०७०

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

त्रि᳓र् अस्मै सप्त᳓ धेन᳓वो दुदुह्रे
सत्या᳓म् आशि᳓रम् पूर्विये᳓ वि᳓ओमनि
चत्वा᳓रि अन्या᳓ भु᳓वनानि निर्णि᳓जे
चा᳓रूणि चक्रे य᳓द् ऋतइ᳓र् अ᳓वर्धत

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmai ← ayám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

duduhre ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

saptá ← saptá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

trís ← trís (invariable)

āśíram ← āśír- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pūrvyé ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

satyā́m ← satyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vyòmani ← vyòman- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

anyā́ ← anyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

bhúvanāni ← bhúvana- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

catvā́ri ← catúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

nirṇíje ← nirṇíj- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ávardhata ← √vr̥dh- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

cakre ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

cā́rūṇi ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

r̥taíḥ ← r̥tá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

त्रिः । अ॒स्मै॒ । स॒प्त । धे॒नवः॑ । दु॒दु॒ह्रे॒ । स॒त्याम् । आ॒ऽशिर॑म् । पू॒र्व्ये । विऽओ॑मनि ।
च॒त्वारि॑ । अ॒न्या । भुव॑नानि । निः॒ऽनिजे॑ । चारू॑णि । च॒क्रे॒ । यत् । ऋ॒तैः । अव॑र्धत ॥

• trir ← tris
• [adverb]
• “thrice; tris [word].”

• asmai ← idam
• [noun], dative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• sapta ← saptan
• [noun], nominative, singular, neuter
• “seven; seventh.”

• dhenavo ← dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• duduhre ← duh
• [verb], plural, Perfect indicative
• “milk.”

• satyām ← satya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “true; real; real; faithful; good.”

• āśiram ← āśir
• [noun], accusative, singular, feminine
• “mixture.”

• pūrvye ← pūrvya
• [noun], locative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• vyomani ← vyoman
• [noun], locative, singular, masculine
• “abhra; sky; ākāśa; Svarga; Vyoman.”

• catvāry ← catvāri ← catur
• [noun], accusative, plural, neuter
• “four; catur [word].”

• anyā ← anya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “other; another(a); remaining; different; anya [word]; other than; more(a); fresh; any(a).”

• bhuvanāni ← bhuvana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Earth; being; world; bhuvana [word].”

• nirṇije ← nirṇij
• [noun], dative, singular, feminine
• “attire; garment.”

• cārūṇi ← cāru
• [noun], accusative, plural, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• cakre ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• ṛtair ← ṛtaiḥ ← ṛta
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• avardhata ← vṛdh
• [verb], singular, Imperfect
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

अस्मै पवमानाय पूर्व्ये पूर्वैः कृते व्योमनि । विविधमोमावनं गमनं देवानामत्रेति व्योम यज्ञः । तस्मिन् स्थिताय । यद्वा । प्रत्ने व्योमन्यन्तरिक्षे वर्तमानाय । त्रिः सप्त एकविंशतिसंख्याकाः धेनवः प्रीणयित्र्यो गावः सत्यां यथार्थभूताम् आशिरम् आश्रयणसाधनं क्षीरादि दुदुहे दुहन्ति । यद्वा । त्रिः सप्त द्वादश मासाः पञ्चर्तवस्त्रय इमे लोका असावादित्य एकविंशः’ (तै. सं.५.४.१२.२) इत्येतैः सर्वैः सह गोषु पय उत्पाद्यते तद्भावो दुहन्त इति । किंचायं सोमः अन्या अन्यानि चत्वारि भुवनानि उदकानि वसतीवरीस्तिस्रश्चैकधना इति तानि चतुःसंख्याकानि चारूणि कल्याणान्युदकानि निर्णिजे निर्णेजनाय परिशोधनाय परिपोषणाय वा चक्रे । कदा करोति । यत् यदा अयम् ऋतैः यज्ञैः अवर्धत वर्धितवान् तदा करोति ॥

English translation:

“For him in the ancient sacrifice thrice seven kine milk forth the right mixture; he makes four other beautiful waters for purification when he is nourished with the sacrifices.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Thrice seven kine: may signify the 12 months, the 5 seasons, the 3 worlds and the sun; the four waters are the vasatīvarī waters and the three ekadhana) waters (Taittirīya saṃhitā 5.4.12.2)

Three times seven milk-cows have milked out for him the real
milk-mixture in the foremost distant heaven.
He made the four other dear worlds to be his raiment, when he grew strong through the truths [=hymns].

THE three times seven Milch-kine in the eastern heaven have for this Soma poured the genuine milky draught.
Four other beauteous Creatures hath he made for his adornment, when he waxed in strength through holy rites.

Dreimal sieben Kühe gaben für ihn die echte Mischmilch im ersten Himmelsraum. Vier andere schöne Wesen machte er sich zum Festgewand, als er nach den Regeln groß wurde.

Es liessen sieben Kühe dreimal strömen ihm den wahren Milchtrank in dem höchsten Himmelsraum, Vier andre theure Wesen legte er sich an zum Schmuck, als er durch heil’ges Werk gekräftigt war.

Трижды семь дойных коров доились для него
Истинным молоком для смешения на древнем небосводе.
Четыре другие милые сущности
Он сделал себе праздничным нарядом, когда возрастал от истин.

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

अब पच्चीस प्रकार के तत्त्वों का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (पूर्व्ये व्योमनि) महदाकाश में (अन्या) प्रकृति से भिन्न (चत्वारि भुवनानि) चार तत्त्व (यत्) जो कि (चारूणि) सुन्दर हैं, वे (निर्णिजे) शुद्धि के लिये (ऋतैः) प्रकृति के सत्य द्वारा (चक्रे) परमात्मा ने रचे हैं। (अस्मे) इस कार्य के लिये (धेनवः) वेदवाणियें (त्रिः सप्तः) अहंकार से लेकर इन्द्रियों तक २१ तत्त्वों द्वारा (दुदुह्रे) पूर्ण करती हैं और उससे (सत्यामाशिरम्) सत्य हैं कारण जिनके, ऐसे क्षीरादि रसों को (अवर्धत) बढ़ाती हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने प्रकृति उपादान कारण से इस संसार को उत्पन्न किया और वह इस प्रकार की प्रकृति से महत्तत्त्व और महत्तत्त्व से अहंकार और अहंकार से पञ्चतन्मात्र अर्थात् शब्द स्पर्श रूप रस तथा गन्ध इन से पाँच ज्ञानेन्द्रिय और पाँच कर्मेन्द्रिय एवंपञ्च-भूत अर्थात् पृथिवी जल तेज वायु आकाश और २१ वाँ अहंकार इन २१ प्रकृतियों से परमात्मा ने संसार को उत्पन्न किया। महत्तत्त्व को यहाँ इसलिये नहीं गिना कि वह वैदिक लोगों के मन्तव्य में एक प्रकार की प्रकृति ही है। तात्पर्य यह है कि प्रकृति इस संसार का परिणामी उपादान कारण है। अर्थात् प्रकृति के परिणाम से इस संसार की रचना हुई है और परमात्मा कूटस्थ नित्य है। उसका किसी प्रकार से परिणाम वा परिवर्तन नहीं होता ॥१॥

अथ पञ्चविंशतितत्त्वानि वर्ण्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पूर्व्ये व्योमनि) महदाकाशे (अन्या) प्रकृतेरन्यानि (चत्वारि भुवनानि) चत्वारि तत्त्वानि (यत्) यानि (चारूणि) सुन्दराणि सन्ति तानि (निर्णिजे) शुद्धये (ऋतैः) प्रकृतेः सत्यद्वारेण (चक्रे) परमात्मना निर्मितानि सन्ति। (अस्मे) एतदर्थं (धेनवः) वेदवाचः (त्रिः सप्त) अहङ्कारत इन्द्रियपर्यन्तमेकविंशतितत्त्वैः (दुदुह्रे) दुहन्ति। अथ च तैस्तत्त्वैः (सत्यामाशिरम्) सत्यकारणभूतान् क्षीरादिरसान् (अवर्धत) वर्धयन्ति॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

स᳓ भि᳓क्षमाणो अमृ᳓तस्य चा᳓रुण
उभे᳓ द्या᳓वा का᳓वियेना वि᳓ शश्रथे
ते᳓जिष्ठा अपो᳓ मंह᳓ना प᳓रि व्यत
य᳓दी देव᳓स्य श्र᳓वसा स᳓दो विदुः᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

bhíkṣamāṇaḥ ← √bhaj- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED, mood:DES}

cā́ruṇaḥ ← cā́ru- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyā́vā ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

kā́vyena ← kā́vya- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

śaśrathe ← √śrathⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ví ← ví (invariable)

apáḥ ← áp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

maṁhánā ← maṁhánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pári ← pári (invariable)

téjiṣṭhāḥ ← téjiṣṭha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vyata ← √vyā- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

devásya ← devá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sádaḥ ← sádas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śrávasā ← śrávas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yádi ← yádi (invariable)

सः । भिक्ष॑माणः । अ॒मृत॑स्य । चारु॑णः । उ॒भे इति॑ । द्यावा॑ । काव्ये॑न । वि । श॒श्र॒थे॒ ।
तेजि॑ष्ठाः । अ॒पः । मं॒हना॑ । परि॑ । व्य॒त॒ । यदि॑ । दे॒वस्य॑ । श्रव॑सा । सदः॑ । वि॒दुः ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• bhikṣamāṇo ← bhikṣamāṇaḥ ← bhikṣ ← √bhaj
• [verb noun], nominative, singular
• “beg; beg.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• cāruṇa ← cāruṇaḥ ← cāru
• [noun], genitive, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “both(a).”

