
• [noun], neuter
• “sun; sky; sunlight.”

• svarvidaḥ ← vidaḥ ← vid
• [noun], nominative, plural, masculine
• “finding.”

गातुवित्तमाः अतिशयेन मार्गस्य लम्भकाः इन्दवः दीप्ताः सोमाः पवन्ते अस्मभ्यम् अस्मदर्थं क्षरन्त्यागच्छन्ति वा । कीदृशाः । मित्राः देवानां सखिभूताः सुवानाः अभिषूयमाणाः अरेपसः पापरहिताः अत एव स्वाध्यः शोभनध्यानाः स्वर्विदः सर्वज्ञाः स्वर्गप्रापका वा ॥ ॥२॥

English translation:

“The brilliant Soma juices flow for us knowing the right path, friendly (to the gods), effused sinless, contemplative, all-knowing.”

The soma drops purify themselves, as best pathfinders for us, allies, unblemished, rich in purpose, finding the sun, when they are being pressed. ꣡

For us the Soma juices flow, the drops best furtherers of our weal,
Effused as friends without a spot, benevolent, finders of the light.

Es läutern sich die Somasäfte, für uns die besten Pfadfinder, die ausgepreßten, die makellosen Freunde, wohlgesinnt, Sonnenlicht findend.

Die Somatropfen rieseln hell, die uns das höchste Glück ersehn, Erzeugt als Freunde, fleckenlos, und Glanz verschaffend, andachtreich.

Очищаются соки сомы, капли,
Лучше всех находящие выход для нас,
(Которые,) когда они выжаты, беспорочные друзья,
Благожелательные, находящие небо.

• पवमानः सोमः
• मनुः सांवरणः
• पादनिचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमाः) परमात्मा के ज्ञानादि गुण (इन्दवः) प्रकाशक (गातुवित्तमाः)जो शब्दादि गुणों में श्रेष्ठ हैं (मित्राः) सबके मित्रभूत हैं, (सुवानाः) जोस्वसत्ता से सर्वत्र विद्यमान हैं, (अरेपसः) जो अविद्यादि दोषों से रहित हैं, जो (स्वाध्यः) धारण करने योग्य हैं, (स्वर्विदः) जो सर्वज्ञान के हेतु होने के कारण सर्वज्ञ कहे जा सकते हैं, वे (अस्मभ्यम्) हमको (पवन्ते) पवित्रता प्रदान करें॥१०॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के गुणों के वर्णन करने से ज्ञान और पवित्रता बढ़ती है ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दवः) प्रकाशकाः (सोमाः) परमात्मनो ज्ञानादिगुणाः (गातुवित्तमाः) शब्दादिगुणेषु श्रेष्ठाः (मित्राः) सर्वहिताः (सुवानाः) स्वसत्तया सर्वत्र विद्यमानाः (अरेपसः) अविद्यादिदोषरहिताः (स्वाध्यः) धारणार्हाः (स्वर्विदः) सर्वज्ञानहेतुत्वात्सर्वज्ञाः (अस्मभ्यं) अस्मदर्थं (पवन्ते) पवित्रतां प्रददतु॥१०॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मनुः सांवरणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

सुष्वाणा꣡सो वि꣡ अ꣡द्रिभिश्
चि꣡ताना गो꣡र् अ꣡धि त्वचि꣡
इ꣡षम् अस्म꣡भ्यम् अभि꣡तः
स꣡म् अस्वरन् वसुवि꣡दः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

suṣvāṇā́saḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:MED}

ví ← ví (invariable)
{}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

cítānāḥ ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

tvací ← tvác- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

abhítas ← abhítas (invariable)
{}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

asvaran ← √svar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

sám ← sám (invariable)
{}

vasuvídaḥ ← vasuvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

सु॒स्वा॒णासः॑ । वि । अद्रि॑ऽभिः । चिता॑नाः । गोः । अधि॑ । त्व॒चि ।
इष॑म् । अ॒स्मभ्य॑म् । अ॒भितः॑ । सम् । अ॒स्व॒र॒न् । व॒सु॒ऽविदः॑ ॥

• suṣvāṇāso ← suṣvāṇāsaḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• adribhiś ← adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• citānā ← citānāḥ ← cit
• [verb noun], nominative, plural
• “notice; observe; attend to; intend.”

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, feminine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tvaci ← tvac
• [noun], locative, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• abhitaḥ ← abhitas
• [adverb]
• “about; around; regarding; about.”

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• asvaran ← svar
• [verb], plural, Imperfect
• “sing.”

