०७५

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - कविः
• छन्दः - जगती

अभि᳓ प्रिया᳓णि पवते च᳓नोहितो
ना᳓मानि यह्वो᳓ अ᳓धि ये᳓षु व᳓र्धते
आ᳓ सू᳓रियस्य बृहतो᳓ बृह᳓न्न् अ᳓धि
र᳓थं वि᳓ष्वञ्चम् अरुहद् विचक्षणः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

cánohitaḥ ← cánohita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

priyā́ṇi ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

nā́māni ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

várdhate ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yahváḥ ← yahvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yéṣu ← yá- (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

ádhi ← ádhi (invariable)

br̥hán ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

br̥hatáḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sū́ryasya ← sū́rya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aruhat ← √ruh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vicakṣaṇáḥ ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣvañcam ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒भि । प्रि॒याणि॑ । प॒व॒ते॒ । चनः॑ऽहितः । नामा॑नि । य॒ह्वः । अधि॑ । येषु॑ । वर्ध॑ते ।
आ । सूर्य॑स्य । बृ॒ह॒तः । बृ॒हन् । अधि॑ । रथ॑म् । विष्व॑ञ्चम् । अ॒रु॒ह॒त् । वि॒ऽच॒क्ष॒णः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• priyāṇi ← priya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• canohito ← canohitaḥ ← canohita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “popular; favorable.”

• nāmāni ← nāman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• yahvo ← yahvaḥ ← yahva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “youngest; youthful; active.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• yeṣu ← yad
• [noun], locative, plural, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vardhate ← vṛdh
• [verb], singular, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sūryasya ← sūrya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• bṛhato ← bṛhataḥ ← bṛhat
• [noun], genitive, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• bṛhann ← bṛhan ← bṛhat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; great; loud; high; much(a); exalted; abundant; intensive; strong; huge.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• viṣvañcam ← viṣvañc
• [noun], accusative, singular, masculine
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• aruhad ← aruhat ← ruh
• [verb], singular, Imperfect
• “heal; grow; cicatrize; climb; board; ascend; grow.”

• vicakṣaṇaḥ ← vicakṣaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

चनोहितः । चन इत्यन्ननाम । चायतेरसुनि चन इत्यौणादिकसूत्रेण निपातितः । चनसेऽन्नाय हितः यद्वा हितान्नः सोमः प्रियाणि जगतः प्रीणयितॄणि नामानि नमनशीलानि तान्युदकानि अभि पवते अभितः करोति । येषु अन्तरिक्षस्थितेषूदकेषु यह्वः महानयं सोमः अधि वर्धते अधिकं प्रवृद्धो भवति । अपां मध्ये सोमो वसति । ततः बृहन् महान् सोमः बृहतः महतः परिवृढस्य सूर्यस्य विष्वञ्चं विष्वग्गमनम् अधि उपरि रथं विचक्षणः सर्वस्य विद्रष्टा सन् आ अरुहत् आरोहति । ‘ अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते ’ इति ॥

English translation:

“(The Soma) fit for good flows towards the delightful waters in which the mighty (Soma) is fostered; the beholder of all, the great (Soma) mounts themighty sun’s chariot which go everywhere.”

Delighted, he purifies himself, (aiming) toward his own dear names, upon which the youthfully exuberant one grows strong.
The lofty one, wide gazing, has mounted upon the chariot of the lofty sun that faces in many directions.

The opening abhí priyā́ṇi pavate … nā́māni is reminiscent of IX.62.25=66.1=107.23 pávasva … abhí víśvāni kā́vyā “purify yourself towards all products of poetic skill,” where in all cases I take the abhí ACC phrase as goal. See comm. ad IX.62.25. The point is that Soma in the course of his ritual preparation aims his journey towards the place where the hymns are being recited - in this case the hymns mentioning his names and epithets. Like the other RVic gods (esp. Indra), Soma “grows strong” on praise. In contrast, Geldner thinks that the “names” are “die Formen oder Phasen des zubereiteten Tranks”; sim. Lüders (526) “Erscheinungsformen.” I don’t see why the physical needs to replace the verbal here, esp. given the emphasis on the verbal, and indeed on names, in the next vs. Properly speaking, yahváḥ should be part of the main cl., in order for yéśu to take its proper place in the rel. cl. A slightly revised tr. would be “Delighted, the youthfully exuberant one purifies himself towards his own dear names, upon which he grows strong.” The 2nd hemistich implicitly contrasts the heavenly soma with the earthly, ritual one of ab, as so often.

The adj. vícakṣanaḥ ‘wide gazing’, characterizing Soma, is a partial match for acc. víṣvañcam ‘facing in many directions’, used of the sun’s chariot.

GRACIOUSLY-MINDED he is flowing on his way to win dear names o’er which the Youthful One grows great.
The Mighty and Far-seeing One hath mounted now the mighty Surya’s car which moves to every side.

Der Begehrte läutert sich für seine lieben Namen, unter denen der Jüngstgeborene groß wird. Der Hohe hat den Wagen der hohen Sonne bestiegen, den nach verschiedenen Richtungen gehenden, der Weitschauende.

Befriedigt rieselt zu den lieben Wesen er, an denen er, der rastlos strömende, sich labt; Bestiegen hat der hohen Sonne Wagen er, allschauender, der hohe, den der ringsum fährt.