• dyāvā ← div
• [noun], accusative, dual, feminine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• kāvyenā ← kāvyena ← kāvya
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• śaśrathe ← śrath
• [verb], singular, Perfect indicative

• tejiṣṭhā ← tejiṣṭhāḥ ← tejiṣṭha
• [noun], accusative, plural, feminine

• apo ← apaḥ ← ap
• [noun], accusative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• maṃhanā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• vyata ← vye
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “cover.”

• yadī ← yadi
• [adverb]
• “if; in case.”

• devasya ← deva
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• śravasā ← śravas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

• sado ← sadaḥ ← sadas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “mansion; assembly; seat; seat.”

• viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

सः पवमानः चारुणः कल्याणस्य अमृतस्य उदकस्य । ‘क्रियाग्रहणं कर्तव्यम्’ इति कर्मणः संप्रदानसंज्ञा । चतुर्थ्यर्थे बहुलम्’ (पा. सू. २.३.६२) इति षष्ठी । चारूदकं भिक्षमाणः यष्टृभिर्याच्यमानः सन् उभे । द्यावादेशस्य द्वंद्वे विहितत्वादत्रोत्तरपदाभावे द्वंद्वः प्रतीयते । उभे द्यावापृथिव्यौ काव्येन कविकर्मणा वि शश्रथे विवृते करोति । यज्ञनिमित्तेन उदकेन संपूरयतीत्यर्थः । किंच तेजिष्ठाः अतिशयेन दीप्तानि अपः उदकानि मंहना महत्त्वेन परि व्यत वरणार्थं परित आच्छादयति । यदि यदा ऋत्विजः देवस्य द्योतमानस्य सोमस्य सदः स्थानं श्रवसा हविषा युक्ताः सन्तः विदुः यागार्थं जानन्ति लभन्ते तदा परित आवृणोतीति । ‘ विद ज्ञाने’।’ सिजभ्यस्त°’ इति झेर्जुसादेशः ॥

English translation:

“He being solicited for auspicious ambrosia opens both heaven and earth by his intelligence, he covers the lustrious waters with his greatness, when (the priests) with the oblation recognize the station of the radiant (Soma).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Opens: i.e., fills them with water

Seeking a share of the dear immortal one, through his poetic skill he has loosened both, Heaven (and Earth), from each other.
He lavishly wraps himself in the glinting-sharp waters when, by the god’s [=Soma’s] fame, they [=waters] know his seat.

Longing for lovely Amrta, by his wisdom he divided, each apart from other, earth and heaven.
He gladly wrapped himself in the most lucid floods, when through their glory they found the God’s resting-place.

Um den schönen Göttertrank bittend hat er mit Seherweisheit beide, Himmel und Erde, von einander gelöst. In die scharf wirkenden Wasser hüllt er sich bereitwillig, wenn sie durch des Gottes Ruhm seinen Sitz in Erfahrung bringen.

Verlangend nach des schönen Göttertranks Gemisch, erschloss er Erd’ und Himmel sich durch Seherkraft, Er hüllt mit Lust sich in die liebsten Fluten ein, wenn sie mit Glanz verweilen in des Gottes Sitz.

Стремясь к милому (миру) бессмертия,
Своею поэтической силой он разделил оба (мира); небо (и землю).
Он великолепно закутался в ярко сверкающие воды,
Когда благодаря славе (этого) бога, они узнали (его) местопребывание.

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (भिक्षमाणः) प्रकृतिरूपी लाभ करता हुआ (चारुणोऽमृतस्य) सुन्दर अमृत देनेवाले (उभे द्यावा)द्युलोक और पृथिवीलोक को (काव्येन) अपनी चतुराई से (विशश्रथे) व्यक्त करता है। (सः) वह परमात्मा (तेजिष्ठा अपः) तेजस्वी जलमय परमाणुओं के (मंहना) महत्त्वसे (परिव्यत) आच्छादन करता है। (यदि देवस्य) अगर दिव्यज्ञान के (श्रवसा) महत्त्वसे (सदः) सद्रूपब्रह्म को (विदुः) जाने, तो उक्त परमात्मा के कर्तव्य को जान सकते हैं॥२॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष परमात्मा के महत्त्व को जानते हैं, वे ही इस जगत् की अद्भुत सत्ता जान सकते हैं, अन्य नहीं ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (भिक्षमाणः) प्रकृतितत्त्वस्य लाभं कुर्वन्तं (चारुणोऽमृतस्य) प्रियामृतप्रदातारं (उभे द्यावा) द्युलोकं पृथिवीलोकं च (काव्येन) स्वचातुर्येण (विशश्रथे) व्यक्तं करोति (सः) असौ परमात्मा (तेजिष्ठा अपः) तेजस्विजलपरमाणूनां (मंहना) महत्त्वेन (परिव्यत) आच्छादयति। (यदि देवस्य) यदि दिव्यज्ञानस्य (श्रवसा) महत्त्वेन (सदः) सद्रूपब्रह्म (विदुः) विदाङ्कुर्वन्तु चेत्तदोक्तपरब्रह्मणः कर्तृत्वं ज्ञास्यन्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

ते᳓ अस्य सन्तु केत᳓वो अ᳓मृत्यवो
अ᳓दाभियासो जनु᳓षी उभे᳓ अ᳓नु
ये᳓भिर् नृम्णा᳓ च देवि᳓या च पुनत᳓
आ᳓द् इ᳓द् रा᳓जानम् मन᳓ना अगृभ्णत

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ámr̥tyavaḥ ← ámr̥tyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ketávaḥ ← ketú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

santu ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ádābhyāsaḥ ← ádābhya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

janúṣī ← janúṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

ca ← ca (invariable)

ca ← ca (invariable)

devyā̀ ← devyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

nr̥mṇā́ ← nr̥mṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

punaté ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRS, voice:MED}

yébhiḥ ← yá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

agr̥bhṇata ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

ā́t ← ā́t (invariable)

ít ← ít (invariable)

manánāḥ ← manána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rā́jānam ← rā́jan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ते । अ॒स्य॒ । स॒न्तु॒ । के॒तवः॑ । अमृ॑त्यवः । अदा॑भ्यासः । ज॒नुषी॒ इति॑ । उ॒भे इति॑ । अनु॑ ।
येभिः॑ । नृ॒म्णा । च॒ । दे॒व्या॑ । च॒ । पु॒न॒ते । आत् । इत् । राजा॑नम् । म॒ननाः॑ । अ॒गृ॒भ्ण॒त॒ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• santu ← as
• [verb], plural, Present imperative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ketavo ← ketavaḥ ← ketu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “banner; ketu; sunbeam; enemy; sign; Premna spinosa Roxb.; comet; signal; signal; luminosity.”

• ‘mṛtyavo ← amṛtyavaḥ ← amṛtyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “ageless; immortal.”