• vasuvidaḥ ← vasu
• [noun], neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• vasuvidaḥ ← vidaḥ ← vid
• [noun], nominative, plural, masculine
• “finding.”

गोः अनडुहः अधि त्वचि अधिषवणचर्मणि चितानाः ज्ञायमानाः अद्रिभिः ग्रावभिर्विविधं सुष्वाणासः सूयमानाः वसुविदः वसुनो लम्भका एते सोमाः अस्मभ्यम् इषम् अन्नम् अभितः समस्वरन् सम्यक् शब्दयन्ति । प्रयच्छन्तीति यावत् ॥

English translation:

“Effused by the stones, recognized upon the cowhide acquirers of wealth they bestow food upon us from all sides.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

They bestow food upon us: samasvaran = liṭ, they sounded food for us

Having been pressed by the stones, conspicuous on the hide of the cow, the finders of goods have roared together from all around toward refreshment for us.

This vs. shows a few minor disturbances. To begin with, the employment of the preverb / particle ví is unclear. Grassmann takes it with the pf. part. suṣvānā́saḥ, which it immed. follows, but √su is not otherwise found with ví. Moreover, tmesis of preverbs with participles is fairly rare, though at least here the two forms are adjacent. Renou construes it with the aor. part. cítānāḥ in b; here the problem is opposite: ví √cit is indeed an idiom, but not only is tmesis in participles rare, but the position of ví, if it’s a preverb in tmesis, would be anomalous: mid-pāda and not only separated from its participle, but also intrusive in a consituent: suṣvānā́saḥ … ádribhiḥ “having been pressed by stones.” I don’t have a real solution, but I wonder if it’s meant to evoke the “through/across the sheep’s fleece” expression, found, e.g., in nearby IX.100.4 … vy àvyáyam (cf. also IX.13.6, 49.4, 61.17, 67.5, 85.5, 97.56, 109.16). It is also possible that ví .. cítānāḥ somehow anticipates vipaścítaḥ in the next vs. (12a), but this seems a long shot.

The part. cítāna- is another bit of a problem. It is the only form to this part., which seems to belong to a root aor. otherwise found mostly in the well-attested pass.

aor. áceti / céti. The semantics works fine, but for a root aor. part. its root accent is anomalous (expect *citāná-), and in fact a root-accented zero-grade is peculiar whatever the formation. It could of course have voc. accent - but there’s no place for a voc. in this 3rd ps. context. Perhaps it received its root accent redactionally in imitation of vipaścítaḥ in 12a.

Both Geldner and Renou take the verbal idiom in cd as transitive, or at least construe iṣám as a species of Inhaltsakk. (e.g., “nous ont en résonnant assemblé de toutes parts la jouissance-rituelle”). But Renou’s invocation of the idiom abhí … sám √svar as the basis for our abhítaḥ, sám asvaran seems quite apposite, and that idiom is intrans.

with an acc. of goal. See, e.g., IX.110.8 índram abhí … sám asvaran “ They cried out in unison towards Indra” (sim. IX.106.11, 67.9). The conversion of the preverb abhí into the adverbial abhítaḥ would not be responsible for transitivizing the idiom. Cf., e.g., X.27.8 hávā íd aryó abhítaḥ sám āyan “The cries of the Stranger came together from all sides.” I agree that íṣam is an unexpected goal for this idiom, but I think we have to live with it.

Effused by means of pressing-stones, upon the ox-hide visible,
They, treasure-finders, have announced food unto us from every side.

Mit den Steinen ausgepreßt machen sie sich auf der Kuhhaut bemerkbar; sie rauschten uns von überall her Labsal zusammen, Gutes findend.

Sie, von den Steinen ausgepresst, hellleuchtend auf der Rinderhaut, Sie rauschen jetzt uns Labetrunk herbei, die Schätze-spendenden,

Выжатые давильными камнями,
Заметные на шкуре коровы,
Со всех сторон они прошумели нам вместе
Жертвенную усладу, (эти) находящие блага.

