०६५

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

हिन्व᳓न्ति सू᳓रम् उ᳓स्रयः
स्व᳓सारो जाम᳓यस् प᳓तिम्
महा᳓म् इ᳓न्दुम् महीयु᳓वः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hinvánti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sū́ram ← sū́ra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

úsrayaḥ ← úsri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

jāmáyaḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

svásāraḥ ← svásar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahā́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mahīyúvaḥ ← mahīyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

हि॒न्वन्ति॑ । सूर॑म् । उस्र॑यः । स्वसा॑रः । जा॒मयः॑ । पति॑म् ।
म॒हाम् । इन्दु॑म् । म॒ही॒युवः॑ ॥

• hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• sūram ← sūra
• [noun], accusative, singular, masculine

• usrayaḥ ← usri
• [noun], nominative, plural, feminine

• svasāro ← svasāraḥ ← svasṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sister; svasṛ [word].”

• jāmayas ← jāmayaḥ ← jāmi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “related; ancestral; customary; usual.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• mahām ← mahat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• mahīyuvaḥ ← mahīyu
• [noun], nominative, plural, feminine

अत्र सर्वत्र पवमानः सोमः स्तूयते । तत्रादावृषिः सोमं प्रत्याह । मदीया अङ्गुलयस्त्वामभिषोतुं प्रेरयन्तीति । तदुच्यते । स्वसारः । अङ्गुलिनामैतत् । सुष्ठु कर्मसु प्रेर्यन्त ऋत्विग्भिरिति स्वसारः । जामयः एकस्मात्पाणेरुत्पन्नत्वात् परस्परं बन्धुभूताः उस्रयः कर्मार्थं निवसन्त्यः । सर्वत्र गन्त्र्य इत्यर्थः । तादृश्योऽङ्गुलयः महीयुवः त्वदभिषवं कामयमानाः सत्यः सूरं सुवीर्यं सोमे पीते वीर्यं भवतीति शोभनवीर्यकारणं वा सर्वेषां कर्मणि प्रेरकं वा तादृशं पतिं सर्वस्य स्थावरजङ्गमजातस्य स्वामिनं यस्माद्देवार्थमिज्यते अत एव महां देवेभ्यो दीयमानत्वेन महान्तं महनीयं वा इन्दुं ग्रहेषु स्यन्दमानं सोमं हिन्वन्ति प्रेरयन्ति । ‘हि वर्धनगत्योः’ । स्वादिः ॥

English translation:

“The kindred fingers diligently operating, eager to squeeze you forth, send out the invigorating the lord (of all), the mighty Indu.”

The rosy (fingers) impel the sun; the kindred sisters impel their lord; those seeking the great impel the great drop.

The identification of Soma with the Sun, noted passim above in the last two hymns, here begins the hymn.

The tr. “rosy (fingers)” is of course an unauthorized allusion to Homer’s “rosyfingered dawn” - though it is more legitimate than it might first appear. The word tr. ‘rosy’, úsri-, is ultimately derived from the ‘dawn’ word; cf. the related usrá-, usríya-, both of which are color terms representing the light of dawn (‘ruddy’) generally applied to bovines.

The next pāda, with its fem. subj. svásāro jāmáyaḥ “kindred sisters” is a standard way of referring to the fingers of the priests that prepare the soma (cf., e.g., IX.89.4). Thus the first two pādas superimpose two images: the ruddy Dawn(s) impelling the sun, the fingers impelling the soma - allowing each to participate in the imagery of the other. Because of the erotic relationship sometimes depicted between Dawn and the Sun, it would be better to tr.

pátim in b as “their husband” (with Geldner, Renou), not ‘lord’ as in the published translation - making one more link between the imagery of pādas a and b.

Note that Geldner nodded (slightly) in tr. mahā́n índum as “den grossen Indra,” enabled by the constant association between those two words in IX.

THE, glittering maids send Sura forth, the glorious sisters, close-allied,
Send Indu forth, their mighty Lord.

Die morgendlichen treiben die Sonne zur Eile, die versippten Schwestern den Gatten, den großen Indra, sich geehrt fühlend.

Die Sonne senden morgenhell, den Gatten die verschwisterten, Den grossen Indu grossgesinnt.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

अब परमात्मा का ध्यानविषयत्व निरूपण करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (पतिम्) जो सबका रक्षक है तथा (महामिन्दुं) सर्वोपरि जो सर्वप्रकाशक हैं (सूरम्) ऐसे परमात्मा को (स्वसारः) बुद्धिवृत्तियें (जामयः) ज्ञानरूप बुद्धिवृत्तियें (उस्रयः) परमात्मा को विषय करनेवाली (महीयुवः) ब्रह्मविषयणी उक्त प्रकार की वृत्तियें (हिन्वन्ति) साक्षात्कार करती हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे जीवो ! तुम जगज्जन्मादिहेतुभूत महाशक्ति को विषय करनेवाली संस्कृत बुद्धियों को उत्पन्न करो, ताकि इन्द्रियागोचर उस सूक्ष्मशक्ति का तुम ध्यान द्वारा साक्षात्कार कर सको॥१॥

अथ परमात्मनो ध्यानविषयत्वं निरूप्यते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (पतिम्) सर्वरक्षकं तथा (महामिन्दुं) अतिप्रकाशकं (सूरम्) सुवति प्रेरयति कर्मणि लोकमिति सूरः परमात्मा तं जगदीश्वरं (स्वसारः) स्वयं सरन्तीति स्वसारो बुद्धिवृत्तयः तथा (जामयः) जायन्त्यविद्यां नाशयन्तीति जामयो ज्ञानरूपा बुद्धिवृत्तयः (उस्रयः) परमात्मविषयिण्यः (महीयुवः) ब्रह्मविषयिण्यो वृत्तयः (हिन्वन्ति) परमात्मनः साक्षात्कारं कुर्वन्ति॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

प᳓वमान रुचा᳓-रुचा
देवो᳓ देवे᳓भियस् प᳓रि
वि᳓श्वा व᳓सूनि आ᳓ विश

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pávamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

rucā́-rucā ← rúc- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

pári ← pári (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

vásūni ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

viśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

पव॑मान । रु॒चाऽरु॑चा । दे॒वः । दे॒वेभ्यः॑ । परि॑ ।
विश्वा॑ । वसू॑नि । आ । वि॒श॒ ॥

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• rucā ← ruc
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “beam; radiance; color.”