Очищается довольный, (чтобы достигнуть своих) милых
Имен, среди которых юный растет.
Высокий поднялся на колесницу высокого Сурьи,
Движущуюся в разные стороны, (он,) далеко смотрящий.

• पवमानः सोमः
• कविः
• निचृज्जगती
• निषादः

अब ईश्वर को सूर्यादिकों के प्रकाशकत्वरूप से वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (विचक्षणः) वह सर्वज्ञ परमात्मा (विष्वञ्चम्) विविध प्रकारवाले इस संसार को (रथम्) रम्य बनाकर (अध्यरुहत्) तथा सर्वोपरि होकर विराजमान हो रहा है। वह परमात्मा (बृहन्) बड़ा है और (बृहतः सूर्यस्य) इस बड़े सूर्य के चारों ओर (आ) व्याप्त होता है और (चनोहितः) सबका हितकारी परमात्मा (अभिप्रियाणि) सबका कल्याण करता हुआ (पवते) पवित्र करता है तथा (यह्वः) सबसे बड़ा है। (येषु नामानि) जिसमें अनन्त नाम हैं, वह परमात्मा (अधिवर्धते) अधिकता से वृद्धि को प्राप्त है॥१॥

भावार्थभाषाः - इस निखिल ब्रह्माण्ड का निर्माता परमात्मा सूर्यादि सब लोक-लोकान्तरों का प्रकाशक है। इसी अभिप्राय से कहा है कि “न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः” अर्थात् परमेश्वर का प्रकाशक कोई नहीं, वही सबका प्रकाशक है ॥१॥

अथेश्वरः सूर्यादीनां प्रकाशत्वेन वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (विचक्षणः) स सर्वज्ञः परमात्मा (विष्वञ्चम्) विविधविधमिमं संसारं (रथम्) रम्यं कृत्वा (अध्यरुहत्) सर्वोपरि विराजते। स परमात्मा (बृहन्) महानस्ति। तथा (बृहतः सूर्यस्य) अस्य महतः सूर्यस्याभितः (आ) व्याप्नोति। अथ च (चनोहितः) सर्वहितकारकः (अभिप्रियाणि) सर्वेषां कल्याणं कुर्वन् (पवते) पवित्रयति। तथा (यह्वः) महतो महान् (येषु नामानि) येष्वनन्तानि नामानि सन्ति स जगदीश्वरः (अधिवर्धते) अधिकतया वृद्धिं प्राप्नोति ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - कविः
• छन्दः - जगती

ऋत᳓स्य जिह्वा᳓ पवते म᳓धु प्रियं᳓
वक्ता᳓ प᳓तिर् धियो᳓ अस्या᳓ अ᳓दाभियः
द᳓धाति पुत्रः᳓ पितरो᳓र्+ अपीचि᳓यं
ना᳓म तृती᳓यम् अ᳓धि रोचने᳓ दिवः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
jihvā́ ← jihvā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

priyám ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádābhyaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asyā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

dhiyáḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

pátiḥ ← páti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vaktā́ ← vaktár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

apīcyàm ← apīcyà- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

dádhāti ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pitróḥ ← pitár- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

putráḥ ← putrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

nā́ma ← nā́man- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

rocané ← rocaná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tr̥tī́yam ← tr̥tī́ya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ऋ॒तस्य॑ । जि॒ह्वा । प॒व॒ते॒ । मधु॑ । प्रि॒यम् । व॒क्ता । पतिः॑ । धि॒यः । अ॒स्याः । अदा॑भ्यः ।
दधा॑ति । पु॒त्रः । पि॒त्रोः । अ॒पी॒च्य॑म् । नाम॑ । तृ॒तीय॑म् । अधि॑ । रो॒च॒ने । दि॒वः ॥

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• jihvā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “tongue; tongue; jihvā [word]; fire.”

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• madhu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• priyaṃ ← priyam ← priya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• vaktā ← vaktṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “telling.”

• patir ← patiḥ ← pati
• [noun], nominative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• dhiyo ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], genitive, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• asyā ← asyāḥ ← idam
• [noun], genitive, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• adābhyaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• dadhāti ← dhā
• [verb], singular, Present indikative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• putraḥ ← putra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• pitror ← pitroḥ ← pitṛ
• [noun], locative, dual, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• apīcyaṃ ← apīcyam ← apīcya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “secret; hidden; cryptic.”

• nāma ← nāman
• [noun], accusative, singular, neuter
• “name; appellation; nāman [word]; nāmakaraṇa; surname; noun; word.”