• पवमानः सोमः
• मनुः सांवरणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (गोरधि त्वचि) अन्तःकरण में (अद्रिभिः) चित्तवृत्तियों द्वारा (चितानाः) ध्यान किये हुए (वि) विशेषरूप से (सुष्वाणासः) आविर्भाव को प्राप्त हुए उस परमात्मा के गुण (अस्मभ्यम्) हमको (अभितः) सर्व प्रकार से (इषम्) ऐश्वर्य्य (समस्वरन्) देते हैं और वे परमात्मा के ज्ञानादि गुण (वसुविदः) सब प्रकार के ज्ञानों के उत्पादक हैं॥११॥

भावार्थभाषाः - यहाँ इन्द्रियों का अधिकरण जो मन है, उसका नाम अधित्वक् है, इस अभिप्राय से अधित्वचि के माने अन्तःकरण के हो सकते हैं। कई एक लोग इसके यह अर्थ करते हैं कि सोम कूटनेवाले अनडुह्-चर्म का नाम अधित्वक् है अर्थात् गोचर्म में सोम कूटने का यहाँ वर्णन है, यह अर्थ वेद के आशय से सर्वथा विरुद्ध है, क्योंकि ईश्वर के गुणवर्णन में गोचर्म का क्या काम ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गोः, अधि, त्वचि) अन्तःकरणे (अद्रिभिः) चित्तवृत्तिभिः (चितानाः) ध्यानविषयाः सन्तः (वि) विशेषेण (सुष्वाणासः) आविर्भूताः परमात्मगुणाः (अस्मभ्यं) अस्मदर्थं (अभितः) सर्वतः (इषं) ऐश्वर्यं (सम् अस्वरन्) ददति अथ च ते गुणाः (वसुविदः) सर्वविधज्ञानस्योत्पादकाः॥११॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मनुः सांवरणः
• छन्दः - अनुष्टुप्

एते꣡ पूता꣡ विपश्चि꣡तः
सो꣡मासो द꣡धिआशिरः
सू꣡र्यासो न꣡ दर्शता꣡सो
जिगत्न꣡वो ध्रुवा꣡ घृते꣡

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; repeated line
genre M;; repeated line
genre M
genre M

Morph
eté ← eṣá (pronoun)
{}

pūtā́ḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vipaścítaḥ ← vipaścít- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

dádhyāśiraḥ ← dádhyāśir- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

darśatā́saḥ ← darśatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ná ← ná (invariable)
{}

sū́ryāsaḥ ← sū́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhruvā́ḥ ← dhruvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ghr̥té ← ghr̥tá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jigatnávaḥ ← jigatnú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ए॒ते । पू॒ताः । वि॒पः॒ऽचितः॑ । सोमा॑सः । दधि॑ऽआशिरः ।
सूर्या॑सः । न । द॒र्श॒तासः॑ । जि॒ग॒त्नवः॑ । ध्रु॒वाः । घृ॒ते ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• pūtā ← pūtāḥ ← pū
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• vipaścitaḥ ← vipaścit
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wise; expert.”

• somāso ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dadhyāśiraḥ ← dadhi
• [noun], neuter
• “sour milk; curd; dadhi [word].”

• dadhyāśiraḥ ← āśiraḥ ← āśir
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mixture.”

• sūryāso ← sūryāsaḥ ← sūrya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• darśatāso ← darśatāsaḥ ← darśata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• jigatnavo ← jigatnavaḥ ← jigatnu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moving.”

• dhruvā ← dhruvāḥ ← dhruva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “certain; fixed; permanent; changeless; firm; safe; resident; immovable; fixed; fixed; vital; faithful.”

• ghṛte ← ghṛta
• [noun], locative, singular, neuter
• “ghee; fat.”

पूताः पवित्रेण परिपूताः विपश्चितः मेधाविनः दध्याशिरः दध्यामिश्रणाः घृते वसतीवर्याख्य उदके जिगत्नवः गमनशीलाः ध्रुवाः तत्र स्थैर्येण वर्तमानाः एते सोमासः सोमाः सूर्यासो न सूर्या इव दर्शतासः पात्रेषु सर्वैर्दर्शनीया भवन्ति ।

English translation:

“These filtered Soma juices, intelligent, mixed with curds, swift-moving, firm in the water (are) brilliant as suns.”

These purified soma juices, attentive to poetic inspiration, mixed with curds, are worthy to be seen like suns, mobile yet fixed in the ghee. ꣡

Tlese Soma juices, skilled in song, purified, blent with milk and curd,
When moving and when firmly laid in oil, resemble lovely Suns.

Diese geläuterten redekundigen, mit saurer Milch gemischten Somasäfte sind sichtbar geworden wie die Sonnen, zum Schmalz gern kommend und dort bleibend.

Die Somatränke, hell geklärt, mit Milch gemischt, begeistrungsvoll Wie helle Sonnen anzuschaun, vordringend fest mit Fett vereint.

Эти очищенные прозорливые
Соки сомы, смешанные с кислым молоком,
Приятны на вид, словно солнца,
(Эти) спешащие, (чтобы) прочно (устроится) в жире.