• ‘dābhyāso ← adābhyāsaḥ ← adābhya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

• januṣī ← janus
• [noun], accusative, dual, neuter
• “birth.”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• yebhir ← yebhiḥ ← yad
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• nṛmṇā ← nṛmṇa
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manhood; power.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• devyā ← devya
• [noun], accusative, plural, neuter

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• punata ← punate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• rājānam ← rājan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• mananā ← mananāḥ ← manana
• [noun], nominative, plural, masculine

• agṛbhṇata ← grah
• [verb], plural, Imperfect
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

अस्य एतादृशस्य सोमस्य केतवः प्रज्ञापकाः सर्वैश्चायनीयाः अमृत्यवः मरणधर्मरहिता अत एव अदाभ्यासः । दभेश्चेति वक्तव्यम्’ (पा. सू. ३. १. १२४. ३) इति ण्यत् । परैरहिंस्याः ते तादृशाः अस्य रश्मयः उभे जनुषी जन्मनी स्थावरजङ्गमात्मके द्वे अनु लक्षीकृत्य सन्तु रक्षन्तु । ओषधीनामयं सोमो रेतो निषिञ्चति यज्ञे मनुष्याणां च धाराः स्रवन्ति खलु । सोऽयं येभिः यैः केतुभिः नृम्णा नृम्णानि बलानि देव्या देवार्हाणि च अन्नानि पुनते प्रेरयति आदित् अभिषवानन्तरमेव राजानं सोमं मननाः मननीयाः स्तुतयः अगृभ्णत परिगृह्णन्ति । प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । ‘ हृग्रहोः’ इति भकारः ॥

English translation:

“May those his immortal, inviolable rays protect both classes of beings, wherewith he stimulates human (strength) and divine (food); thereupon praises reach the royal (Soma).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Both classes of beings: the movable and stationary or animate and inanimate creation; or, men and gods; ’the Soma fertilizes the plural nts at the sacrifice, and streams of men flow forth’, the plural nts being part of the stationary (sthāvara) creation, and men belonging to the movable (jaṅgama)

Let those immortal undeceivable beacons of his suffuse both races [=gods and men],
the beacons by which both manly and godly (powers) become purified. Just because of that have the zealous ones accepted him as their king.

May those his brilliant rays he ever free from death, inviolate, for both classes of created things,-
Rays wherewith powers of men and Gods are purified. Yea, even for this have sageswelcomed him as King.

Diese seine Lichtstrahlen, die unsterblichen, untrüglichen sollen zu beiden Geschlechtern dringen, durch die die Menschenkräfte und die göttlichen Kräfte geläutert werden. Dann erst haben die Nachsinnenden den König in ihren Besitz bekommen.

Es mögen seine Strahlen unvertilgbar sein, unsterblich in der Götter und der Menschen Stamm, Durch die erstrahlt, was menschlich und was göttlich ist; dann fassen ihn, den König, die verständigen.

Пусть лучи его, бессмертные, безобманные,
Пронизывают оба рода,
(Лучи), которыми очищаются силы мужества (людей) и богов.
И вот тогда размышляющие захватили царя.

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) वे (अमृत्यवः) मरणधर्रहित (अदाभ्यासः) अदम्भनीय पूर्वोक्त तत्त्ववेत्ता लोग (अस्य) इस संसार के (केतवः) मौलिकमणिस्थानी (सन्तु) हों। (उभे जनुषी) दोनों जन्मों को (अनु) लक्ष्य करके (देव्या नृम्णा) दिव्यकर्म (येभिः) जिनसे किये जाते हैं, वे ही लोग (पुनते) संसार को पवित्र करतेहैं(च) और (आदित्) वे ही (मननाः) माननीय (राजानम्) प्रकाशरूप परमात्मा को (अगृभ्णत) ग्रहण करते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - जो लोग लोक और परलोक को लक्ष्य रखकर शुभ कर्म करते हैं, वे ही परमात्मा के ज्ञानपात्र हो सकते हैं, अन्य नहीं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) पूर्वोक्ताः (अमृत्यवः) मरणधर्मशून्याः (अदाभ्यासः) अदम्भनीयास्तत्त्वविदः (अस्य) अमुष्य जगतः (केतवः) मौलिमणिस्थानीयाः (सन्तु) भवन्तु (उभे जनुषी) उभयजन्म (अनु) लक्ष्यीकृत्य (देव्या नृम्णा) दिव्यानि कर्माणि (येभिः) यैः क्रियन्ते ते एव (पुनते) जगत् पवित्रयन्ति। (च) अथ च (आदित्) ते एव (मननाः) मान्याः (राजानम्) स्वतःप्रकाशं परमात्मानं (अगृभ्णत) गृह्णन्ति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

स᳓ मृज्य᳓मानो दश᳓भिः सुक᳓र्मभिः
प्र᳓ मध्यमा᳓सु मातृ᳓षु प्रमे᳓ स᳓चा
व्रता᳓नि पानो᳓ अमृ᳓तस्य चा᳓रुण
उभे᳓ नृच᳓क्षा अ᳓नु पश्यते वि᳓शौ

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
daśábhiḥ ← dáśa- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

mr̥jyámānaḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sukármabhiḥ ← sukárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

madhyamā́su ← madhyamá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

mātŕ̥ṣu ← mātár- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

pramé ← √mā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

amŕ̥tasya ← amŕ̥ta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

cā́ruṇaḥ ← cā́ru- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

pānáḥ ← pāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vratā́ni ← vratá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ánu ← ánu (invariable)

nr̥cákṣāḥ ← nr̥cákṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

paśyate ← √paś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

víśau ← víś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

सः । मृ॒ज्यमा॑नः । द॒शऽभिः॑ । सु॒कर्म॑ऽभिः । प्र । म॒ध्य॒मासु॑ । मा॒तृषु॑ । प्र॒ऽमे । सचा॑ ।
व्र॒तानि॑ । पा॒नः । अ॒मृत॑स्य । चारु॑णः । उ॒भे इति॑ । नृ॒ऽचक्षाः॑ । अनु॑ । प॒श्य॒ते॒ । विशौ॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mṛjyamāno ← mṛjyamānaḥ ← mṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; polish; rub; remove.”

• daśabhiḥ ← daśan
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “ten; tenth; daśan [word].”

• sukarmabhiḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukarmabhiḥ ← karmabhiḥ ← karman
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• madhyamāsu ← madhyama
• [noun], locative, plural, feminine
• “intermediate; middle; average; second; average; adult; central; moderate; mean; center(a).”

• mātṛṣu ← mātṛ
• [noun], locative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• prame ← pramā ← √mā
• [verb noun]
• “measure; weigh; last.”

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• vratāni ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• pāno ← pānaḥ ← pā
• [verb noun], nominative, singular
• “protect; govern.”

• amṛtasya ← amṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “amṛta; immortality; vatsanābha; ambrosia; mercury; medicine; vighasa; calcium hydroxide.”

• cāruṇa ← cāruṇaḥ ← cāru
• [noun], genitive, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “both(a).”

• nṛcakṣā ← nṛ
• [noun], masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nṛcakṣā ← cakṣāḥ ← cakṣas
• [noun], nominative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• paśyate ← paś
• [verb], singular, Present indikative
• “see; view; watch; meet; observe; think of; look; examine; behold; visit; understand.”

• viśau ← viś
• [noun], accusative, dual, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

सः पवमानः सुकर्मभिः शोभनकर्मयुक्ताभिः दशभिः दशसंख्याकाभिरङ्गुलीभिः मृज्यमानः सः सचा ‘अग्नौ प्रास्ताहुतिः’ इत्यादिक्रमेणापां सहायः प्रमे लोकान् प्रमातुं मध्यमासु अन्तरिक्षस्थितासु अवतिष्ठते ॥ प्रमे । प्रपूर्वान्मातेः क्विपि ङयि ‘आतः’ इति योगविभागादाकारलोपः ॥ किंच नृचक्षाः नृणां द्रष्टा पवमानः चारुणः कल्याणस्य अमृतस्य उदकस्य वृष्ट्यर्थं व्रतानि यागादिकर्माणि पानः रक्षन् उभे विशौ मनुष्यान् देवांश्चान्तरिक्षेण गच्छन् अनु पश्यते अनुपश्यति । मनुष्यानभिमतदानेन देवान् हविष्प्रदानेनेति ॥

English translation:

“Cleansed by the ten well-working (fingers), the companion (of the waters) stands among the midmost mothers to measure (the worlds); the beholder of men protecting sacred rites (for the sake) of auspicious ambrosia looks after both races.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Among the midmost mothers: mātṛṣu;

Madhyamāsu = plural ced in the atmosphere; look after both races: gods and men, i.e., ‘men by granting them their desires, gods by bestowing oblations upon them’

He, being groomed by the ten who work well [=fingers], (goes) forth to bellow forth amid the midmost mothers [=waters?].
Protecting the commandments of the dear immortal one [=heavenly
soma], having his sight on men, he surveys both clans [=gods
and men].

He, while he is adorned by the ten skilful ones, that he too in the Midmost Mothers may create,
While he is watching o’er the lovely Amrta’s ways, looks on both races as Beholder of mankind.

Von den zehn geschickten Fingern geputzt fließt er, um unter den mittleren Müttern als Richtschnur zu dienen. Die Satzungen des schönen Göttertranks hütend überschaut er mit Herrscheraugen beide Stämme.

Wenn er geklärt wird von den zehn geschäftigen, ist er zu bilden in der mittlern Mütter Schooss, Die Bräuche wahrend des geliebten Göttertranks, blickt Männer schauend er nach beiden Stämmen aus.