• tṛtīyam ← tṛtīya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “third; neuter; tṛtīya [word]; homosexual.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• rocane ← rocana
• [noun], locative, singular, neuter
• “light; celestial sphere.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

ऋतस्य सत्यभूतस्य यज्ञस्य जिह्वा मुख्यत्वेन जिह्वास्थानीयः सोमः प्रियं प्रियकरं मधु मदकरं रसं पवते क्षरति। कीदृशः। वक्ता शब्दकृत् । यद्वा । स्तोतृभिः क्रियमाणाः स्तुतयः साधीयस्य इति प्रतिश्रवणस्य कर्ता । अस्याः धियः एतस्य कर्मणः पतिः पालयिता अदाभ्यः रक्षोभिर्हिंसितुमशक्यः पुत्रः यजमानः पित्रोः मातापित्रोः अपीच्यम् अन्तर्हितं यत् नाम । तौ न जानीतो नामकरणवेलायाम् । तस्मात्तयोरपरिज्ञायमानं तत् तृतीयं नाम दिवः द्युलोकस्य रोचने दीप्यमाने सोमेऽभिषूयमाणे सति अधि दधाति अत्यन्तं धारयति । नक्षत्रव्यावहारिकनाम्नी प्रभाष्य सोमयाजीति तृतीयमस्य नाम इति भगवता बौधायनेनोक्तम् ( बौ. गृह्यशेष. १.११.४-७ ) ॥

English translation:

“The tongue of the sacrifice (Soma) distils the delightful exhilarating (juice), speaking, lord of this rite, unassailable; the son (the sacrificer) assumes a third name unknown to his parents in the briliance of heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Speaking: i.e., resounding, or replying to the praises of the worshippers; a third name unknown to his parents: a name not given at birth at the called cnāmakaraṇa; rocane divaḥ = dyulokasyā dīpyamāne somebhiṣū yamāṇe satī; somayājin is an instrumental nce of a third name (Baudhāyana)

As the tongue of truth, he purifies himself as his own dear honey—he, the speaker and father of this insight, who cannot be deceived.
The son sets a secret name on his two parents and a third in the
luminous realm of heaven.

The published translation contains a clear error — ‘father’ instead of ‘lord’, for pátiḥ in b — a regrettable lapse. It should be corrected to “speaker and lord,” and “father” in the published introduction. should likewise be changed.

Oldenberg finds “tongue” as a descriptor of Soma “bizarr,” but given how much emphasis is placed in IX on Soma’s noise-making capabilities and association with speech, I don’t see why. This vs. depicts Soma as the origin and controller of speech and name-giving, while in vs. 1 (ab) in complementary fashion he aims towards and is nourished by the names given him by others, or so I interpr. it.

As Geldner points out, cd is (partially) illuminated by I.155.3cd, whose d pāda is identical to ours: dádhāti putró ávaram páram pitúr, nā́ma tṛtī́yam ádhi rocané diváḥ “The son [=Viṣṇu] sets in place the lower and the higher (names) of the father and the third name in the luminous realm of heaven.” In both cases the entities in question in the c pāda are surely Heaven and Earth (so for our passage both Geldner [n.

2cd] and Renou). The “luminous realm of heaven” must be the realm beyond the nearer sky; the “third realm” (tṛtī́ye rájasi) appears in the preceding hymn (IX.74.6), though the same geographical area may not be in question. In any case Soma’s ability to name these cosmic entities emphasizes his global mastery of speech, and the paradox of the son naming his parents makes the wonder all the greater.

The Speaker, unassailable Master of this hymn, the Tongue of sacrifice pours forth the pleasant meath.
Within the lustrous region of the heavens the Son makes the third secret name of Mother and of Sire.

Als die Zunge der Wahrheit läutert sich die liebe Süßigkeit, als unbeirrbarer Sprecher und Meister dieser Dichtung. Der Sohn legt den Eltern einen geheimen Namen, er legt den dritten Namen dem Lichtraum des Himmels bei.

Des Opfers Zunge rieselt liebe Süssigkeit, der starke Herr und Sprecher dieses frommen Worts, Es setzt der Sohn der Aeltern drittes Wesen hin, das tiefverborgne an des Himmels Aetherraum.

Язык (вселенского) закона, он очищается как приятная сладость,
Оратор, безобманный повелитель этой молитвы.
Сын дает тайное имя двоим родителям,
Третье (принадлежит) светлому пространству неба.

• पवमानः सोमः
• कविः
• पादनिचृज्ज्गती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) द्युलोक के (रोचने) प्रकाश के लिये (तृतीयं) तीसरा (नाम) नाम (अधिदधाति) धारण करता है तथा (पुत्रः पित्रोः) सन्तान-सन्तानी भाव का (अपीच्यम्) अधिकरण है और (ऋतस्य जिह्वा) सच्चाई की जिह्वा है तथा (पवते) सबकोपवित्र करता है। (मधु) मधुर (प्रियम्) प्रिय वचनों का (वक्ता) कथन करनेवाला है और (अदाभ्यः) अदम्भनीय वह परमात्मा (अस्या धियः) इन कर्मों का अधिपति है॥२॥

भावार्थभाषाः - जीव के शुभाशुभ सब कर्मों का अधिपति परमात्मा है। उसी प्रकाशस्वरूप परमात्मा से सब द्युभ्वादि लोक-लोकान्तरों का प्रकाश होता है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (दिवः) द्युलोकस्य (रोचने) प्रकाशनाय (तृतीयं नाम) तृतीयं नामधेयम्। (अधिदधाति) धरति। तथा (पुत्रः पित्रोः) सन्तानभावस्य सन्तानीभावस्य च (अपीच्यम्) अधिकरणरूपोऽस्ति। अथ च (ऋतस्य जिह्वा) सत्यस्य जिह्वासि त्वम्। तथा (पवते) सर्वान् पवित्रयति। (मधु) मधुरस्य (प्रियम्) प्रियवचनस्य (वक्ता) कथनकर्तास्ति। तथा (अदाभ्यः) अदम्भनीयः स परमेश्वरः (अस्या धियः) अमीषां कर्मणामधिपतिरस्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - कविः
• छन्दः - जगती