• rucā ← ruc
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “beam; radiance; color.”

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devebhyas ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], ablative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vasūny ← vasūni ← vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• viśa ← viś
• [verb], singular, Present imperative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

हे पवमान दशापवित्रेण पूयमान यद्वा पुनान शुद्ध सोम रुचारुचा। ‘रुच दीप्तौ । सर्वेण तेजसा देवः दीप्यमानस्त्वं देवेभ्यः परि देवेभ्यः सकाशात् विश्वा व्याप्तानि सर्वाणि बहूनि वसूनि धनानि अस्माकम् आ विश प्रापय । यद्वा। देवेभ्यस्तदर्थं सर्वाणि वसूनि निवासस्थानानि ग्रहादीनि आ विश समन्तात् प्रविश ॥

English translation:

“Filtered Soma, who with reiterated radiance shine in the presence of the gods, obtain all boons (for us).”

O self-purifying one, with light after light, as god from among the gods, enter all good things.

The āmreḍita rucā́-rucā evokes the single instr. rucā́at the end of the preceding hymn, IX.64.28 (also vs. 13 of the same hymn and vs. 27 of this one).

Pāda c is characterized by alliteration of an unremarkable type: víśvā vásūny ā́viśa.

Pervade, O Pavamana, all our treasures with repeated light,
God, coming hither from the Gods.

Mit immer neuem Glaste dich läuternd, du der Gott über allen Göttern, geh in alle guten Formen ein!

O flammender, mit stetem Glanz, ein Gott du, von den Göttern her, In alle Güter dringe ein.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवेभ्यस्परि देवः) जो सब देवों से उत्तम देव है तथा जो परमात्मा (रुचा रुचा पवमानः) अपनी ज्ञानदीप्ति से सबको पवित्र करता है, ऐसा परमेश्वर (विश्वा वसूनि) सब ऐश्वर्यों के साथ (आविश) मेरे अन्तःकरण में आकर निवास करे॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा को सर्वोपरि देव इसलिये कथन किया गया है कि उन दिव्यशक्ति के आगे सब शक्तियें तुच्छ हैं, इसीलिये अन्यत्र भी वेद में कहा गया है कि “एषो देवः प्रदिशोऽनुसर्वः”। यह सर्वोपरि देव सर्वत्र परिपूर्ण है। यहाँ उसी स्वजातीय विजातीय स्वगतभेदशून्य देव से यह प्रार्थना की गई है कि हे प्रभो ! आप आकर हमारे हृदयों को शुद्ध करें॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवेभ्यस्परि देवः) सर्वोत्तमदेवः तथा यः परमेश्वरः (रुचा रुचा पवमानः) ज्ञानदीप्त्या सर्वान् पवित्रयति। एवम्भूतो जगदीश्वरः (विश्वा वसूनि) सर्वैश्वर्यैः सह (आविश) ममान्तःकरणमागत्य निवसतु॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ पवमान सुष्टुतिं᳓
वृष्टिं᳓ देवे᳓भियो दु᳓वः
इषे᳓ पवस्व संय᳓तम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

pavamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

suṣṭutím ← suṣṭutí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

dúvaḥ ← dúvas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

iṣé ← íṣ- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

saṁyátam ← saṁyát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

आ । प॒व॒मा॒न॒ । सु॒ऽस्तु॒तिम् । वृ॒ष्टिम् । दे॒वेभ्यः॑ । दुवः॑ ।
इ॒षे । प॒व॒स्व॒ । स॒म्ऽयत॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• suṣṭutiṃ ← suṣṭutim ← suṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine
• “hymn; praise.”

• vṛṣṭiṃ ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• devebhyo ← devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• duvaḥ ← duvas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “worship.”

• iṣe ← iṣ
• [noun], dative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• saṃyatam ← saṃyat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “continuous.”

हे पवमान पूयमान पुनान वा सोम सुष्टुतिं शोभनस्तुतियुक्तां वृष्टिं देवेभ्यः देवानां दुवः । ‘सुपां सुलुक्° ’ इति चतुर्थ्यां लुक् । दुवसे परिचरणाय आ पवस्व आगमय । त्वं यथा मदीयया स्तुत्या वृष्टिर्भविष्यति तथा कुर्वित्यर्थः । किं चास्माकम् इषे अन्नार्थं च संयतं सम्यगस्मान् संगच्छन्तीं वृष्टिं कुरु । यद्वा । दुवः परिचर्यामभिलक्ष्य क्रियमाणां सुष्टुतिं शोभनस्तुतिरूपां वृष्टिम् । बहुस्तुतिमित्यर्थः । एतां देवेभ्यः प्रापय ॥

English translation:

“Pour, purified (Soma), a well-praised shower for the worship of the gods; (pour) a continual shower for our food.”

O self-purifying one, by purifying yourself bring here good praise, rain, and friendship from the gods,
continuously for refreshment.

Both Geldner and Renou take devébhyaḥ as dat. with dúvaḥ: “Eifer für die Götter,” “l’hommage aux dieux,” whereas in the published translation I take it as an abl., “friendship from the gods.” The issue is the multivalence of dúvas- and its derivatives; in the meaning ‘friendship’ it generally refers to the mutually agreeable relationship between men and gods.