Начищаемые десятью (пальцами), прекрасно действующими,
Он (течет) вперед среди матерей, служа мерилом.
Охраняя заветы милого (мира) бессмертия,
(Он) со взглядом героя озирает оба племени.

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (मध्यमासु प्रमातृषु) ज्ञानेन्द्रियों में (प्रमे) प्रमाण के लिये (सचा) संगत (सः) वह परमात्मा (दशभिः कर्मभिः) पाँच सूक्ष्म भूत और पाँच स्थूलभूतों से (मृज्यमानः) विराट् रूप से अभिव्यक्ति को प्राप्त हुआ सर्वत्र विराजमान है। (व्रतानि पानः) व्रतों को धारण करनेवाला मनुष्य (चारुणोऽमृतस्य) सुन्दर अमृतभाव के देनेवाले (उभे विशौ) दोनों ज्ञान और कर्म जो हैं, उनको(नृचक्षाः) सर्वज्ञ पुरुष ही (अनुपश्यते) देखता है, अन्य नहीं॥४॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष तपश्चर्यादि कर्मोंको करता है, वही पुरुष ज्ञान तथा कर्म के प्रभाव से सर्वत्राभिव्यक्त परमात्मा को ज्ञानदृष्टि से देख सकता है, अन्य नहीं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मध्यमासु प्रमातृषु) ज्ञानेन्द्रियेषु (प्रमे) प्रमाणार्थं (सचा) सङ्गतः (सः) असौ परमात्मा (दशभिः कर्मभिः) सूक्ष्मभूतैः पञ्चभिस्तथा पञ्चस्थूलभूतैः (मृज्यमानः) विराड्रूपेणाभिव्यक्तः सर्वत्र विराजते (व्रतानि पानः) व्रतकर्ता जनः (चारुणोऽमृतस्य) शोभनामृतभावप्रदातृणी (उभे विशौ) ये द्वे ज्ञानकर्मणी ते (नृचक्षाः) सर्वज्ञ एव (अनुपश्यते) अवलोकयति नान्यः ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

स᳓ मर्मृजान᳓ इन्द्रिया᳓य धा᳓यस
ओ᳓भे᳓ अन्ता᳓ रो᳓दसी हर्षते हितः᳓
वृ᳓षा शु᳓ष्मेण बाधते वि᳓ दुर्मती᳓र्
आदे᳓दिशानः शर्यहे᳓व शुरु᳓धः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dhā́yase ← dhā́yas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

indriyā́ya ← indriyá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

marmr̥jānáḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

antár ← antár (invariable)

harṣate ← √hr̥ṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

hitáḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

bādhate ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

durmatī́ḥ ← durmatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

śúṣmeṇa ← śúṣma- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ví ← ví (invariable)

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ādédiśānaḥ ← √diś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

iva ← iva (invariable)

śaryahā́ ← śaryahán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śurúdhaḥ ← śurúdh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

सः । म॒र्मृ॒जा॒नः । इ॒न्द्रि॒याय॑ । धाय॑से । आ । उ॒भे इति॑ । अ॒न्तरिति॑ । रोद॑सी॒ इति॑ । ह॒र्ष॒ते॒ । हि॒तः ।
वृषा॑ । शुष्मे॑ण । बा॒ध॒ते॒ । वि । दुः॒ऽम॒तीः । आ॒देदि॑शानः । श॒र्य॒हाऽइ॑व । शु॒रुधः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• marmṛjāna ← marmṛjānaḥ ← marmṛj ← √mṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “groom; wash; rub.”

• indriyāya ← indriya
• [noun], dative, singular, neuter
• “aindra.”

• dhāyasa ← dhāyase ← dhāyas
• [noun], dative, singular, neuter

• obhe ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• obhe ← ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, neuter
• “both(a).”

• antā ← antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• rodasī ← rodas
• [noun], accusative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• harṣate ← hṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “rejoice; bristle; thrill.”

• hitaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, singular
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• śuṣmeṇa ← śuṣma
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• bādhate ← bādh
• [verb], singular, Present indikative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• durmatīr ← durmatīḥ ← durmati
• [noun], accusative, plural, feminine
• “stupid.”

• ādediśānaḥ ← ādediś ← √diś
• [verb noun], nominative, singular

• śaryaheva ← śaryahā ← śaryahan
• [noun], nominative, singular, masculine

• śaryaheva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• śurudhaḥ ← śurudh
• [noun], accusative, plural, feminine

मर्मृजानः पवित्रेण मृज्यमानः सः पवमानः धायसे जगतो धारकाय इन्द्रियाय इन्द्रस्य पर्याप्ताय बलाय तदर्थम् उभे रोदसी। ‘ कालाध्वनोः’ इति द्वितीया । उभयोः द्यावापृथिव्योः अन्तः हितः मध्ये वर्तमानः सन् आ हर्षते सर्वतो गच्छति । इन्द्रस्य हि सोमेन बलं भवति । वृषा कामानामुदकानां वा वर्षकः सोऽयं शुष्मेण शोषकेण बलेन दुर्मतीः दुष्टबुद्धीनसुरान् वि बाधते विशेषेण पीडयति । किं कुर्वन् । शुरुधः । शुचा रुन्धन्ति परानिति । पृषोदरादिः । दुःखकारिणोऽसुरान् आदेदिशानः पुनःपुनराह्वयन् हन्ति । तत्र दृष्टान्तः। शर्यहेव । हननसाधनैः इषुभिर्हन्ता वीरः प्रतिभटान् यथा हिनस्ति तद्वत् ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“Being filtered for Indra’s world-supporting strength, stationed in the midst of both worlds he goes (everywhere); the showerer destroys the evil-minded by his vigour, challenging the asuras like an archer.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Asuras: śurudhaḥ = śucā rundhanti parān, they avert painfrom others;

Śaryāha = haananasādhanair iṣubirhantā vīraḥ; in RV. 67.16.39, śarya = an enemy;

Śarya = an arrow, paṇaiḥ śatrūṇām hantā

Constantly being groomed, propelled between the two worlds-halves, he is roused to give suck to Indra.
With his blustering the bull thrusts away evil thoughts, always setting his sights, like a sharpshooter, on rich spoils.

He, while he is adorned to stream forth mighty strength, rejoices in his place between the earth and heaven.
The Steer dispels the evil-hearted with his might, aiming at offerings as an archer at the game.

Geputzt, um die indrische Kraft zu laben, wird er kampflustig, zwischen beiden Welten angespornt. Der Bulle vertreibt mit Wut die Feindseligen, wie ein Pfeilkämpfer auf die Gewinne abzielend.

Wenn für den Indra er zum Trunk gereinigt ist, so jubelt zwischen Erd’ und Himmel er gesandt, Es jagt der Stier mit Kraft die Bösgesinnten fort, hinzielend wie ein Schütze auf die Kriegerschar.

Мощно начищаемый для удовлетворения Индры,
Он (радостно) возбуждается, помещенный между обоими мирами.
Бык прогоняет (своим) неистовством злые мысли,
Нацеливаясь на добычу, как тот, кто убивает стрелой.

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (मर्मृजानः) सर्वपूज्य (दुर्मतीः शुरुधः) दुष्टप्रकृतिवाले असुरों को (आदेदिशानः) शिक्षा देनेवाला (वृषा) आनन्द का वर्षक (उभे रोदसी)द्युलोकऔर पृथ्वीलोक दोनों के (अन्तर्हितः) मध्य में विराजमान (सः) वह परमात्मा (इन्द्रियाय) इन्द्रियों के (धायसे) धारण करनेवाले बल के लिये (आ हर्षते) सर्वत्र विराजमान है और (शुष्मेण) अपने बल से (वि बाधते) दुष्टों को पीड़ा देता है। (शर्यहेव) जैसे बाणों से योद्धा अपने प्रतिपक्षी को मारता है, उसी प्रकार परमात्मा दुराचारी और विघ्नकारी राक्षसों को मारता है॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा अपने सच्चिदानन्दरूप से सर्वत्रैव परिपूर्ण हो रहा है और वह अपनी दमनरूप शक्ति से दुष्टों को दमन करके सत्पुरुषों का उद्धार करता है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मर्मृजानः) सर्वपूज्यः (दुर्मतीः शुरुधः) दुष्टप्रकृतीनामसुराणां (आदेदिशानः) शिक्षकः (वृषा) आमोदवर्षकः (उभे रोदसी) द्यावापृथिव्योर्द्वयोर्लोकयोः (अन्तर्हितः) मध्ये विराजमानः (सः) स परमात्मा (इन्द्रियाय) इन्द्रियाणां (धायसे) धारणकर्त्रे बलाय (आ हर्षते) सर्वत्र विराजमानोऽस्ति। अथ च (शुष्मेण) शत्रुनाशकेन बलेन (वि बाधते) दुष्टान् पीडयति। (शर्यहेव) यथा योद्धा प्रतिपक्षस्थितं स्वशत्रुं हन्ति तथा परमेश्वरो दुराचारिविघ्नकारिराक्षसान् हिनस्ति ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