अ᳓व द्युतानः᳓ कल᳓शाँ अचिक्रदन्
नृ᳓भिर् येमानः᳓ को᳓श आ᳓ हिरण्य᳓ये
अभी᳓म् ऋत᳓स्य दोह᳓ना अनूषत
अ᳓धि त्रिपृष्ठ᳓ उष᳓सो वि᳓ राजति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line
genre M

Morph
acikradat ← √krand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

dyutānáḥ ← √dyut- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

kaláśān ← kaláśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

hiraṇyáye ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

kóśe ← kóśa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

yemānáḥ ← √yam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

dohánāḥ ← dohánā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

īm ← īm (invariable)

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

rājati ← √rāj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tripr̥ṣṭháḥ ← tripr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

uṣásaḥ ← uṣás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

अव॑ । द्यु॒ता॒नः । क॒लशा॑न् । अ॒चि॒क्र॒द॒त् । नृऽभिः॑ । ये॒मा॒नः । कोशे॑ । आ । हि॒र॒ण्यये॑ ।
अ॒भि । ई॒म् । ऋ॒तस्य॑ । दो॒हनाः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ । अधि॑ । त्रि॒ऽपृ॒ष्ठः । उ॒षसः॑ । वि । रा॒ज॒ति॒ ॥

• ava
• [adverb]
• “down.”

• dyutānaḥ ← dyut
• [verb noun], nominative, singular
• “shine; inflame.”

• kalaśāṃ ← kalaśa
• [noun], accusative, plural, masculine
• “jar.”

• acikradan ← acikradat ← krand
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• yemānaḥ ← yam
• [verb noun], nominative, singular
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• kośa ← kośe ← kośa
• [noun], locative, singular, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• hiraṇyaye ← hiraṇyaya
• [noun], locative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

• abhīm ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīm ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dohanā ← dohanāḥ ← dohana
• [noun], nominative, plural, feminine

• anūṣatādhi ← anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• anūṣatādhi ← adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tripṛṣṭha ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tripṛṣṭha ← pṛṣṭhaḥ ← pṛṣṭha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• uṣaso ← uṣasaḥ ← uṣas
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Ushas; dawn; uṣas [word]; morning.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• rājati ← rāj
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; shine; glitter; direct.”

द्युतानः। ‘द्युत दीप्तौ’ । दीप्यमानः नृभिः कर्मनेतृभिर्ऋत्विग्भिः हिरण्यये हिरण्मये कोशे अधिषवणचर्मणि । तस्य हिरण्मयत्वं ’ हिरण्यपाणिरभिषुणोति ’ इति हिरण्यसंबन्धात् । तादृशे कोशे येमानः । छान्दसे कर्मणि लिटि कानचि रूपम् । नियम्यमानः सोमः । ततः ऋतस्य सत्यभूतस्य यज्ञस्य दोहनाः दोग्धार ऋत्विजः ईम् एनं सोमम् अभि अनूषत अभिष्टुवन्ति । ‘ ग्रावाणो वत्सा ऋत्विजो दुहन्ति’ (तै. सं. ६.२.११.४ ) इति तैत्तिरीयब्राह्मण एषां दोग्धृत्वमभिहितम् । सोमः कलशान् द्रोणाभिधानान् प्रति अव अचिक्रदत् अवक्रन्दति शब्दायते । ततः त्रिपृष्ठः । त्रीणि सवनान्येव पृष्ठानि यस्य स तथोक्तः त्रिषु सवनेषु सोमस्य विद्यमानत्वात् । त्रिचक्रादित्वादुत्तरपदान्तोदात्तत्वम्। तादृशः सोमः उषसः अधि यागाहनि वि राजति । ‘अधिशीङ्स्थासां० ) (पा. सू. १. ४, ४६ ) इति द्वितीया । तेष्वहःसु विशेषेण दीप्यते । यद्वा । राजतिरन्तर्णीतण्यर्थः । अहानि प्रकाशयति ॥

English translation:

“Shining, he cries aloud (descending) into the vessels, pressed by the priests into the golden receptacle; the milk of the sacrifice glorify him; the supporter of the three sacrifices shines (most) on the days of sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The milk of the sacrifice: ’the priests milk the stones as calves (milk the cows)’ (Taittirīya Saṃhitā 6.2.11.4).

Flashing, he has roared down toward the tubs, being guided by men into the golden bucket.
Those who produce the milk of truth have bellowed to him.
Triple-backed, he rules [/shines] afar over the dawns.

The same phrase ṛtásya dohánāḥ is found in I.144.3. In our passage I think it refers both to the cows=milk and to the poets.

On tripṛṣṭhá- see disc. ad IX.70.8, 71.7.

I take ví rājati with both ‘shine’ and ‘rule’.

Sending forth flashes he hath bellowed to the jars, led by the men into the golden reservoir.
The milky streams of sacrifice have sung to him: he of the triple height shines brightly through the morns.

Erglänzend hat er die Krüge angebrüllt, von den Männern in der goldenen Kufe gezügelt. Ihm haben die Melkkühe der Opferordnung zugebrüllt. Der Dreirückige hat während der Morgen den Vorrang;

Er rauscht hernieder auf die Schüsseln hell an Glanz, gelenkt von Männern zu dem goldenen Gefäss, Des Opfers Melker jauchzen ihm mit Liedern zu, dreifach bedeckt durchleuchtet er das Morgenroth.