• पवमानः सोमः
• मनुः सांवरणः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (विपश्चितः) विज्ञान के बढ़ानेवाले (एते) पूर्वोक्त, परमात्मा के विज्ञानादि गुण (पूताः) जो पवित्र हैं, (सोमासः) जो शान्त्यादि भावों के देनेवाले हैं, (दध्याशिरः) धृत्यादि सद्गुणों के धारण करनेवाले हैं, (सूर्यासः) सूर्य के (न) समान (दर्शतासः) सब मार्गों के प्रकाशक हैं, (जिगत्नवः) गीतशील (घृते) नम्रान्तःकरणों में (ध्रुवाः) स्थिर होते हैं॥१२॥

भावार्थभाषाः - जो लोग साधनसम्पन्न होकर अपने शील को बनाते हैं, उनके अन्तःकरणरूप दर्पण में परमात्मा के सद्गुण अवश्यमेव प्रतिबिम्बित होते हैं ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (विपश्चितः) विज्ञानवर्धकाः (एते) एते परमात्मनो गुणाः (पूताः) ये च शुद्धाः (सोमासः) शान्त्यादिभावप्रदाश्च (दध्याशिरः) धृत्यादिसद्गुणानां धारयितारः (सूर्यासः, न) सूर्य इव (दर्शतासः) सर्वमार्गप्रकशकाः (जिगत्नवः) गतिशीलाः (घृते) नम्रान्तःकरणेषु (ध्रुवाः) स्थिरा भवन्ति॥१२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - प्रजापतिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

प्र꣡ सुन्वान꣡स्य अ꣡न्धसो
म꣡र्तो न꣡ वृत त꣡द् व꣡चः
अ꣡प श्वा꣡नम् अराध꣡सं
हता꣡ मखं꣡ न꣡ भृ꣡गवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

prá ← prá (invariable)
{}

sunvānásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mártaḥ ← márta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vácaḥ ← vácas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)
{}

arādhásam ← arādhás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śvā́nam ← śván- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

bhŕ̥gavaḥ ← bhŕ̥gu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hatá ← √han- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

makhám ← makhá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

प्र । सु॒न्वा॒नस्य॑ । अन्ध॑सः । मर्तः॑ । न । वृ॒त॒ । तत् । वचः॑ ।
अप॑ । श्वान॑म् । अ॒रा॒धस॑म् । ह॒त । म॒खम् । न । भृग॑वः ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• sunvānasyāndhaso ← sunvānasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• sunvānasyāndhaso ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• marto ← martaḥ ← marta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vṛta ← vṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “choose; ask.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vacaḥ ← vacas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “statement; command; speech; words; advice; word; voice.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• śvānam ← śvan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dog; śvan [word].”

• arādhasaṃ ← arādhasam ← arādhas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “stingy.”

• hatā ← hata ← han
• [verb], plural, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• makhaṃ ← makham ← makha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; Makha; festival.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• bhṛgavaḥ ← bhṛgu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Bhṛgu; precipice; Bhṛgu; Bhṛgu; Venus; bhṛgu [word].”

सुन्वानस्य अभिषूयमाणस्य अन्धसः अदनीयस्य सोमस्य तत् प्रसिद्धं वचः वचनं घोषं मर्तः मारकः कर्मविघ्नकारी श्वा न प्र वृत न भजताम् । न शृणोत्विति यावत् । तथा हे स्तोतारः अराधसं संसाधककर्मरहितं तं श्वानम् अप हत । तत्र दृष्टान्तः । मखं न । यथा पुरापराद्धं मखमेतन्नामानं भृगवः अपहतवन्तः तथापहतेत्यर्थः ॥

English translation:

“Let no mortal hear the sound of the effused Soma; drive off the dog that sacrifices not as the Bhṛgus drove off Makha.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Let no mortal: ‘No death-giving, i.e., rite-obstructing dog’;

Arādhasam = stingy, rādhakakarmarahitam

Like a mortal he [=the dog] has shown preference for the speech of the stalk being pressed.
Smite away the dog, the ungenerous one, as the Bhr̥gus (did) the Battler.

Geldner takes ná in b as the neg. (flg. Sāyaṇa.) and asserts (n. 13), contra Oldenberg, that the presence of the mortal and the dog in this vs. (and the VS vs. Oldenberg cites) is an accident. But the position of ná in the pāda is that of the simile particle (though at least it would immed. precede the verb), and the wealth of similes in this tṛca supports a simile reading here as well. The point of the hemistich is that, like the human, the dog is attracted to the sound of the soma ritual, particularly the sound of the soma pressing, and invades it.