स᳓ मात᳓रा न᳓ द᳓दृशान उस्रि᳓यो
ना᳓नदद् एति मरु᳓ताम् इव स्वनः᳓
जान᳓न्न् ऋत᳓म् प्रथमं᳓ य᳓त् सु᳓वर्णरम्
प्र᳓शस्तये क᳓म् अवृणीत सुक्र᳓तुः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
dádr̥śānaḥ ← √dr̥ś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

mātárā ← mātár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

ná ← ná (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

usríyaḥ ← usríya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

marútām ← marút- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

nā́nadat ← √nad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

svanáḥ ← svaná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jānán ← √jñā- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

prathamám ← prathamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

r̥tám ← r̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svàrṇaram ← svàrṇara- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

avr̥ṇīta ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:MED}

kám ← kám (invariable)

práśastaye ← práśasti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sukrátuḥ ← sukrátu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सः । मा॒तरा॑ । न । ददृ॑शानः । उ॒स्रियः॑ । नान॑दत् । ए॒ति॒ । म॒रुता॑म्ऽइव । स्व॒नः ।
जा॒नन् । ऋ॒तम् । प्र॒थ॒मम् । यत् । स्वः॑ऽनरम् । प्रऽश॑स्तये । कम् । अ॒वृ॒णी॒त॒ । सु॒ऽक्रतुः॑ ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mātarā ← mātṛ
• [noun], accusative, dual, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dadṛśāna ← dadṛśānaḥ ← dṛś
• [verb noun], nominative, singular
• “see; observe; view; visit; look; learn; meet; read; teach; examine; watch; see; notice; perceive; diagnose; travel to; show; detect; know; know; understand; understand; follow.”

• usriyo ← usriyaḥ ← usriya
• [noun], nominative, singular, masculine

• nānadad ← nānadat ← nānad ← √nad
• [verb noun], nominative, singular
• “bellow.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• marutām ← marut
• [noun], genitive, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• svanaḥ ← svana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “noise; sound; svan.”

• jānann ← jānan ← jñā
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; come to know; notice; determine; think of; find; learn; perceive; identify; recognize; understand; know; learn; ascertain; detect; deem.”

• ṛtam ← ṛta
• [noun], nominative, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• prathamaṃ ← prathamam ← prathama
• [noun], nominative, singular, neuter
• “first; prathama [word]; third; young; chief(a); best; antecedent.”

• yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• svarṇaram ← svarṇṛ
• [noun], accusative, singular, masculine

• praśastaye ← praśasti
• [noun], dative, singular, feminine
• “announcement; praise; respect.”

• kam ← kaṃ
• [adverb]
• “kaṃ [word].”

• avṛṇīta ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “choose; ask.”

• sukratuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukratuḥ ← kratuḥ ← kratu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

सः पवमानः मातरा मातरौ द्यावापृथिव्यौ ददृशानः पुनःपुनः पश्यन् ततः नानदत् भृशं शब्दं कुर्वन् एति सर्वत्र गच्छति । तत्र दृष्टान्तः । उस्रियः न । उस्रियेति गोनाम । तस्य स्वभूतो वत्सो यथा मातरं गां पश्यन् शब्दं करोति तद्वत् । किंच मरुतामिव । यथा मरुतां गणः स्वनः । पचाद्यजन्तः । स्वनं कुर्वन् सर्वतो गच्छति तद्वत् । यत् उदकं स्वर्णरम् । स्वरिति सर्वपर्यायः । सर्वमनुष्यहितं भवति । सर्वे हि मनुष्या उदके संगच्छन्ते तत्कार्यत्वात् । तादृशं प्रथमं मुख्यम् ऋतम् उदकं जानन् विद्वान् सुक्रतुः शोभनकर्मा सुप्रज्ञो वा स पवमानः प्रशस्तये प्रशंसनायात्मस्तोत्रकरणाय कं मनुष्यम् अवृणीत समभजत । नान्यमस्मद्व्यतिरिक्तमित्यर्थः ॥

English translation:

“He repeatedly beholding his parents (heaven and earth) proceeds with a loud noise, like cows (looking at their calves and lowing), and with a roar (like the troop) of Maruts; knowing that water to be the best which is good for all men, the intelligent (pavamāna) chose man to be the offerer of his praise.”

The ruddy one, becoming visible, goes (to Heaven and Earth) as if to his two mothers, roaring again and again, like the clamor of the
Maruts.
Recognizing the first truth, which is the realm of solar splendor, he of strong will has chosen it for his glorification.

Beholding, as it were, Two Mother Cows, the Steer goes roaring on his way even as the Maruts roar.
Knowing Eternal Law, the earliest light of heaven, he, passing wise, was chosen out to tell it forth.

Er geht wie ein Stier ausschauend nach den beiden Müttern, brüllend wie das Rauschen der Marut. Da er weiß, welches der erste rechte Weg ist, hat er sich Svarnara für sein Lob erwählt, der Einsichtsvolle.

Dem Kalbe gleich, was seine Mütter hat erblickt, geht brüllend er gleich wie der Marutschar Getön, Den heil’gen Brauch zuerst erkennend wählte er den Herrn des Himmels weise zur Verherrlichung.

Он, выглядящий как бычок, (бегущий) к двум матерям,
Движется, громко ревя, словно шум Марутов.
Поскольку он знает, каков изначальный закон,
Сварнару выбрал себе для восхваления (этот) прекрасный силой духа.

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (मातरा ददृशानः) माता को देखता हुआ (न) जैसे वत्स (नानदत्) शब्द करके (उस्रियः) गौ के सम्मुख (एति) जाता है, इसी प्रकार (सः) वह (सुक्रतुः) शोभनकर्मा उपासक (मरुतां स्वन इव) कर्मयोगी विद्वानों के शब्दों से (ऋतम्) सत्य को (जानन्) जानता हुआ (स्वर्णरम्) सर्वहितकारक (प्रथमम्) अनादि (कम्) सुखरूप परमात्मा की (प्रशस्तये) प्रशंसा के लिये (अवृणीत) उस परमात्मा को स्वीकार करता है॥६॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष ब्रह्मामृतवर्षिणी धेनु के समान परमात्मा को कामधेनु समझकर उसकी उपासना करता है, वह अन्य किसी सुख की अभिलाषा नहीं करता ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मातरा ददृशानः) मातरं पश्यन् (न) यथा वत्सः (नानदत्) शब्दं कृत्वा (उस्रियः) गोसम्मुखं (एति) गच्छति। तथा (सः) असौ (सुक्रतुः) शोभनकर्मोपासकः (मरुतां स्वन इव) कर्मयोगिविदुषां शब्दैः (ऋतम्) सत्यम् (जानन्) अवगतं कुर्वन् (स्वर्णरम्) सर्वहितकारकम् (प्रथमम्) अनादिं (कम्) सुखरूपं परमात्मानं (प्रशस्तये) प्रशंसायै (अवृणीत) स्वीकरोति ॥६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

रुव᳓ति भीमो᳓ वृषभ᳓स् तविष्य᳓या
शृ᳓ङ्गे शि᳓शानो ह᳓रिणी विचक्षणः᳓
आ᳓ यो᳓निं सो᳓मः सु᳓कृतं नि᳓ षीदति
गव्य᳓यी त्व᳓ग् भवति निर्णि᳓ग् अव्य᳓यी

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
bhīmáḥ ← bhīmá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ruváti ← √rū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

taviṣyáyā ← taviṣyā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

háriṇī ← hárita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

śíśānaḥ ← √śā- ~ śī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

śŕ̥ṅge ← śŕ̥ṅga- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:DU}

vicakṣaṇáḥ ← vicakṣaṇá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ní ← ní (invariable)

sīdati ← √sad- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

súkr̥tam ← súkr̥ta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

avyáyī ← avyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

bhavati ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gavyáyī ← gavyáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

nirṇík ← nirṇíj- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

tvák ← tvác- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

रु॒वति॑ । भी॒मः । वृ॒ष॒भः । त॒वि॒ष्यया॑ । शृङ्गे॒ इति॑ । शिशा॑नः । हरि॑णी॒ इति॑ । वि॒ऽच॒क्ष॒णः ।
आ । योनि॑म् । सोमः॑ । सुऽकृ॑तम् । नि । सी॒द॒ति॒ । ग॒व्ययी॑ । त्वक् । भ॒व॒ति॒ । निः॒ऽनिक् । अ॒व्ययी॑ ॥

• ruvati ← ru
• [verb], singular, Present indikative
• “bellow; howl.”