Сверкая, он наполнил ревом кувшины,
Управляемый мужами в золотом сосуде.
Дойные (коровы) (вселенского) закона его громко приветствовали.
Трехспинный правит утренними зорями.

• पवमानः सोमः
• कविः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिपृष्ठः) भूः भुवः स्वः ये तीन लोक हैं पृष्ठस्थानी जिसके, वह परमात्मा (उषसः) उषाकाल का प्रकाशक होकर (अधिविराजति) विराजमान है। (ऋतस्य) सच्चाई के (दोहनाः) दोहन करनेवाले (ईम्) इस परमात्मा को (अभ्यनूषत) उपासक गण उपासना द्वारा विभूषित करते हैं। (हिरण्यये कोशे) प्रकाशरूप अन्तःकरण में (येमानः) सम्पूर्ण नियमों का कर्ता वह परमात्मा (अचिक्रदत्) शब्दायमान होता हुआ (नृभिः) उपासक लोगों से स्तुति किया गया निवास करता है। (कलशान्) उनके अन्तःकरणों को (अवद्युतानः) निरन्तर प्रकाश करता हुआ (आ) विराजमान है॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उषा के प्रकाशित सूर्यादिकों का भी प्रकाशक है और वह पुण्यात्माओं के स्वच्छ अन्तःकरण को हिरण्मय पात्र के समान प्रदीप्त करता है अर्थात् जो पुरुष परमात्मपरायण होना चाहे, वह पहिले अपने अन्तःकरण को स्वच्छ बनाये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (त्रिपृष्ठः) भूर्भुवः स्वः इमे त्रयो लोकाः पृष्ठस्थानीया यस्य स परमात्मा (उषसः) उषःकालस्य प्रकाशको भूत्वा (अधिविराजति) विराजमानोऽस्ति। (ऋतस्य) सत्यस्य (दोहनाः) दोहनकर्तारः (ईम्) अमुं परमात्मानम् (अभ्यनूषत) उपासनया विभूषयन्ति। स परमात्मा (हिरण्यये कोशे) प्रकाशरूपेऽन्तःकरणे (येमानः) अखिलनियमनियामकः परमेश्वरः (अचिक्रदत्) शब्दायमानः सन् (नृभिः) उपासकैः स्तुतो निवसति। अथ च (कलशान्) तेषामन्तःकरणानि (अवद्युतानः) प्रकाशयन् (आ) विराजितोऽस्ति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - कविः
• छन्दः - जगती

अ᳓द्रिभिः सुतो᳓ मति᳓भिश् च᳓नोहितः
प्ररोच᳓यन् रो᳓दसी मात᳓रा शु᳓चिः
रो᳓माणि अ᳓व्या सम᳓या वि᳓ धावति
म᳓धोर् धा᳓रा पि᳓न्वमाना दिवे᳓-दिवे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

cánohitaḥ ← cánohita- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

matíbhiḥ ← matí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

prarocáyan ← √ruc- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávyā ← ávya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

dhāvati ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rómāṇi ← róman- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

samáyā ← samá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

dhā́rā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

divé-dive ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

mádhoḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pínvamānā ← √pinv- (root)
{case:NOM, gender:F, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

अद्रि॑ऽभिः । सु॒तः । म॒तिऽभिः॑ । चनः॑ऽहितः । प्र॒ऽरो॒चय॑न् । रोद॑सी॒ इति॑ । मा॒तरा॑ । शुचिः॑ ।
रोमा॑णि । अव्या॑ । स॒मया॑ । वि । धा॒व॒ति॒ । मधोः॑ । धारा॑ । पिन्व॑माना । दि॒वेऽदि॑वे ॥

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• suto ← sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• matibhiś ← matibhiḥ ← mati
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• canohitaḥ ← canohita
• [noun], nominative, singular, masculine
• “popular; favorable.”

• prarocayan ← prarocay ← √ruc
• [verb noun], nominative, singular

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• romāṇy ← romāṇi ← roman
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hair; bristle; mane.”

• avyā ← avya
• [noun], accusative, plural, neuter

• samayā
• [adverb]
• “near.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• dhāvati ← dhāv
• [verb], singular, Present indikative
• “run; run; wash.”

• madhor ← madhoḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• dhārā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• pinvamānā ← pinv
• [verb noun], nominative, singular
• “swell; swell; overflow; abound.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

• dive ← diva
• [noun], locative, singular, neuter
• “day; sky; Svarga.”

मतिभिः । ‘ मन ज्ञाने । मन्त्रे विषेषपचमन इति क्तिन्नुदात्तः । स्तुतिभिः अद्रिभिः ग्रावभिश्च सुतः अभिषुतः चनोहितः चनसे अन्नाय हितः हितान्नो वा मातरा मातरौ जगतो निर्मात्र्यौ रोदसी द्यावापृथिव्यौ प्ररोचयन स्वतेजसा प्रकाशयन् अत एव शुचिः दीप्यमानः एवंविधः सोमः अव्यानि अविभवानि रोमाणि तैः कृतानि पवित्राणि समया अभितः समीपे वि धावाति विशेषेण क्षरति । किंच पिन्वमाना अद्भिः सिच्यमाना मधोः मदकरस्य सोमस्य धारा दिवेदिवे अन्वहं दीर्घसत्रेषु पवित्राण्युभयतः पवते ॥

English translation:

“Effused by the stones and by the praises, fit for food, illuminating heaven and earth the parents (of the universe), pure, (the Soma), flows between the sheep’s hairs, diluted (with the water) the stream of the exhilarating beverage (is purified) day by day.”