The 2nd hemistich begins like 1c: ápa śvā́nam … The simile in d, “as the Bhr̥gus did the Battler” (makháṃ ná bhṛ́gavaḥ), refers to what Geldner calls an otherwise unknown saga. The makhá- is found as a defeated enemy of Indra in X.171.2, a hymn attributed to one Iṭa Bhārgava, the patronymic of the victors in our vs.. Note that the denom. verb makhasyate occurs in our vs. 5c.

Let not the power of men restrain the voice of the outpouring juice:
As Bhrgu’s sons chased Makha, so drive ye the greedy hound away.

Dieser Rede des ausgepreßten Safts hat der Sterbliche nicht den Vorzug gegeben. Schlaget den knickerigen Hund fort wie die Bhrigu´s den Makha!

Der Gott erwähl’ sich wie ein Mensch dies Lied des ausgepressten Tranks; Den gabenlosen Hund verjagt, gleichwie der Bhrigustamm den Feind.

Словно смертный, он выбрал себе ту речь
Выжимаемого стебля (сомы).
Прочь (гоните) пса недарящего!
Убейте (его), как Бхригу (убили) Макху!

• पवमानः सोमः
• प्रजापतिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रसुन्वानस्य) सर्वोत्पादक परमात्मा (अन्धसः) जो उपासनीय है, (तद्वचः) उसकी वाणी को (मर्तः) सन्मार्ग में विघ्न करनेवाला पुरुष (न वृत) न ग्रहण करे और (श्वानम्) उस विघ्नकारी को (अराधसम्) जो नास्तिकता के भाव से सत्कर्मों से रहित है, उसको (न) जैसे (भृगवः) परिपक्क बुद्धिवाले (मखम्) हिंसारूपी यज्ञ का हनन करते हैं, इस प्रकार (अपहत) आप लोग इन विघ्नकारियों का हनन करें॥१३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में हिंसा के दृष्टान्त से नास्तिकों की संगति का त्याग वर्णन किया है ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र सुन्वानस्य) उत्पादयितुः परमात्मनः (अन्धसः) उपासनीयस्य (तत् वचः) तस्य वाचं (मर्तः) सन्मार्गे विघ्नकारिपुरुषः (न वृत) न गृह्णातु (श्वानम्) तं विघ्नकारिणं च (अराधसं) यो हि नास्तिकत्वेन सत्कर्मरहितस्तं (न) यथा (भृगवः) परिपक्वबुद्धयः (मखं) हिंसायज्ञं घ्नन्ति एवं (अपहत) तं विघ्नकारिणमपि नाशयत॥१३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - प्रजापतिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ꣡ जामि꣡र् अ꣡त्के अव्यत
भुजे꣡ न꣡ पुत्र꣡ ओणि꣡योः
स꣡रज् जारो꣡ न꣡ यो꣡षणां
वरो꣡ न꣡ यो꣡निम् आस꣡दम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

átke ← átka- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

avyata ← √vyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

jāmíḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

bhujé ← bhúj- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

oṇyòḥ ← oṇí- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jāráḥ ← jārá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

sárat ← √sr̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

yóṣaṇām ← yóṣaṇā- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

āsádam ← √sad- (root)
{case:ACC, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

varáḥ ← vará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । जा॒मिः । अत्के॑ । अ॒व्य॒त॒ । भु॒जे । न । पु॒त्रः । ओ॒ण्योः॑ ।
सर॑त् । जा॒रः । न । योष॑णाम् । व॒रः । न । योनि॑म् । आ॒ऽसद॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• jāmir ← jāmiḥ ← jāmi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “related; ancestral; customary; usual.”

• atke ← atka
• [noun], locative, singular, masculine
• “garment.”

• avyata ← vye
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “cover.”

• bhuje ← bhuj
• [verb noun]
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• putra ← putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• oṇyoḥ ← oṇi
• [noun], locative, dual, masculine
• “arm.”

• saraj ← sarat ← sṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• jāro ← jāraḥ ← jāra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “fancy man.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yoṣaṇāṃ ← yoṣaṇām ← yoṣaṇā
• [noun], accusative, singular, feminine
• “girl; wife.”

• varo ← varaḥ ← vara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “suitor; groom; husband; Vara; lover.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• āsadam ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

जामिः बन्धुभूतो देवानां सोमः अत्के आच्छादके पवित्रे आ अव्यत आवृणोति । संबद्धो भवति । तत्र दृष्टान्तः । भुजे न यथा ओण्योः रक्षकयोर्मात्रापित्रोः भुजे पुत्रः आवृणोति तद्वत् । ततः सोऽयं सोमः योनिं स्वस्थानभूतं कलशम् आसदम् आसत्तुं सरत् सरति । तत्र दृष्टान्तद्वयम् । जारो न यथा जारः योषणाम् असतीं स्त्रियं प्राप्तुं सरति । यथा वा वरः कन्यां प्राप्तुं गच्छति तद्वत् ॥

English translation:

“(Soma) the kinsman (of the gods) is enveloped in the investing filter like a child in the arms of its protecting parents; he hastens like a gallant to a mistress, like a bridegroom (to the bride) to sit upon his station (the pitcher).”