• bhīmo ← bhīmaḥ ← bhīma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “awful; amazing; terrific; enormous; bhīma [word]; fearful.”

• vṛṣabhas ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• taviṣyayā ← taviṣyā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• śṛṅge ← śṛṅga
• [noun], accusative, dual, neuter
• “peak; horn; tusk; śṛṅga [word].”

• śiśāno ← śiśānaḥ ← śā
• [verb noun], nominative, singular
• “sharpen; whet; strengthen.”

• hariṇī ← harin
• [noun], accusative, dual, neuter
• “gold; aureate.”

• vicakṣaṇaḥ ← vicakṣaṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “expert; wise; discerning; clear-sighted; conversant(p); bright.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yoniṃ ← yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sukṛtaṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukṛtaṃ ← kṛtam ← kṛ
• [verb noun], accusative, singular
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• ṣīdati ← sīdati ← sad
• [verb], singular, Present indikative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• gavyayī ← gavyaya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “bovine.”

• tvag ← tvac
• [noun], nominative, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

• bhavati ← bhū
• [verb], singular, Present indikative
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• nirṇig ← nirṇij
• [noun], nominative, singular, feminine
• “attire; garment.”

• avyayī ← avyaya
• [noun], nominative, singular, feminine
• “sheep.”

भीमः शत्रूणां भयंकरः वृषभः कामानामुदकानां वा वर्षणः विचक्षणः सर्वस्य विदर्शनशीलः स पवमानः तविष्यया । तु इति वृद्ध्यर्थः । अस्मात् “ अच इः’ (उ. सू. ४. १३८ ) इति इप्रत्ययः । तस्मादिच्छायामर्थे क्यच् । सर्वप्रातिपदिकेभ्यः (का. ७.१.५१.३ ) इति सुगागमः । आत्मनो बलेच्छया हरिणी हरितवर्णे द्वे शृङ्गे शिशानः तीक्ष्णीकुर्वन् द्रोणकलशं प्रति द्वाभ्यां धाराभ्यां स्थाल्याग्रयणं गृह्णाति । तदुच्यते । ते धारारूपशृङ्गे तीक्ष्णीकुर्वन् रुवति शब्दायते । ‘रु शब्दे’। ‘बहुलं छन्दसि’ इति शः । ततः सः सोमः सुकृतं सुष्ठु कृतं योनिं स्वस्थानं द्रोणकलशम् आ नि षीदति समन्तात्तिष्ठति । तस्य सोमस्य निर्णिक् निर्नेक्त्री परिशोधयित्री गव्ययी गोमयी त्वग्भवति । आनडुहे हि चर्मणि सोमाभिषवः । एवम् अव्ययी अविमयी त्वक् च निर्नेक्त्री भवति । तद्धि दशापवित्रापेक्ष्यमभिहितम् ॥

English translation:

“The formidable showerer, the contemplator of all through desire for strength roars, sharpening his green-tinted horns; the Soma settles on his well-prepared station; the cowhide is his cleanser and the sheep-skin (too).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

His green-tinted horns: i.e., the streams of the Soma juice

The fearsome bull bellows forcefully, sharpening his golden horns, wide-gazing.
Soma sits down upon his well-made womb. His skin comes to be made of cattle; his garment of sheep.

The fearful Bull is bellowing with violent might, far-sighted, sharpening his yellowcoloured horns.
Soma assumes his seat in the well-fashioned place: the cowhide and the sheepskin are his ornament.

Es brüllt der furchtbare Bulle im Gefühl seiner Stärke, die goldenen Hörner wetzend, der Weitschauende. Soma setzt sich in den wohlbereiteten Schoß nieder. Vom Rind ist das Fell, vom Schaf sein neues Kleid.

Es brüllt der Stier, der schreckliche, mit Ungestüm, die goldnen Hörner wetzend schaut er weithin aus, Es setzt sich Soma auf den schöngeschmückten Schooss, sein Fell vom Rinde und vom Schafe sein Gewand.

Ревет страшный бык с огромной силой,
Оттачивая золотистые рога, глядя далеко.
Сома усаживается на прекрасно приготовленное лоно.
Шкура бывает коровьей, праздничный наряд овечьим.

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• जगती
• निषादः

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

शु᳓चिः पुनान᳓स् तनु᳓वम् अरेप᳓सम्
अ᳓व्ये ह᳓रिर् नि᳓ अधाविष्ट सा᳓नवि
जु᳓ष्टो मित्रा᳓य व᳓रुणाय वाय᳓वे
त्रिधा᳓तु म᳓धु क्रियते सुक᳓र्मभिः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
arepásam ← arepás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

śúciḥ ← śúci- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tanvàm ← tanū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

adhāviṣṭa ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ávye ← ávya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

sā́navi ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

júṣṭaḥ ← júṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mitrā́ya ← mitrá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

kriyate ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

mádhu ← mádhu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sukármabhiḥ ← sukárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

tridhā́tu ← tridhā́tu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

शुचिः॑ । पु॒ना॒नः । त॒न्व॑म् । अ॒रे॒पस॑म् । अव्ये॑ । हरिः॑ । नि । अ॒धा॒वि॒ष्ट॒ । सान॑वि ।
जुष्टः॑ । मि॒त्राय॑ । वरु॑णाय । वा॒यवे॑ । त्रि॒ऽधातु॑ । मधु॑ । क्रि॒य॒ते॒ । सु॒कर्म॑ऽभिः ॥

• śuciḥ ← śuci
• [noun], nominative, singular, masculine
• “clean; clean; pure; bright; clear; honest; śuci [word]; clear; impeccant.”

• punānas ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• tanvam ← tanū
• [noun], accusative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• arepasam ← arepas
• [noun], accusative, singular, feminine
• “immaculate.”

• avye ← avya
• [noun], locative, singular, masculine

• harir ← hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• ny ← ni
• [adverb]
• “back; down.”

• adhāviṣṭa ← dhāv
• [verb], singular, Athematic is aor. (Ind.)
• “wash; purify; cleanse.”

• sānavi ← sānu
• [noun], locative, singular, masculine
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• juṣṭo ← juṣṭaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• mitrāya ← mitra
• [noun], dative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• vāyave ← vāyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• tridhātu ← tri
• [noun]
• “three; tri/tisṛ [word].”

• tridhātu ← dhātu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “mineral; dhātu; saptadhātu; Sanskrit verbal root; etymon; aṣṭaloha; mahābhūta; gairika; component; navadhātu; svarṇamākṣika; doṣa; inorganic compound.”

• madhu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “honey; alcohol; sweet; nectar; madhu [word].”

• kriyate ← kṛ
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• sukarmabhiḥ ← sukarman
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “adept.”

अरेपसं पापरहितम् । यद्वा । ‘रिपि गतौ । गतिरहितम् । पात्रे स्थितमित्यर्थः । तादृशं तन्वम् आत्मीयं शरीरं पुनानः शोधयन् अत एव शुचिः पूतो दीप्यमानो वा हरिः हरितवर्णः सोमः सानवि सानुनि समुच्छ्रिते अव्ये अविवालकृते दशापवित्रे न्यधाविष्ट ऋत्विग्भिर्निधीयते । ‘ धूञ् कम्पने । स्यसिच्सीयुट्तासिषु’ ( पा. सू. ६. ४. ६२ ) इति कर्मणि लुङि चिण्वदिट् । णित्त्वाद्वृद्धिः । ततः मित्राय वरुणाय वायवे एतेभ्यः जुष्टः पर्याप्तः त्रिधातु त्रिसंधानो वसतीवरीभिर्दध्ना पयसा संस्पृष्टः सोमः त्रिधातु तादृशं मधु मदकरः सोमः सुकर्मभिः शोभनकर्मयुक्तैर्ऋत्विग्भिः क्रियते मित्रादिदेवार्थं प्रदीयते ॥

English translation:

“Brilliant cleansing his sinless body, the green-tinted (Soma) is plural ced on the high-plural ced fleece; sufficient for Mitra, Varuṇa, and Vāyu the exhilarating (Soma) mixed with the three ingredients is prepared by the performers of good rites.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sinless: Or, motionless, i.e., plural ced the vessel; the three ingredients: tridhātu, three ores; or, water, curds, and milk

Gleaming, purifying his spotless body, the tawny one has run down onto the sheep’s back,
pleasing to Mitra, Varuṇa, and Vāyu. The honey is made threefold by those who make it well.