In this context it seemed to me odd to order Soma to “bring [us] through purification” friendship for the gods, hence my ablatival interpr. However, a more detailed examination of the usage of dúvas- and the denom. duvasyá- shows that the offering / seeking of dúvasgenerally goes from men to gods (or Agni, as the god closest to men, to gods). E.g., devéṣu kṛṇuto dúvaḥ “The two [= married couple] do friendly service to the gods”; III.3.1 agnír hí devā́m̐amṛ́to duvasyati “For Agni the immortal does friendly service to / befriends the gods.” I therefore would emend the tr. to datival “bring … friendship for the gods.” Like the parallel obj. suṣṭutím ‘good praise’, dúvas- is then something that we mortals offer to the gods, but, though it originates from us, it is Soma who stimulates our production of these offerings, hence ā́… pavasva “bring by purifying yourself.”

Pour on us, Pavamana, rain, as service and rain praise for Gods:
Pour all to be our nourishment.

O Pavamana, läutere ein gutes Loblied herbei, Regen, Eifer für die Götter, andauernd zu guter Nahrung!

Den Göttern riesle, rieselnder, du Gaben zu und Lobgesang, Zum Trunk die Flut, die stetig strömt.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सबको पवित्र करनेवाले ! आप (देवेभ्यः) विद्वानों के लिये (सुष्टुतिं वृष्टिं) सुन्दर स्तुतिरूप वेद की वृष्टि को (दुवः) प्रसन्नता के लिये (आ पवस्व) दीजिये और मुझ (संयतं) संयमी को (इषे)ऐश्वर्य (आ पवस्व) दीजिये॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा संयमी जनों को ऐश्वर्य प्रदान करता है और जो लोग दिव्यगुणसम्पन्न हैं, उनको ही सुधामयी वृष्टि से परमात्मा सिञ्चित करता है ॥ तात्पर्य यह है कि परमात्मा की कृपाओं के पाने के लिये प्रथम मनुष्य को स्वयं पात्र बनना चाहिये। अर्थात् मनुष्य अधिकारी बनके उसकेऐश्वर्यों का पात्र बने॥३

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सर्वपावक परमेश्वर ! भवान् (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यः (सुष्टुतिं वृष्टिं) सुन्दरस्तुतिरूपां वेदस्य वृष्टिं (दुवः) प्रसन्नतायै (आ पवस्व) वेदवृष्टिं ददातु। अथ च (संयतं) संयमिनं माम् (इषे) ऐश्वर्यं (आ पवस्व) ददातु॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

वृ᳓षा हि᳓ अ᳓सि भानु᳓ना
द्युम᳓न्तं त्वा हवामहे
प᳓वमान सुआधि᳓यः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ási ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhānúnā ← bhānú- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

hí ← hí (invariable)

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dyumántam ← dyumánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

pávamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

svādhyàḥ ← svādhī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

वृषा॑ । हि । असि॑ । भा॒नुना॑ । द्यु॒ऽमन्त॑म् । त्वा॒ । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
पव॑मान । सु॒ऽआ॒ध्यः॑ ॥

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• hy ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• bhānunā ← bhānu
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; Calotropis gigantea Beng.; sunbeam; beam; luminosity; copper; light; twelve; appearance; Bhānu; flare.”

• dyumantaṃ ← dyumantam ← dyumat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• svādhyaḥ ← svādhī
• [noun], nominative, plural, masculine
• “devout; heedful; prudent.”

हे सोम त्वं वृषा अभिमतफलानां वर्षिता असि हि भवसि खलु । तस्मात् हे पवमान पूयमान पुनान वा सोम स्वाध्यः शोभनकर्माणः सुष्ठु ध्यानवन्तो वा वयं भानुना तेजसा द्युमन्तं दीप्तिमन्तम् । अतिशयेन तेजस्विनमित्यर्थः । स्तुतिमन्तं वा त्वा त्वां हवामहे यज्ञेष्वाह्वयामहे ॥

English translation:

“We who perform good works praise you, purified Soma, brilliant with radiance, for you are the showerer (of benefits).”

Because you are a bull, we, very attentive, invoke you who are brilliant with radiance,
o self-purifying one. ᳓

Thou art a Steer by lustre: we, O Pavamana, faithfully
Call upon thee the Splendid One.

Denn du bist ein Bulle; dich, den im Glanze Strahlenden rufen wir wohlgesinnt an, o Pavamana.

Du bist an Strahlen ja ein Held, drum rufen wir dich glänzenden, O flammender, an Andacht reich.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) सबको पवित्र करनेवाले हे जगदीश ! आप (भानुना) अच्छे अर्थ को प्रकाश करने से (वृषाहि) अवश्य वेदरूप वाणी की वर्षा करनेवाले (असि) हैं। (स्वाध्यः) अच्छी बुद्धिवाले हम लोग (द्युमन्तं) स्वयंप्रकाश (त्वा) आपकी (हवामहे) स्तुति करते हैं॥४॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष परमात्मपरायण होते हैं, उन्हीं के परिश्रम सफल होते हैं। इस अभिप्राय से यह वर्णन किया है कि परमात्मा उद्योगी पुरुषों के उद्योगों को सफल करें॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सर्वपावकपरमात्मन् ! त्वं (भानुना) सदर्थप्रकाशकतया (वृषाहि) वेदवाण्या वर्षकः खलु (असि) असि (स्वाध्यः) सुबुद्धिमन्तो वयं (द्युमन्तं) दीप्तिमन्तं (त्वा) भवन्तं (हवामहे) स्तुमः॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ पवस्व सुवी᳓रियम्
म᳓न्दमानः सुआयुध
इहो᳓ षु᳓ इन्दव् आ᳓ गहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mándamānaḥ ← √mand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

svāyudha ← svāyudhá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

gahi ← √gam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

ihá ← ihá (invariable)

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

आ । प॒व॒स्व॒ । सु॒ऽवीर्य॑म् । मन्द॑मानः । सु॒ऽआ॒यु॒ध॒ ।
इ॒हो इति॑ । सु । इ॒न्दो॒ इति॑ । आ । ग॒हि॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• mandamānaḥ ← mad
• [verb noun], nominative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• svāyudha ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svāyudha ← āyudha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “weapon; āyudha [word].”