Their kinsman has wrapped himself in a cloak (of milk) to enjoy it, like a son in the two arms (of his mother).
He runs like a swain to a maiden, like a wooer, to sit in the womb.

The d pāda (varó) ná yónim āsádam is almost identical to 15d (vedhā́) ná yónim āsádam, both expressing the endpoint of Soma’s ritual journey.

The Friend hath wrapped him in his robe, as in his parents arms, a son.
He went, as lover to a dame, to take his station suitor-like.

Der Verwandte hat sich in sein Gewand gehüllt, wie der Sohn in die Arme der Mutter, um die Milch zu genießen. Er eilt wie der Buhle zur Frau, wie der Liebhaber, um sich auf seinen Platz, den Schoß, zu setzen.

Der Freund hat sich ins Kleid gehüllt, wie an die Mutterbrust das Kind; Er eilt wie zu der Braut der Mann, zu sitzen in der Liebsten, Schooss.

Кровный брат завернулся в покров,
Словно сын в руках (у матери), чтобы насладиться.
Он спешит, как любовник к женщине,
Как возлюбленный, чтобы сесть на (свое) лоно.

• पवमानः सोमः
• प्रजापतिः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (न) जैसे (पुत्रः) पुत्र (ओण्योः) माता-पिता की (भुजे) भुजाओं की (अव्यत) रक्षा करता है, इसी प्रकार (जामिरत्के) अपने उपासकों की रक्षा करनेवाले परमात्मा के आधार पर आप लोग विराजमान हों और (न) जैसे कि (जारः) “जारयतीति जारोऽग्निः” कफादि दोषों का हनन करनेवाला अग्नि (योषणाम्) स्त्रियों को (सरत्) प्राप्त होता है और (न) जैसे कि, (वरः) वर (योनिम्) वेदी को (आसदम्) प्राप्त होता है, इसी प्रकार सर्वगुणाधार परमात्मा को आप लोग प्राप्त हों॥१४॥

भावार्थभाषाः - यहाँ कई दृष्टान्तों से परमात्मा की प्राप्ति का वर्णन किया है। कई एक लोग यहाँ “जारो न योषणां” के अर्थ स्त्रैण पुरुष अर्थात् स्त्रीलम्पट पुरुष के करते हैं, यह अर्थ वेद के आशय से सर्वथा विरुद्ध है, क्योंकि वेद सदाचार का रास्ता बतलाता है, दुराचार का नहीं ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (न) यथा (पुत्रः) सुतः (ओण्योः) मातापित्रोः (भुजे) बाहू (अव्यत) रक्षति एवं (जामिः, अत्के) स्वोपासकरक्षकस्य परमात्मन आधारे विराजध्वं यूयं (न) यथा च (जारः) कफादिदोषाणां हन्ताग्निः (योषणां) स्त्रियं (सरत्) प्राप्नोति (न) यथा च (वरः) वरः (योनिं) वेदिं लभते एवं हि सर्वगुणाधारं परमात्मानं (आसदं) प्राप्नुवन्तु भवन्तः॥१४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - प्रजापतिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स꣡ वीरो꣡ दक्षसा꣡धनो
वि꣡ य꣡स् तस्त꣡म्भ रो꣡दसी
ह꣡रिः पवि꣡त्रे अव्यत
वेधा꣡ न꣡ यो꣡निम् आस꣡दम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dakṣasā́dhanaḥ ← dakṣasā́dhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vīráḥ ← vīrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

tastámbha ← √stambhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)
{}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

avyata ← √vyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavítre ← pavítra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

āsádam ← √sad- (root)
{case:ACC, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

vedhā́ḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

सः । वी॒रः । द॒क्ष॒ऽसाध॑नः । वि । यः । त॒स्तम्भ॑ । रोद॑सी॒ इति॑ ।
हरिः॑ । प॒वित्रे॑ । अ॒व्य॒त॒ । वे॒धाः । न । योनि॑म् । आ॒ऽसद॑म् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• dakṣasādhano ← dakṣa
• [noun], masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dakṣasādhano ← sādhanaḥ ← sādhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “effective; performing.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• yas ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• tastambha ← stambh
• [verb], singular, Perfect indicative
• “paralyze; stiffen; fixate; fixate; stambh; rear; stop; strengthen; constipate.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• pavitre ← pavitra
• [noun], locative, singular, neuter
• “strainer.”