Bright, making pure his body free from spot and stain, on the sheep’s back the Golden-coloured hath flowed down.
Acceptable to Mitra, Vayu, Varuna, he is prepared as threefold meal by skilful men.

Klar seinen makellosen Leib läuternd ist der Falbe jetzt auf den Schafrücken abgeflossen, dem Mitra, Varuna, Vayu willkommen. Von den Geschickten wird der Süßtrank aus drei Bestandteilen bereitet.

Der hell entflammte hat gereinigt seinen Leib den fleckenlosen glänzend auf der Seihe Höh, Beliebt bei Vaju und bei Mitra, Varuna wird dreifach durch die eifrigen der Meth gebraut.

Дочиста очищающий (свое) беспорочное тело,
Золотистый стал стекать на спину овечьей (цедилки),
Приятный для Митры, Варуны, Ваю.
Троякий мед готовится прекрасно действующими (жрецами).

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• विराड्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुकर्मभिः)सुन्दर कर्मोंसे (त्रिधातु) कफवात पित्तात्मक (अरेपसम्) पापरहित (तन्वम्) शरीर (मित्राय वरुणाय वायवे) अध्यापक उपदेशक और कर्मयोगी बनने के लिये (मधु क्रियते) जिसने संस्कृत किया है, वह पुरुष (अव्ये सानवि) सर्वरक्षक परमात्मा के स्वरूप में (न्यधाविष्ट) स्थिर होता है। जो परमात्मा (हरिः) पापों का हरण करनेवाला है और (शुचिः) पवित्र है तथा (पुनानः) पवित्र करनेवाला है और (जुष्टः) प्रीति से सेव्य है॥८॥

भावार्थभाषाः - जो लोग अपने इन्द्रियसंयम द्वारा वा यज्ञादि कर्मोंद्वारा इस शरीर का संस्कार करते हैं, वे मानो इस शरीर को मधुमय बनाते हैं। जैसे कि “महायज्ञैश्चयज्ञैश्चब्राह्मीयंक्रियते तनुः”इत्यादि वाक्यों में यह कहा है कि अनुष्ठान से पुरुष इस तनु को ब्राह्मी अर्थात् ब्रह्मा से सम्बन्ध रखनेवाली बना लेता है। इसी भाव का उपदेश इस मन्त्र में किया गया है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुकर्मभिः) सुन्दरकृत्यैः (त्रिधातु) कफवातपित्तात्मकं (अरेपसम्) पापशून्यं (तन्वम्) शरीरम् (मित्राय वरुणाय वायवे) अध्यापकत्वोपदेशकत्वकर्मयोगित्वसम्पादनाय (मधु क्रियते) यः संस्करोति स पुरुषः (अव्ये सानवि) सर्वरक्षकस्य परमात्मनः स्वरूपे (न्यधाविष्ट) स्थिरो भवति। यः परमात्मा (हरिः) पापानां नाशकोऽस्ति। अथ च (शुचिः) पवित्रोऽस्ति। तथा (पुनानः) पावकः (जुष्टः) प्रीत्या संसेवनीयोऽस्ति ॥८॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - जगती

प᳓वस्व सोम देव᳓वीतये वृ᳓षा
इ᳓न्द्रस्य हा᳓र्दि सोमधा᳓नम् आ᳓ विश
पुरा᳓ नो बाधा᳓द् दुरिता᳓ति पारय
क्षेत्रवि᳓द् धि᳓ दि᳓श आ᳓हा विपृछते᳓

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

pávasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

hā́rdi ← hā́rdi ~ hr̥d- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

somadhā́nam ← somadhā́na- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

viśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

áti ← áti (invariable)

bādhā́t ← bādhá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

duritā́ ← duritá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pāraya ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

purā́ ← purā́ (invariable)

ā́ha ← √ah- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

díśaḥ ← díś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

hí ← hí (invariable)

kṣetravít ← kṣetravíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vipr̥chaté ← √praś- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

पव॑स्व । सो॒म॒ । दे॒वऽवी॑तये । वृषा॑ । इन्द्र॑स्य । हार्दि॑ । सो॒म॒ऽधान॑म् । आ । वि॒श॒ ।
पु॒रा । नः॒ । बा॒धात् । दुः॒ऽइ॒ता । अति॑ । पा॒र॒य॒ । क्षे॒त्र॒ऽवित् । हि । दिशः॑ । आह॑ । वि॒ऽपृ॒च्छ॒ते ॥

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• vṛṣendrasya ← vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣendrasya ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• hārdi
• [noun], accusative, singular, neuter
• “heart.”

• somadhānam ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somadhānam ← dhānam ← dhāna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “containing.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśa ← viś
• [verb], singular, Present imperative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• bādhād ← bādhāt ← bādha
• [noun], ablative, singular, masculine
• “danger.”

• duritāti ← duritā ← durita
• [noun], accusative, plural, neuter
• “danger; sin; difficulty; difficulty; evil.”

• duritāti ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• pāraya ← pāray ← √pṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “rescue; keep alive; satisfy; save; resist; endure.”

• kṣetraviddhi ← kṣetra
• [noun], neuter
• “field; location; habitat; country; area; earth; region; estate; body; kṣetra [word]; kṣetradoṣa; seat; reincarnation; uterus.”

• kṣetraviddhi ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

• kṣetraviddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• diśa ← diśaḥ ← diś
• [noun], accusative, plural, feminine
• “quarter; direction; region; diś [word]; Aṣṭādhyāyī, 5.3.27; distant region; Diś; four; example; method; space.”

• āhā ← āha ← ah
• [verb], singular, Perfect indicative
• “describe; state; say; enumerate; call; name; teach; tell; deem; explain; say; define.”

• vipṛcchate ← vipracch ← √pracch
• [verb noun], dative, singular

हे सोम वृषा कामानामुदकानां वा सेचकस्त्वं देववीतये देवानां पानाय पवस्व कलशादिषु क्षर। अथ हे सोम त्वम् इन्द्रस्य हार्दि हृदयंगमं प्रियं सोमधानम्। सोमो निधीयतेऽस्मिन्निति सोमधानं पात्रम् । तत् आ विश प्रविश । किंच नः अस्माकं बाधात् बाधनात् पीडनात् पुरा पूर्वमेव दुरितानि दुर्गमनानि रक्षांसि अति पारय अतीत्य पारं गमय । अपि च क्षेत्रवित् मार्गज्ञः पुरुषः विपृच्छते विविधं पन्थानं पृच्छते जनाय दिशः मार्गान् आह हि ब्रूते खलु । उक्त्वा तं यथा रक्षति तथा यज्ञमार्गवेत्ता त्वमस्मभ्यं यज्ञपथ उक्त्वास्मान् पालयेति ।

English translation:

“Flow Soma, the showerer, for the banquet for the gods; enter the Soma-vessel dear to Indra; bring us safe past the hostile (rākṣasas) before the oppress us; for he who knows the country tells the direction to him who asks (the way).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

He who knows the country: ‘as by telling him he protects (helps) him, so do you who know the roads of the sacrifice protect us by telling us the sacrificial paths’

Purify yourself as bull, Soma, to pursue the gods. Enter the heart of Indra, which is the receptacle of Soma.
Ahead of oppression, carry us across difficulties, for he who knows the territory tells the directions to the one who asks.

Flow on for the God’s banquet, Soma, as a Steer, and enter Indra’s heart, the Soma’s reservoir.
Bear us beyond misfortune ere we be oppres. sed. the man who knows the land directs the man who asks.

Läutere dich zur Götterladung, o Soma, du der Bulle! Zieh ein in das Herz des Indra, das den Soma faßt! Bring uns über die Fährlichkeiten hinweg, bevor wir in Bedrängnis kommen; denn ein Ortskundiger gibt dem ihn Befragenden die Richtung an.

Als Stier, o Soma, flamme hell zum Göttermahl, in Indra’s Bauch, der Soma fassen kann, geh ein; Durch alle Leiden führ uns schirmend vor Gefahr; der kund’ge nannte mir die Wege als ich frug.

Очищайся, о сома, для приглашения богов как бык!
Входи в сердце Индры – вместилище сомы!
Переправь нас через опасности, (спасая) от гнета!
Ведь знаток местности называет направления спрашивающему (его).