• iho ← iha
• [adverb]
• “here; now; in this world; now; below; there; here; just.”

• iho ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣv ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• indav ← indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• gahi ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

हे स्वायुध । यज्ञे स्फ्यकपालादीनि दशायुधानीत्यभिधीयन्ते । शोभनानि तानि यस्य स तथोक्तः। यद्वा । धनुरादीन्यायुधानि यस्य सः । तादृश हे सोम त्वं मन्दमानः मोदमानः सन् । यद्वा। अन्तर्णीतण्यर्थः । देवान् स्वयं मादयन् । सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं पुत्रादिकमस्माकम् आ पवस्व । पवतिर्गत्यर्थः । आप्रापय । किंच हे इन्दो ग्रहेषु चमसेषु च क्षरणशील सोम इहो । इह उ पदद्वयम् । उ इत्यवधारणे । इहैवास्मदीये यज्ञ एव सुष्ठु आ गहि आगच्छ ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“Well-armed (Soma) who does exhilarate (the gods) pour forth for us male offspring; come, Indu, favourably to our sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Well-armed: or, having fine sacrificial implements, such as sphya, kapāla

By purifying yourself bring here an abundance of heroes, you yourself becoming exhilarated, o you of good weapons.
Come just here, o drop. ᳓

Do thou, rejoicing, nobly-armed! pour upon us heroic strength:
O Indu, come thou bitherward.

Läutere uns die Meisterschaft zu, dich berauschend, du Wohlbewaffneter! Komme doch fein, o Saft, hier her!

O riesle Heldenkraft herbei, erfreut, o schön bewaffneter, O Indu, komme schnell hieher.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे सर्वप्रकाश परमात्मन् ! आप (सुवीर्यम्) हमारे पराक्रम को (आ पवस्व) सब प्रकार से पवित्र करें। (मन्दमानः) आप आनन्दस्वरूप हैं और (स्वायुधः) आप स्वयम्भू हैं। (इह उ) यहाँ ही (सु) भली-भाँति (आ गहि) हमको आकर अनुग्रहण करिये॥५॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा के आह्वान करने का तात्पर्य स्वकर्माभिमुख करने का है अर्थात् आप हमारे कर्मों के अनुकूल फलप्रदान करें। परमात्मासर्वव्यापक है, इसलिये एक स्थान से उठकर किसी दूसरे स्थान में जाना उसका नहीं हो सकता। इस प्रकार बुलाने का तात्पर्य सर्वत्र हृदयदेश में अवगत करने का समझना चाहिये, कुछ अन्य नहीं॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे जगदीश्वर ! भवान् (सुवीर्यम्) अस्मत्पराक्रमं (आ पवस्व) सर्वथा पवित्रयतु। यतस्त्वं (मन्दमानः) आनन्दमूर्तिरसि। अथ च (स्वायुधः) भवान् स्वयम्भूरस्ति। (इह उ) अत्रैव (सु) सुतराम् (आ गहि) आगत्य मामनुगृहाण॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

य᳓द् अद्भिः᳓ परिषिच्य᳓से
मृज्य᳓मानो ग᳓भस्तियोः
द्रु᳓णा सध᳓स्थम् अश्नुषे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
adbhíḥ ← áp- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

pariṣicyáse ← √sic- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

gábhastyoḥ ← gábhasti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

mr̥jyámānaḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

aśnuṣe ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

drúṇā ← dā́ru- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

sadhástham ← sadhástha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

यत् । अ॒त्ऽभिः । प॒रि॒ऽसि॒च्यसे॑ । मृ॒ज्यमा॑नः । गभ॑स्त्योः ।
द्रुणा॑ । स॒धऽस्थ॑म् । अ॒श्नु॒षे॒ ॥

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• adbhiḥ ← ap
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• pariṣicyase ← pariṣic ← √sic
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “sprinkle; effuse; rub.”

• mṛjyamāno ← mṛjyamānaḥ ← mṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; polish; rub; remove.”

• gabhastyoḥ ← gabhasti
• [noun], locative, dual, masculine
• “beam; hand; sun.”

• druṇā ← dru
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “wood; tree; dru [word].”

• sadhastham ← sadhastha
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dwelling; location; home.”

• aśnuṣe ← aś
• [verb], singular, Present indikative
• “get; reach; enter (a state).”

हे सोम गभस्त्योः । बाहुनामैतत् । बभसति दीपयन्ति निर्मथ्नन्यात्भ्यामग्निमिति गभस्ती बाहू । तयोः मृज्यमानः ताभ्यां शोध्यमानः सन् अद्भिः । सोमसेचनार्थं चतुर्विधा आपः । ताभिर्वसतीवरीभिरेकधनाभिश्च यत् यदा परिषिच्यसे परितः सिच्यमानो भवसि तदानीं द्रुणा दुममयेन पात्रेण गृह्यमाणः सन् सधस्थम् । सह तिष्ठन्त्यत्रेति सधस्थं स्थानं ग्रहचमसादिकम् । अश्नुषे प्राप्नोषि ॥

English translation:

“When cleansed by the hands you are sprinkled with the water, (taken up) with the wooden vessel you attain your abode.”

When you are poured all around with waters, being groomed in the two hands,
you attain to your seat by means of the wooden (vessel).

On druṇā́see comm. ad IX.1.2.

When thou art cleansed with both the hands and dipped in waters, with the wood.
Thou comest to the gathering-place.

Wenn du mit Wasser begossen wirst, zwischen den Händen gereinigt, so nimmst du deinen Sitz aus Holz ein.