Pressed with stones, delighted by our thoughts, making the two
world-halves, his mothers, to shine forth, the blazing one
races through the woolen hairs all at once, as a stream of honey swelling day after day.

In IX.98.9 Geldner suggests that the world-halves (ródasī) are the jaws of the soma-press, which could account for their being called his mothers (mātárā) here.

On samáyā (ví dhāvati) see comm. ad I.113.10.

Pressed by the stones, with hymns, and graciously inclined, illuminating both the Parents, Heaven and Earth,
He flows in ordered season onward through the flee, a current of sweet juice still swelling day by day.

Mit Steinen ausgepreßt, von den frommen Gedanken begehrt, die beiden Welten, seine Mütter, erleuchtend, der Reine. - Mitten durch die Schafhaare rinnt der Strom der Süßigkeit, Tag für Tag anschwellend.

Gepresst von Steinen, durch Gebet geneigt gemach, durchleuchtend hell die Welten, seiner Aeltern Paar, So läuft er durch des Widders Haare quer hindurch, als süssen Trankes Strömung rieselnd Tag für Tag.

Выжатый камнями, довольный молитвами,
Освещая две половины вселенной, (своих) матерей, чистый,
Он пробегает посредине сквозь овечьи волоски,
Поток сладости, набухающий день ото дня.

• पवमानः सोमः
• कविः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (रोदसी मातरा) इस संसार के मातापितावत् वर्त्तमान जो द्युलोक और पृथिवीलोक हैं, उनको (प्ररोचयन्) प्रकाश करता हुआ (च) और (मतिभिः अद्रिभिः) ज्ञानरूपी चित्तवृत्तियों से (सुतः) संस्कृत और (चनोहितः) सबका हितकारी (शुचिः) शुद्धस्वरूप परमात्मा (समया) सब ओर से (रोमाण्यव्या) सब पदार्थों की रक्षा करता हुआ (विधावति) विशेषरूप से गति करता है। (दिवेदिवे) प्रतिदिन (मधोः धारा) अमृतवृष्टि से (पिन्वमाना) पुष्ट करता है॥४॥

भावार्थभाषाः - द्युलोक और पृथिव्यादि लोक-लोकान्तरों का प्रकाशक परमात्मा अपनी सुधामयी-वृष्टि से सदैव पवित्र करता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (रोदसी मातरा) अस्य संसारस्य मातृवत् पितृवत् वर्तमानौ द्युलोक-भूलोकौ तौ (प्ररोचयन्) प्रकाशयन् (च) अथ च (मतिभिः अद्रिभिः) ज्ञानरूपचित्तवृत्तिभिः (सुतः) संस्कृतस्तथा (चनोहितः) सर्वहितकारी (शुचिः) शुद्धस्वरूपः परमेश्वरः (समया) सर्वतः (रोमाण्यव्या) निखिलपदार्थान् रक्षयन् (विधावति) विशेषरूपेण गच्छति। (दिवेदिवे) अहरहः (मधोः धारा) अमृतवर्षणेन (पिन्वमाना) पुष्णाति ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - कविः
• छन्दः - जगती

प᳓रि सोम प्र᳓ धनुवा सुअस्त᳓ये
नृ᳓भिः पुनानो᳓ अभि᳓ वासयाशि᳓रम्
ये᳓ ते म᳓दा आहन᳓सो वि᳓हायसस्
ते᳓भिर् इ᳓न्द्रं चोदय दा᳓तवे मघ᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhanva ← √dhanv- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

prá ← prá (invariable)

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

svastáye ← svastí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

āśíram ← āśír- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vāsaya ← √vas- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

āhanásaḥ ← āhanás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádāḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

víhāyasaḥ ← víhāyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

codaya ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dā́tave ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

maghám ← maghá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tébhiḥ ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

परि॑ । सो॒म॒ । प्र । ध॒न्व॒ । स्व॒स्तये॑ । नृऽभिः॑ । पु॒ना॒नः । अ॒भि । वा॒स॒य॒ । आ॒ऽशिर॑म् ।
ये । ते॒ । मदाः॑ । आ॒ह॒नसः॑ । विऽहा॑यसः । तेभिः॑ । इन्द्र॑म् । चो॒द॒य॒ । दात॑वे । म॒घम् ॥

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dhanvā ← dhanva ← dhanv
• [verb], singular, Present imperative
• “run.”

• svastaye ← svasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “prosperity; well-being; fortune; benediction; svasti [word]; well; luck.”

• nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• punāno ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vāsayāśiram ← vāsaya ← vāsay ← √vas
• [verb], singular, Present imperative
• “dress.”

• vāsayāśiram ← āśiram ← āśir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mixture.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• madā ← madāḥ ← mada
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• āhanaso ← āhanasaḥ ← āhanas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “aroused; intoxicant.”