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! आप (देववीतये) यज्ञादि कर्म के लिये (पवस्व) हमको पवित्र बनायें और (वृषा) आनन्दवर्षक आप (इन्द्रस्य) कर्मयोगी का (सोमधानम्) जो आपकी स्थिति के योग्य मन (हार्दि) सर्वप्रिय है, उसमें(आ विश) आकर प्रवेश करें और जिस प्रकार (क्षेत्रवित्) मार्ग का जाननेवाला पुरुष (विपृच्छते) मार्ग पूछनेवाले को (दिश आह हि) शुभ मार्ग का उपदेश करता है, इसी प्रकार आप (नः) हम लोगों के (बाधात्) पीडन के (दुरिता) पहले ही पापों को (अति पारय) दूर करिये॥९॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा जीवों को शुभमार्ग का उपदेश करके आनेवाले दुःखों से पहिले ही बचाता है ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे जगदीश ! भवान् (देववीतये) यज्ञादिकर्मकरणाय (पवस्व) अस्मान् पवित्रयतु। अथ च (वृषा) आनन्दवर्षको भवान् (इन्द्रस्य) कर्मयोगिनः (सोमधानम्) भवत्स्थितियोग्यं मनः (हार्दि) सर्वप्रियमस्ति तस्मिन् (आ विश) आगत्य प्रविशतु। तथा येन प्रकारेण (क्षेत्रवित्) मार्गज्ञो जनः (विपृच्छते) मार्गपृच्छकाय (दिश आह हि) शुभमार्गमुपदिशति तथा भवान् (नः) अस्माकं (बाधात्) बाधनात् (पुरा) पूर्वमेव (दुरिता) दुरितानि (अति पारय) दूरयतु ॥९॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - रेणुर्वैश्वामित्रः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

हितो᳓ न᳓ स᳓प्तिर् अभि᳓ वा᳓जम् अर्ष
इ᳓न्द्रस्येन्दो जठ᳓रम् आ᳓ पवस्व
नावा᳓ न᳓ सि᳓न्धुम् अ᳓ति पर्षि विद्वा᳓ञ्
छू᳓रो न᳓ यु᳓ध्यन्न् अ᳓व नो निद᳓ स्पः

Strata
Strophic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
abhí ← abhí (invariable)

arṣa ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hitáḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

sáptiḥ ← sápti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

jaṭháram ← jaṭhára- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

áti ← áti (invariable)

ná ← ná (invariable)

nāvā́ ← naú- ~ nā́v- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

parṣi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

síndhum ← síndhu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

áva ← áva (invariable)

ná ← ná (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nidáḥ ← níd- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

spar ← √spr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

śū́raḥ ← śū́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúdhyan ← √yudh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

हि॒तः । न । सप्तिः॑ । अ॒भि । वाज॑म् । अ॒र्ष॒ । इन्द्र॑स्य । इ॒न्दो॒ इति॑ । ज॒ठर॑म् । आ । प॒व॒स्व॒ ।
ना॒वा । न । सिन्धु॑म् । अति॑ । प॒र्षि॒ । वि॒द्वान् । शूरः॑ । न । युध्य॑न् । अव॑ । नः॒ । नि॒दः । स्प॒रिति॑ स्पः॑ ॥

• hito ← hitaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, singular
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• saptir ← saptiḥ ← sapti
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• arṣendrasyendo ← arṣa ← ṛṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “run.”

• arṣendrasyendo ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• arṣendrasyendo ← indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• jaṭharam ← jaṭhara
• [noun], accusative, singular, neuter
• “abdomen; udara; Jaṭhara; edema; garbha; inside; stomach; belly.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• nāvā ← nau
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “ship; boat; nau [word].”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• sindhum ← sindhu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “river; Indus; sindhu [word].”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• parṣi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• vidvāñchūro ← vidvān ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vidvāñchūro ← śūraḥ ← śūra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yudhyann ← yudhyan ← yudh
• [verb noun], nominative, singular
• “fight; overcome.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• nida ← nidaḥ ← nid
• [noun], ablative, singular, feminine
• “derision; scoffer; contempt.”

• spaḥ ← spṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)

हे सोम ऋत्विग्भिः प्रेर्यमाणः सन् वाजं सोमनिधानं द्रोणकलशम् अभि अर्ष अभिगच्छ । तत्र दृष्टान्तः । हितो न सप्तिः । अश्वो हितः प्रेर्यमाणः सन् वाजं संग्राममभिलक्ष्य यथा याति तद्वत् । ततो हे इन्दो इन्द्रस्य जठरं जठरभूतं द्रोणकलशं वा आ पवस्व आभिमुख्येन प्रविश । किंच विद्वान् सर्वं जानंस्त्वमस्मान् अति पर्षि दुरितान्यतीत्य पारय । तत्र दृष्टान्तः । नावा न । यथा नाविकाः सिन्धुं नदीं नावा मनुष्यान् पारयन्ति तद्वत् । किंच हे सोम त्वं शूरो न शूरो वीर इव युध्यन् शत्रून् संप्रहरन् निदः निन्दकाच्छत्रोः नः अस्मान् अव स्पः अवपारय । बाधां विनाश्य पालय । यद्वा । नोऽस्माकं निदो निन्दकाञ्छत्रूनव स्पः अवाङ्मुखं जहि । ‘स्पॄ हिंसायाम्’। ‘ बहुलं छन्दसि ’ इति श्नाप्रत्ययस्य लुक् । तिपि गुणे हल्यङ्यादिना तिपो लोपः ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“Hasten (to the vessel) as a horse when urged (hastens) to the battle; flow Indu into Indra’s belly; all knowing (Soma) bear us (safe) across, as (boatmen bear people) across a river in a boat; fighting like a hero, defend us from the reviling (of the foe).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bear us safe acrss: i.e., across dangers or evil spirits, duritānyatīya pāraya

Like a team spurred on, rush to the prize. O drop, purify yourself into the belly of Indra.
Carry us across (difficulties) as if across a river with a boat, since you know how. Like a battling champion, rescue us from insult.

Urged like a car-steed flow to strength, O Soma: Indu, flow onward to the throat of Indra.
Skilled, bear us past, as in a boat o’er water: as battling Hero save us from the foeman.

Laufe wie das angetriebene Gespann nach dem Siegerpreis; fließe geläutert in des Indra Bauch, o Saft! Wie mit dem Schiff über einen Strom bring uns kundig hinüber; wie ein Tapferer kämpfend erlöse uns vom Tadel!

Dem Renner gleich ereil entsandt den Kampfpreis, und ströme hell in Indra’s Bauch, o Indu, Wie auf dem Schiff den Strom durchfahre kundig als Held verjage unsre Feinde kämpfend.

Теки, как (мчится) упряжка, посланная к награде!
Очищайся, о капля, в животе у Индры!
Как реку (пересекают) на челне, умело переправь нас!
Сражаясь, как герой, спаси нас от бесчестья!

• पवमानः सोमः
• रेनुर्वैश्वामित्रः
• निचृज्जगती
• निषादः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) परमैश्वर्यसम्पन्न परमात्मन् !(नावा न) जैसे नाविक जन (सिन्धुम्) नदी को (अति पर्षि) पार करते हैं, ऐसे आप हमको संसारसागर से पार करें। (विद्वान् शूरो न) और जैसे विद्वान् शूरवीर (युध्यन्) युद्ध करता हुआ (नः) हम लोगों के (निदः) निन्दकों को (अवस्पः) मारता है, इसी तरह आप दुष्टों को दमन कर श्रेष्ठों को उबारें और (सप्तिः न) जैसे सूर्य (वाजं) ऐश्वर्य को उत्पन्न करता हुआ (अभ्यर्ष) अपने लक्ष्य को प्राप्त होता है, इसी प्रकार आप (इन्द्रस्य) कर्मयोगी के (जठरं)हृदयमें ज्ञानरूपी सत्ता से विराजमान होकर (आ पवस्व) पवित्र करें॥१०॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सूर्य के समान अज्ञानरूप अन्धकार को दूर करके हमारे हृदय में ज्ञानदीप्ति का प्रकाश करता है ॥१०॥ यह ७० वाँ सूक्त और २४ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) परमैश्वर्यसम्पन्न परमात्मन् ! (नावा न) यथा नाविका नराः (सिन्धुम्) नदीं (अति पर्षि) पारयन्ति तथा भवान् अस्मान् संसारसागरतः पारं करोतु। (विद्वान् शूरो न) यथा प्राज्ञः शूरः (युध्यन्) युद्धं कुर्वन् (नः) अस्माकं (निदः) निन्दकान् (अवस्पः) हिनस्ति, तथा भवानपि दुष्टान्निहत्य श्रेष्ठान् जनान् परिपालयतु। अथ च (सप्तिः न) यथा सूर्यः (वाजम्) ऐश्वर्यमुत्पादयन् (अभ्यर्ष) स्वलक्ष्यं प्राप्नोति तथा त्वं (इन्द्राय) कर्मयोगिनः (जठरम्) हृदये ज्ञानरूपसत्तया विराजमानः (आ पवस्व) पवित्रयस्व ॥१०॥ इति सप्ततितमं सूक्तं चतुर्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥१०॥