Wenn du durch Flut ergossen wirst, gereinigt von den Armen du, Erreichst du auf dem Holz den Sitz.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) जिस कारण से आप (अद्भिः) सत्कर्मों से (परिषिच्यसे) पूजित होते हैं, अतः(गभस्त्योःमृज्यमानः) स्वशक्तियों से जो शुद्ध हैं और (द्रुणा) अपनी शक्ति से (सधस्थं) जीवात्मा को (अश्नुषे) व्याप्त करते हैं॥६॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष सत्कर्म करता है, उसकी आत्मा को परमात्मा स्वशक्तियों से विभूषित करता है॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यत्) येन कारणेन भवान् (अद्भिः) सत्कर्मभिः (परिषिच्यसे) पूजितो भवति अस्मात्कारणात् (गभस्त्योः मृज्यमानः) स्वशक्त्या शुद्धोऽस्ति। अथ च (द्रुणा) स्वशक्त्या (सधस्थं) जीवात्मानं (अश्नुषे) व्याप्तं करोति॥६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ सो᳓माय विअश्वव᳓त्
प᳓वमानाय गायत
महे᳓ सह᳓स्रचक्षसे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
prá ← prá (invariable)

sómāya ← sóma- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vyaśvavát ← vyaśvavát (invariable)

gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pávamānāya ← √pū- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sahásracakṣase ← sahásracakṣas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

प्र । सोमा॑य । व्य॒श्व॒ऽवत् । पव॑मानाय । गा॒य॒त॒ ।
म॒हे । स॒हस्र॑ऽचक्षसे ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• somāya ← soma
• [noun], dative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vyaśvavat ← vyaśva
• [noun], masculine

• vyaśvavat ← vat
• [adverb]
• “equally; like.”

• pavamānāya ← pū
• [verb noun], dative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• gāyata ← gā
• [verb], plural, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• sahasracakṣase ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasracakṣase ← cakṣase ← cakṣas
• [noun], dative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

हे स्तोतारः पवमानाय दशापवित्रेण पूयमानाय पुनानाय वा सोमाय प्र गायत प्रकर्षेण सामगानं कुरुत । अभिष्टुत वा । कथमिव । व्यश्ववत् । यथा पूर्वं व्यश्वो नामर्षिः सोममगासीत् तद्वद्यूयमपि । कीदृशाय । महे महते देवेभ्यः स्वीक्रियमाणत्वेन गुणादिभिर्वा महत्त्वयुक्ताय सहस्रचक्षसे । प्रयोगबाहुल्यापेक्षमेतद्वचनम् । सहस्रसंख्याकस्तोत्रयुक्ताय । यद्वा । नानाविधैर्देवैरनेकधा द्रष्टव्याय सोमायेति ॥

English translation:

“Sing, as Vyaśva did, to the filtered Soma the great, the all-beholding.”

Sing forth to self-purifying Soma, as Vyaśva did—
to the great one with a thousand eyes—

The vs. contains an address (in pl.) to priest-singers to sing (gāyata), with comparison to a previous singer Vyaśva (vyaśvavát ‘like Vyaśva’) who did the same. Why Vyaśva appears here is something of a mystery. Aside from a bare mention in an Aśvin list hymn (I.112.15), Vyaśva is found only in VIII, where he is identified as a ṛṣi (VIII.9.10, 23.10) and his descendants receive the dakṣiṇā at the end of the sacrifice (VIII.24.28-29).

The adv. vyaśvavát ‘like Vyaśva’ is found 3x in that little group of hymns in VIII (23-26), attributed in the Anukramaṇī to one of his descendents, Viśvamanas Vaiyaśva. I don’t know why he should surface once in IX; our hymn is not attributed to him or any of his obvious relatives (rather to Bhṛgu Vāruṇi or Jamadagni Bhārgava), and there is nothing particularly somic about his appearances in VIII - though his descendents may once be called somín- ‘having or providing soma” (VIII.24.29; see comm. ad loc.). He is more closely associated with the Aśvins (I.112.15 just mentioned; VIII.9.10, 26.9 [both Aśvin hymns]).

Sing forth your songs, as Vyasva sang, to Soma Pavamana, to,
The Mighty One with thousand eyes;

Stimmet den Gesang an auf den sich läuternden Soma wie Vyasva, auf den Großen, Tausendäugigen!

Auf, singet nach Viaçva’s Art dem Soma, ihm, dem flammenden, Dem grossen, tausendäugigen.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (व्यश्ववत्) कर्मयोगी के समान (सहस्रचक्षसे) अनन्तशक्तिसम्पन्न (सोमाय) परमात्मा को (प्र गायत) आप लोग गान करें, जो परमात्मा (महे) सर्वपूज्य और (पवमानाय) सबको पवित्र करनेवाला है॥७॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे मनुष्यों ! तुम उस पूर्ण पुरुष की उपासना करो, जो सर्वशक्तिसम्पन्न और सब संसार का हर्त्ता ,धर्त्ता तथा कर्त्ता है। इसी अभिप्राय से वेद में अन्यत्र भी कहा है कि सूर्य चन्द्रमा आदि सब पदार्थों का कर्त्ता एकमात्र परमात्मा है॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (व्यश्ववत्) कर्मयोगीव (सहस्रचक्षसे) अनन्तशक्तिसम्पन्नं (सोमाय) परमात्मानं (प्र गायत) यूयमुपगायध्वम्। यः परमेश्वरः (महे) सर्वपूज्योऽस्ति। तथा (पवमानाय) सर्वपवित्रकर्तास्ति॥७॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

य᳓स्य व᳓र्णम् मधुश्चु᳓तं
ह᳓रिं हिन्व᳓न्ति अ᳓द्रिभिः
इ᳓न्दुम् इ᳓न्द्राय पीत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
madhuścútam ← madhuścút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

várṇam ← várṇa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hárim ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinvánti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

यस्य॑ । वर्ण॑म् । म॒धु॒ऽश्चुत॑म् । हरि॑म् । हि॒न्वन्ति॑ । अद्रि॑ऽभिः ।
इन्दु॑म् । इन्द्रा॑य । पी॒तये॑ ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• varṇam ← varṇa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “color; caste; complexion; vowel; varṇa [word]; vowel; syllable; appearance; Karat; people; beauty; varṇa; gold; color; complexion.”