• vihāyasas ← vihāyasaḥ ← vihāyas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “vigorous.”

• tebhir ← tebhiḥ ← tad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• codaya ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

• dātave ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• magham ← magha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; wealth; reward; wages; reward.”

हे सोम स्वस्तये अविनाशाय परि प्र धन्व पात्राणि परितः प्रगच्छ । धविर्गत्यर्थः । किंच नृभिः कर्मनेतृभिर्ऋत्विग्भिः पुनानः पूयमानस्त्वम् आशिरम् आश्रयणं क्षीरादिकम् अभि वासय आच्छादय । संयोजयेति यावत् । आहनसः । ‘ आहननवन्तो वचनवन्तः । (निरु. ४,१५ ) इति यास्कः । शत्रूणामाभिमुख्येन हन्तारोऽभिहन्यमाना अभिषूयमाणाः स्तुतिमन्तः शब्दवन्तो वा विहायसः । महन्नामैतत् । महान्तः ते त्वदीयाः ये मदाः मदहेतवो रसाः सन्ति तेभिः तैः सोमैरस्माभिर्दीयमानैः मघं मंहनीयं धनमस्मभ्यं दातवे दातुम् इन्द्रं चोदय प्रेरय ॥ ॥ ३३ ॥

English translation:

“Soma, flow forth for our welfare; purified by the priests cloth yourself in the (milky) mixture; with the exhilarating loud-sounding mighty juices which you have, inspire Indra to bestow affluence upon us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Loud-sounding: āhanasas = having slaughter, or having utterance; or, being struck or pressed; or, having praises

Run forth all around, Soma, for our well-being. As you are being purified by men, dress yourself in the milk-mixture.
With those exhilarating drinks of yours, luxuriant and expansive,
stimulate Indra to give us bounty.
1310 IX.76–77

Geldner (n. 5c) insists that āhanáso víhāyasaḥ is gen. sg. with te, rather than nom. pl. with mádāḥ (Grassmann, Renou, published translation). That is of course possible, but the difference is fairly minor whether the phrase modifies Soma or his exhilarating drinks.

Flow onward, Soma, flow to bring prosperity: cleansed by the men, invest thee with the milky draught.
What gladdening drinks thou hast, foaming, exceeding strong, even with these incite Indra to give us wealth.

Rinne im Kreise weiter, o Soma, zum Heile, von den Männern geläutert lege das Kleid der Milch an! Deine Räusche, des Üppigen in voller Körperkraft, mit denen feure Indra an, daß er eine Gabe schenke!

O Soma, ströme rings hervor zum Wohlergehn, geklärt von Männern hülle ein die warme Milch, Und welche Tränke kräftig dir und schwellend sind, mit denen treibe Schatz zu geben Indra an.

Беги вперед кругами, о сома, (нам) на счастье,
Очищаемый мужами, оденься в добавление молока!
(Те) буйные сильные опьянения, что у тебя,
Вдохни ими Индру, чтоб (он) вручил щедрый дар!

• पवमानः सोमः
• कविः
• विराड्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (ये ते मदा आहनसः) जो आपके स्वभाव वाणी के समान उपदेश करते हैं, (तेभिः) उनसे (विहायसाः) हमारा आप आच्छादन करें और (इन्द्रम्) कर्मयोगी को (मघं दातवे) ऐश्वर्य देने के लिये (चोदय) प्रेरणा कीजिये। (सोम) हे परमात्मन् ! उपदेशकों द्वारा (नृभिः) हमको पवित्र करते हुए (परिपुनानः) हमारे कल्याण के लिये (स्वस्तये) प्राप्त होइये और (प्रधन्व) हमारे आश्रय की (आशिरम्) सब ओर से रक्षा कीजिये॥५॥