• avyata ← vye
• [verb], singular, Thematic aorist (Ind.)
• “cover.”

• vedhā ← vedhāḥ ← vedhas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• āsadam ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

दक्षसाधनः बलसाधनः सः सोमः वीरः समर्थो भवति । यः सोमः रोदसी द्यावापृथिव्यौ वि तस्तम्भ स्वतेजसा व्यस्तभ्नात् । आच्छादयतीत्यर्थः । किंच हरिः हरितवर्णः सोमः वेधा न विधाता यजमानो यथा स्वगृहमासीदति तद्वत् योनिं स्वस्थानं कलशम् आसदम् आसत्तुं पवित्रे अव्यत आवृणोति । संबद्धो भवति ॥

English translation:

“The green-tinted (Soma), the implement of strength, the hero, who has upheld heaven and earth, is enveloped in the filter like the sacrificer (in his house) to sit upon his station.”

He is a hero, bringing skill to realization, who has propped apart the two world-halves.
The tawny one has wrapped himself in the filter, like a ritual adept, to sit in the womb.

The isolated summary vs. The cow’s hide (gávye ádhi tvací) closely matches gór ádhi tvací in 11b, but the sheep’s fleece is found nowhere else in the hymn, unless the ví of 11a gestures towards it. See comm. ad loc.

That Hero who produces strength, he who hath propped both worlds apart,
Gold-hued, hath wrapped him in the sieve, to settle, priest-like, in his place.

Er ist der Held, der Kraftwirker, der beide Welten auseinandergestemmt hat. Der Goldgelbe hat sich in die Seihe gehüllt, um wie ein Meister sich auf seinen Platz zu setzen.

Dieser Held, der Kraft vollendende, der beide Welten gesondert befestigt hat, der goldfarbene hat sich in das Läuterungsnetz eingehüllt, um sich wie ein Ordner auf seinen Sitz niederzulassen.

Он тот герой, осуществляющий силу действия,
Кто установил врозь две половины вселенной.
Золотистый укрылся в цедилке,
Чтобы сесть на (свое) лоно, как устроитель обряда.

• पवमानः सोमः
• प्रजापतिः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) पूर्वोक्त परमात्मा (वीरः) सर्वगुणसम्पन्न है, (दक्षसाधनः) सब चातुर्य्यादि बलों का देनेवाला है, (रोदसी) द्युलोक और पृथिवीलोक को (यः) जो (तस्तम्भ) सहारा दिये खड़ा है, वह (हरिः) सब दुर्गुणों को हनन करनेवाला परमात्मा (पवित्रे) पवित्र अन्तःकरण में विराजमान होकर (अव्यत) रक्षा करता है, (न) जैसे कि (वेधाः) यजमान (योनिम्) अपने यज्ञमण्डप में (आसदम्) स्थिर होता है, इसी प्रकार परमात्मा पवित्र अन्तःकरणों में ज्ञानगति से प्रविष्ट होकर उनको प्रकाशित करता है॥१५॥

भावार्थभाषाः - जो लोग अपने अन्तःकरणों को पवित्र बनाते हैं अर्थात् मन, बुद्धि आदिकों को शुद्ध करते हैं, उनके अन्तःकरणों में परमात्मा का आविर्भाव होता है ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) स परमात्मा (वीरः) सर्वगुणसम्पन्नः (दक्षसाधनः) चातुर्यादिबलानां प्रदाता च (यः) यश्च (रोदसी) द्यावापृथिव्यौ (तस्तम्भ) आधरति सः (हरिः) दुर्गुणानां हन्ता परमात्मा (पवित्रे) पूतेऽन्तःकरणे तिष्ठन् (अव्यत) रक्षति (न) यथा (वेधाः) यजमानः (योनिं) स्वयज्ञमण्डपम् (आसदं) आश्रयति एवं परमात्मा पूतान्तःकरणे ज्ञानगत्या प्रविष्टस्तानि प्रकाशयति ॥१५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - प्रजापतिः
• छन्दः - अनुष्टुप्

अ꣡व्यो वा꣡रेभिः पवते
सो꣡मो ग꣡व्ये अ꣡धि त्वचि꣡
क꣡निक्रदद् वृ꣡षा ह꣡रिर्
इ꣡न्द्रस्याभ्य् ए᳡ति निष्कृत꣡म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ávyaḥ ← ávi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́rebhiḥ ← vā́ra- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)
{}

gávye ← gávya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvací ← tvác- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kánikradat ← √krand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

niṣkr̥tám ← niṣkr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अव्यः॑ । वारे॑भिः । प॒व॒ते॒ । सोमः॑ । गव्ये॑ । अधि॑ । त्व॒चि ।
कनि॑क्रदत् । वृषा॑ । हरिः । इन्द्र॑स्य । अ॒भि । ए॒ति॒ । निः॒ऽकृ॒तम् ॥

• avyo ← avyaḥ ← avya
• [noun], nominative, singular, masculine

• vārebhiḥ ← vāra
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “strainer.”