• madhuścutaṃ ← madhuścutam ← madhuścut
• [noun], accusative, singular, masculine

• hariṃ ← harim ← hari
• [noun], accusative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• hinvanty ← hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

हे अध्वर्य्वादयः वर्णं शत्रूणां वारकम् । येनासौ पीयते तेन मत्तेन शत्रवः संप्रहार्यन्त इति शत्रुनिवारणसमर्थम् । मधुश्चुतं मधुररसस्य च्यावयितार हरिं हरितवर्णम् इन्दुम् । इन्धेरेतद्रूपमत्रेष्यते । सर्वतो दीप्यमानम्।’ उन्दी क्लेदने ’ इत्यस्माद्वा । अभिषवानन्तरं पात्रेषु क्षरणशीलम् । यस्य सोमस्य तव कारणमंशुम् अद्रिभिः हिन्वन्ति प्रेरयन्ति । अभिषुण्वन्तीत्यर्थः। इन्द्राय पीतये इन्द्रस्य पानाय । तदर्थमित्यर्थः ॥

English translation:

“(That Soma) whose juice they squeeze out with the stones, foe-repelling, honey-dropping, green-tinted, for Indra to drink.”

Him whose tawny hue, dripping with honey, they impel (like) a fallow bay with the stones,
the drop for Indra to drink,

The construction of the first hemistich is somewhat tricky. The rel. yásya must refer to soma, with the rel. cl. hanging off vs. 7. In pāda a the yásya qualifies várṇam ‘color’, which serves as obj. of hinvánti in b. “They impel his color” is a slightly odd locution, and it becomes odder in b, with the acc. hárim. The stem hári- is a color term and could qualify várṇa- (“tawny color”), but it also is regularly applied directly to soma (e.g., in vss. 12 and 25 of this hymn) and also identifies Indra’s horse(s). Geldner (n. 8b) cleverly suggests that hári- is to be read twice, with the second reading an unmarked simile referring to a horse of the appropriate color. This provides a more appropriate obj. for hinvánti (“they impel (like) a fallow bay (horse)”), while connecting the putative horse with the “tawny color” (várṇam … hárim) that is the 1st obj. of the verb.

Whose coloured sap they drive with stones, the yellow meath-distilling juice,
Indu for Indra, for his drink.

Dessen honigtriefende Farbe sie wie einen Falben mit den Steinen in Fluß bringen, den Saft für Indra zum Trunke.

Dess helle Flut von Honig trieft, dess Ross sie spornen durchs Gestein, Zum Trunk dem Indra, Indu ihn.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) जिस परमात्मा का (वर्णं) स्वरूप (मधुश्चुतं) आनन्द देनेवाला है, उस (हरिं) पाप को हरण करनेवाले (इन्दुम्) स्वतःप्रकाश परमात्मा को (अद्रिभिः) चित्तवृत्तियों द्वारा (हिन्वन्ति) उपासक लोग ध्यान का विषय बनाते हैं। (इन्द्राय) कर्मयोगी की (पीतये) तृप्ति के लिये इसी प्रकार की उपासना उचित समझनी चाहिये, अन्य नहीं॥८॥

भावार्थभाषाः - जो लोग अपनी चित्तवृत्तियों को निरोध करके परमात्मा का साक्षात्कार करते हैं, वे ही कर्मयोगी कहला सकते हैं, अन्य नहीं॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) यस्य परमात्मनः (वर्णं) स्वरूपम् (मधुश्चुतं) आनन्ददायकं वर्तते तं (हरिं) पापहर्तारं (इन्दुम्) स्वतःप्रकाशं परमात्मानं (अद्रिभिः) चित्तवृत्त्या (हिन्वन्ति) उपासका ध्यानविषयं कुर्वन्ति। (इन्द्राय) कर्मयोगिनः (पीतये) तृप्तये एतादृश्युपासना कर्तव्या नान्या॥८॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

त᳓स्य ते वाजि᳓नो वयं᳓
वि᳓श्वा ध᳓नानि जिग्यु᳓षः
सखित्व᳓म् आ᳓ वृणीमहे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

dhánāni ← dhána- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

jigyúṣaḥ ← √ji- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

sakhitvám ← sakhitvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

तस्य॑ । ते॒ । वा॒जिनः॑ । व॒यम् । विश्वा॑ । धना॑नि । जि॒ग्युषः॑ ।
स॒खि॒ऽत्वम् । आ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥

• tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dhanāni ← dhana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• jigyuṣaḥ ← ji
• [verb noun], genitive, singular
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• sakhitvam ← sakhi
• [noun], masculine
• “friend; companion; sakhi [word].”

• sakhitvam ← tvam ← tva
• [noun], accusative, singular, neuter
• “state; quality; cause; reason.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

हे सोम वाजिनः संभृतहविष्काः वयं विश्वा विश्वानि सर्वाणि व्याप्तानि वा शत्रुधनानि जिग्युषः जितवतः तस्य पूर्वोक्तलक्षणस्य प्रसिद्धस्य वा ते तव सखित्वं स्तुत्यस्तोतृलक्षणं सख्यम् आ वृणीमहे संभजामहे । अस्मभ्यं धनं देहीति संभजनं कुर्म इत्यर्थः ॥ जिग्युषः । ‘ जि जये’ । लिटि क्वसौ ‘वस्वेकाजात्’ इति नियमादिडभावः। ‘सन्लिटोर्जेः’ इत्यभ्यासादुत्तरस्य कवर्गादेशः । ङसि परतो वसोः संप्रसारणम् । क्वसुप्रत्ययस्वरः ॥

English translation:

“We, who have heaped up oblations, solicit his friendship, (the friendship) of you who have won all the riches (of the foe).”