भावार्थभाषाः - जो लोग एकमात्र परमात्मा का आश्रयण करते हैं, परमात्मा उनकी सर्वथा रक्षा करते हैं, क्योंकि सर्वनियन्ता और सबका अधिष्ठाता एकमात्र वही है। जैसा कि हम पूर्व भी अनेक स्थलों में लिख आये हैं कि “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति तद्विजिज्ञासस्व तद् ब्रह्म” तै० ३।१॥ “सर्वाणि वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते आकाशं प्रत्यस्तं यन्त्याकाशो वा एभ्यो ज्यानाकाशः परायणम्” छा० ६।१४।१॥ “आत्मैवेदं सर्वम्” छा० ७।२५।२॥ “पुरुष एवेदं सर्वम्” ऋ० ८।४।१७।१॥ “स एव जातः स जनिष्यमाणः” यजु० ३२।४॥ “नित्यो नित्यानाम्” कठ० ५।१३॥ “नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मम्” मु० १।१।६॥ “सत्यं हैव ब्रह्म” बृ० ५।४।१॥ “ब्रह्मवादिनो हि प्रवदन्ति नित्यम्” श्वे० ३।२१॥ “यो विश्वस्य जगतः प्राणतस्पतिः” ऋ० १।७।१२।५॥ “यः प्राणतो निमिषतो माहित्वैक इद्राजा जगतो बभूव” ऋ० ८।७।३।३॥ “यो भूतं च भव्यं च सर्वं यश्चाधितिष्ठति” अथ० १०।८।४।१॥ “ब्रह्म गामश्वं जनयन्त ओषधीर्वनस्पतीन् पृथिवीं पर्वताँ अपः। सूर्यं दिवि रोहयन्तः सुदानव आर्या व्रताः विसृजन्तो अधिक्षमि” ॥ इत्यादि वेदोपनिषदों के वचनों से प्रसिद्ध है कि परमात्मा ही सबका अधिष्ठान है। अधिष्ठान, अधिकरण, आश्रय ये एक ही वस्तु के नाम हैं। उसी परमात्मा ने इस चराचरात्मक संसार को उत्पन्न किया है, जिसको कोई आश्चर्यरूप से देख रहा है, कोई आश्चर्यरूप से सुन रहा है और कोई इस गूढ तत्त्व को न समझकर अज्ञानावस्था में पड़ा हुआ है। पर इसमें कोई सन्देह नहीं कि इसके कर्तृत्व का कोई तिरस्कार नहीं कर सकता। अर्थात् नास्तिक से नास्तिक भी जब इस बात का विचार करता है कि इस विविध रचनासंयुक्त विश्व को किसने उत्पन्न किया, तो उसकी दृष्टि भी किसी अद्भुत शक्ति पर ही ठहरती है। अस्तु–ये विचार तो उन लोगों के हैं, जो ब्रह्म को तर्कगम्य मानते हैं और जिन आस्तिक लोगों के विचार में ब्रह्म शब्दगम्य है, उनके लिये प्रमाणान्तर की आवश्यकता नहीं। इसीलिये हमने ऋ. मं. १०। सू. ६५। मं. ११ में यह स्पष्ट कर दिया कि ब्रह्म ने इस संसार को पहिले सूक्ष्मावस्था में बनाया और फिर स्थूलावस्था में मेघाकार, फिर पृथिवी, वनस्पति, ओषधि और फिर गवाश्वादिरूप से इस संसार की सृष्टि की ॥कई एक लोग उक्त मन्त्र के ये अर्थ करते हैं कि “दिवि रोहयन्तः” द्युलोक में आरोहण करते हुए और सूर्यलोक को आरोहण करते हुए “सुदानवः” दानशील लोग ब्रह्म=अन्न, गो, अश्वादि सृष्टि को (जनयन्तः) पैदा करते भये। इस अर्थ को न केवल सायणाचार्य ने किया है, किन्तु विलसन ग्रिफिथइत्यादि यूरोपियन विद्वानों ने भी यही अर्थ किये हैं और वे लोग हेतु यह देते हैं कि “जनयन्तः” यह बहुवचन उक्त देवों में घट सकता है, ब्रह्म में नहीं। यदि उनसे यह पूछा जाय कि “आर्या व्रता विसृजन्त” इस वाक्य में “व्रता” का “व्रतानि” कैसे बना लिया और “आर्या” का “श्रेष्ठानि” कैसे बना लिया, तो उत्तर यही मिलेगा कि वेद में इस लौकिक व्याकरण का बल नहीं चलता। यदि इसी प्रकार लौकिक व्याकरण का त्याग करना है, तो “ब्रह्म” को कर्ता रखकर यह अर्थ क्यों न किया जाय कि ब्रह्म ने सम्पूर्ण पृथिवी-पर्वतादि पदार्थों को उत्पन्न किया। इस उदाहरण से हमारा तात्पर्य व्याकरण की लघुता करने का नहीं, किन्तु जो लोग व्याकरण का अन्यथा उपयोग करके वेदार्थ को बिगाड़ते हैं, उनकी भूल दूर करने का है। इसी प्रकार मं. १ सू० २४ मं ८। में “पन्थानं” के स्थान में वेद में “पन्थां” पाठ है और “सूर्यस्य” के स्थान में “सूर्याय” है। इसी प्रकार अनेक स्थलों में “विप्रेभिः” “प्रचैः” “रथीः” इत्यादि अनेक प्रयोग ऐसे पाए जाते हैं, जो अज्ञों के गर्व को भञ्जन करके वैदिक साहित्य के गर्व को स्थिर करते हैं। अस्तु–मुख्य प्रसङ्ग यह है कि “आशिरम्” हमारे आध्यात्मिक लक्ष्य की पूर्ति करनेवाला परमात्मा हममें कर्मयोगियों को उत्पन्न करके हमको कर्मयोगी तथा उद्योगी बनाये॥५॥यह श्रीमद् आर्यमुनि के द्वारा उपनिबद्ध क्संहिताभाष्य के सातवें अष्टक में द्वितीय अध्याय समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (ये ते मदा आहनसः) ये तव स्वभावा वाणीवोपदिशन्ति (तेभिः) तैः (विहायसाः) अस्मानाच्छादय। अथ च (इन्द्रम्) कर्मयोगिनं (मघं दातवे) ऐश्वर्यदानाय (चोदय) प्रेरय। (सोम) हे जगदीश ! (नृभिः) उपदेशकैः (परिपुनानः) अस्मान् पवित्रयन् (स्वस्तये) सत्कल्याणाय (प्रधन्व) प्राप्तो भव। तथा (आशिरम्) अस्मदाश्रयं (अभिवासय) अभितो रक्षय ॥५॥ इति श्रीमदार्यमुनिनोपनिबद्धे ऋक्संहिताभाष्ये सप्तमाष्टके द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः ॥