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• gavye ← gavya
• [noun], locative, singular, masculine
• “bovine.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tvaci ← tvac
• [noun], locative, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• kanikradad ← kanikradat ← kanikrad ← √krand
• [verb noun], nominative, singular
• “roar; neigh.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• harir ← hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• indrasyābhy ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrasyābhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• niṣkṛtam ← niṣkṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “place; rendezvous.”

अयं सोमः अव्यः अवेः वारेभिः वालैः पवित्रैः तेभ्यः पवते कलशं प्रति क्षरति । किंच गव्ये आनडुहे अधि त्वचि चर्मणि कनिक्रदत् शब्दायमानः वृषा कामानां वर्षकः हरिः हरितवर्णः सोमः इन्द्रस्य स्वभूतं निष्कृतं संस्कृतं स्थानम् अभ्येति अभिगच्छति ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“The Soma flows purified by the sheep’s hairs; crying aloud upon the cowhide for the showerer (of benefits), green-tinted he goes to Indra’s prepared station.”

Soma purifies himself with the fleeces of sheep, on the cow’s hide. Ever roaring, the bullish fallow bay goes to his rendezvous with Indra.
Usṇ ̣ih Hymns: 102–106

Soma upon the ox’s skin through the sheep’s wool flows purified.
Bellowing out, the Tawny Steer goes on to Indra’s special place.

Soma wird durch die Schafhaare auf dem Stierfell geläutert. Brüllend geht der männliche Falbe zu des Indra Treffort.

Hell rieselt durch das Widderhaar der Soma auf die Rinderhaut, Laut wiehernd geht der goldne Hengst dahin, wo er den Indra trifft.

Он очищается через сито из овечьей шерсти,
Сома на коровьей шкуре.
Громко ржущий мужественный буланый конь
Идет на свидание с Индрой.

• पवमानः सोमः
• प्रजापतिः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (हरिः) उक्त परमात्मा (इन्द्रस्य) कर्मयोगी के (निष्कृतम्) सद्गुणसम्पन्न अन्तःकरण को (अभ्येति) प्राप्त होता है, (वृषा) वह सब कामनाओं की वर्षा करनेवाला (गव्ये अधित्वचि) इन्द्रियों के अधिष्ठाता मन में स्थिर होकर (कनिक्रदत्) गर्जता हुआ (पवते) रक्षा करता है, (सोमः) वह सर्वोत्पादक परमात्मा (अव्यः) जो सर्वरक्षक है, वह (वारेभिः) पवित्र सद्भावों से सन्मार्गानुयायियों की रक्षा करता है॥१६॥

भावार्थभाषाः - यहाँ कई एक लोग (गव्ये अधित्वचि) के अर्थ गोचर्म के करते हैं, ऐसा करना वेद के आशय से सर्वथा विरुद्ध है। न केवल वेदाशय से विरुद्ध है, किन्तु प्रसिद्धि से भी विरुद्ध है, क्योंकि अधित्वचि के अर्थ गोचर्म पर गर्जना किये गये हैं और गोचर्म पर गर्जना अनुभव से सर्वथा विरुद्ध है। इस अधित्वचि के अर्थ मनरूप अधिष्ठाता के ही ठीक हैं, किसी अन्य वस्तु के नहीं॥१६॥ यह १०१ वाँ सूक्त और तीसरा वर्ग समाप्त हुआ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हरिः) परमात्मा (इन्द्रस्य) कर्मयोगिनः (निष्कृतं) संस्कृतान्तःकरणम् (अभि एति) आप्नोति (वृषा) सर्वकामप्रदः सः (गव्ये, अधि, त्वचि) इन्द्रियाधिष्ठातरि मनसि स्थिरो भूत्वा (कनिक्रदत्) गर्जन् (पवते) रक्षति (अव्यः) रक्षकः (सोमः) परमात्मा (वारेभिः) पवित्रभावैः स्वभक्तान् रक्षति॥१६॥ इत्येकशततमं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः॥