It’s with you—that prize-seeker who has won all the stakes—
that we choose partnership. ᳓

We seek to gain the friendly love of thee that Strong and Mighty One,
Of thee the winner of all wealth.

Wir erwählen uns deine Freundschaft, dieses Preisgewinners, der alle Siegespreise gewonnen hat.

Der du als Streitross alles Gut erbeutet hast, dich wünschen wir Uns zur Genossenschaft herbei.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! जो आप (विश्वा) सम्पूर्ण (धनानि) धन (जिग्युषः) स्वाधीन करनेवाले हैं, (तस्य ते) उस आपके (सखित्वम्) मैत्रीभाव को (वाजिनः) हम उपासक लोग (आ वृणीमहे) सब प्रकार से वरण करते हैं॥९॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा के साथ मैत्रीभाव का उपदेश है। तात्पर्य यह है कि जो सर्वशक्तिसम्पन्न परमात्मा से मित्रता का भाव रखते हैं, वे लोग परमात्मा के प्रिय गुणों को अपने में अवश्यमेव धारण करते हैं ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमेश्वर ! यस्त्वं (विश्वा) समस्तानि (धनानि) धनानि (जिग्युषः) स्वाधीनानि करोषि (तस्य ते) एवम्भूतस्य भवतः (सखित्वम्) मैत्रीभावं (वयं वाजिनः) उपासका वयं (आ वृणीमहे) वृणुमः॥९॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

वृ᳓षा पवस्व धा᳓रया
मरु᳓त्वते च मत्सरः᳓
वि᳓श्वा द᳓धान ओ᳓जसा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ca ← ca (invariable)

marútvate ← marútvant- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

matsaráḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

víśvā ← víśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

वृषा॑ । प॒व॒स्व॒ । धार॑या । म॒रुत्व॑ते । च॒ । म॒त्स॒रः ।
विश्वा॑ । दधा॑नः । ओज॑सा ॥

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• marutvate ← marutvat
• [noun], dative, singular, masculine
• “Marut(a).”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• matsaraḥ ← matsara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• viśvā ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• dadhāna ← dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

हे सोम त्वं वृषा स्तोतॄणामभिमतफलस्य वर्षकः सन् धारया त्वदीयया पवस्व द्रोणकलशमागच्छ । पवतिर्गतिकर्मा । आगतस्त्वं यदास्माभिरिन्द्राय दीयसे तदा मरुत्वते सहाया मरुतो यस्य सन्ति तस्मा इन्द्राय मत्सरः मदकरः च भव। कीदृशः । विश्वा विश्वानि सर्वाणि व्याप्तानि वा धनानि ओजसा आत्मीयेन बलेन युक्तः सन् स्तोतृभ्यस्तानि दधानः प्रयच्छन् । त्वं मादयिता भवेति समन्वयः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Flow in a stream, you who are the showerer (of benefits); and (be) exhilarating to the lord of the Maruts granting us all (wealth) by your power.”

As bull purify yourself in a stream, and as exhilarating drink for the one accompanied by the Maruts [=Indra],
making all things your own by your strength.

The function of the ca in b is unclear. Klein (DGRV I.256-57) discusses three possible explanations - Geldner’s, Renou’s, and one of his own - of which he prefers Renou’s: that marútvate ca conceals an ellipsis “(for the Maruts) and (for Indra) accompanied by the Maruts,” which seems by far the least likely and the most cumbersome. Among other things, the Maruts barely figure in IX (though cf. vs. 20 below), and I also know of no passages containing marútvant- that also contain a free form of marút-. My solution is admittedly makeshift but simpler, that cs conjoins the disharmonious dhā́rayā “in a stream” and marútvate … matsaráḥ “exhilarating drink for Indra.” This is closest to Geldner’s, criticized by Klein as assuming “a harsh conjunction in pādas a and b.”

Flow onward with thy stream, a Steer, inspiriting the Maruts’ Lord,
Winning all riches by thy might.

Du, der Bulle, läutere dich im Strome, und für den Marutherrn berauschend, alles mit Kraft dir aneignend!

O riesle als ein Stier im Strom, berauschend für den Marutherrn, Erlangend alles durch Gewalt.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन्! (वृषा) आप सब कामनाओं की वर्षा करनेवाले हैं। (धारया) आनन्द की वृष्टि से (पवस्व) हमको पवित्र करो। (मरुत्वते) ज्ञान और क्रियाकुशल विद्वानों के लिये (मत्सरः) आप आनन्दमय हैं (च) और (विश्वाः) सम्पूर्ण लोक-लोकान्तरों को (ओजसा) अपने आत्मिक बल से (दधानः) आप धारण किये हुए हो॥१०॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा आनन्दस्वरूप है, उसमें दुःख का लेश भी नहीं। उसके आनन्द को ज्ञानी तथा विज्ञानी कर्मयोगी और ज्ञानयोगी ही पा सकते हैं, अन्य नहीं ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! भवान् (वृषा) सर्वाभीष्टदातास्ति (धारया) स्वकीयानन्दवृष्ट्या (पवस्व) अस्मान् पवित्रय। (मरुत्वते) ज्ञानक्रियाकुशलानां विदुषां (मत्सरः) आमोददायकोऽस्ति। (च) अथ च (विश्वाः) सम्पूर्णानि लोकलोकान्तराणि (ओजसा) आत्मिकबलेन (दधानः) दधाति॥१०॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ त्वा धर्ता᳓रम् ओणि᳓योः
प᳓वमान सुवर्दृ᳓शम्
हिन्वे᳓ वा᳓जेषु वाजि᳓नम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dhartā́ram ← dhartár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

oṇyòḥ ← oṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

pávamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

svardŕ̥śam ← svardŕ̥ś- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinvé ← √hi- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । त्वा॒ । ध॒र्तार॑म् । ओ॒ण्योः॑ । पव॑मान । स्वः॒ऽदृश॑म् ।
हि॒न्वे । वाजे॑षु । वा॒जिन॑म् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• dhartāram ← dhartṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “supporter.”

• oṇyoḥ ← oṇi
• [noun], genitive, dual, masculine
• “arm.”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• svardṛśam ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svardṛśam ← dṛśam ← dṛś
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eye; dṛś; dṛś [word]; sight; evil eye.”

• hinve ← hi
• [verb], singular, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

हे पवमान पूयमान पुनान वा हे सोम ओण्योः। द्यावापृथिवीनामैतत् । तयोः धर्तारं धारकमत एव स्वर्दृशं सर्वस्य सूर्यस्य वा द्रष्टारं सर्वैर्देवैर्द्रष्टव्यं वा वाजिनं बलवन्तं तं पूर्वोक्तगुणप्रसिद्धं त्वा त्वां वाजेषु संग्रामेषु हिन्वे प्रेरयामि । यद्वा । वाजेष्वन्नेषु विषयेषु हिनोमि । अन्नादिकं प्रयच्छेत्यर्थः ॥

English translation:

“You, the supporter of heaven and earth, O purified (Soma), the beholder of heaven, the powerful one, I send forth to battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Or, I urge you to grant us food

You, o self-purifying one, who look like the sun, the upholder of (Indra’s?) two arms,
do I impel—the prize-seeker to the prizes.

With Geldner (n. 11a) I tentatively assume that the arms (oṇyòḥ) are Indra’s, since he was mentioned in the preceding vs. But as in IX.16.1 they might belong to the officiant.

I send thee forth to battle from the press, O Pavamana, Strong,
Sustainer, looker on the light.

Dich, den Stützer seiner beiden Arme, o Pavamana, mit dem Sonnenauge sporne ich an, den Preisrenner im Kampf um die Siegerpreise.

Der du die Weltenschalen trägst, o Flammender, der Sonne gleich, Dich sporn’ ich wie ein Ross zum Lauf.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ओण्योः)द्युलोक और पृथिवीलोक के (धर्तारं) धारण करनेवाले जो आप हैं, (तं त्वा) उक्त गुणसम्पन्न आपको (पवमान) जो सबको पवित्र करनेवाले और (स्वर्दृशं) जो सब लोक-लोकान्तरों के ज्ञाता हैं, ऐसे (वाजिनम्) सर्वशक्तिसम्पन्न आपको (वाजेषु) सबयज्ञों में (हिन्वे) हम लोग आह्वान करते हैं॥११॥

भावार्थभाषाः - जो लोग योगयज्ञ, ध्यानयज्ञ, विज्ञानयज्ञ, संग्रामयज्ञ और ज्ञानयज्ञ इत्यादि सब यज्ञों में एकमात्र परमात्मा का आश्रयण करते हैं, वे लोग अवश्यमेव कृतकार्य होते हैं। तात्पर्य यह है कि परमात्मा की सहायता बिना किसी भी यज्ञ की पूर्ति नहीं होती, इसलिये मनुष्यों को चाहिये कि वे सदैव परमात्मा की सहायता लेकर अपने उद्देश्य की पूर्ति करें ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ओण्योः) द्युलोकस्य तथा पृथिवीलोकस्य (धर्तारं) धारणकर्तारं (तं त्वा) उक्तगुणसम्पन्नं (पवमान) सर्वपवितारं तथा (स्वर्दृशं) समस्तलोकलोकान्तरज्ञं (वाजिनम्) समस्तशक्तिसम्पन्नं भवन्तं (वाजेषु) यज्ञेषु (हिन्वे) वयमाह्वयामः॥११॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

अया᳓ चित्तो᳓ विपा᳓न᳓या
ह᳓रिः पवस्व धा᳓रया
यु᳓जं वा᳓जेषु चोदय

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
anáyā ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ayā́ ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

cittáḥ ← √cit- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vipā́ ← víp- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

codaya ← √cud- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yújam ← yúj- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒या । चि॒त्तः । वि॒पा । अ॒नया॑ । हरिः॑ । प॒व॒स्व॒ । धार॑या ।
युज॑म् । वाजे॑षु । चो॒द॒य॒ ॥

• ayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• citto ← cittaḥ ← cit
• [verb noun], nominative, singular
• “notice; observe; attend to; intend.”

• vipānayā ← vipānā
• [noun], instrumental, singular, feminine

• hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• yujaṃ ← yujam ← yuj
• [noun], accusative, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• codaya ← coday ← √cud
• [verb], singular, Present imperative
• “impel; drive; incite; command; drive; arouse; propel.”

हे पवमान अया। अय पय गतौ । कर्मार्थमितस्ततो गच्छन्तीभिरनया विपा । ‘विप प्रेरणे’ । हवींष्यग्नौ प्रेरयन्तीति विपोऽङ्गुलयः । एकवचनं छान्दसम् । प्रत्येकविवक्षया वा । एताभिरमंदीयाभिरङ्गुलीभिः चित्तः ज्ञातः निर्गतोऽभिषुतः हरिः हरितवर्णस्त्वं धारया संततया पवस्व द्रोणकलशं ग्रहांश्चागच्छ त्वम्। किंच युजं सखायमिन्द्रं वाजेषु संग्रामेषु चोदय प्रेरय । यदा अस्माभिरिन्द्रार्थं सोमो दीयते तदा तत्पानेन हृष्टः सन् शत्रून् हन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“Expressed by these flexible fingers (of mine), do you who are green-tinted flow forth in a stream; excite (Indra) our ally to battle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

By these flexible fingers: ayā = from i, to go; ayā vipā anayā = itastato gacchandibhir etābhir madīyābhir aṅgulibhiḥ

Conspicuous because of this poetic inspiration, purify yourself as tawny one in this very stream.
Spur on your yokemate to the prizes. ᳓

Acknowledged by this song of mine, flow, tawny-coloured, with thy stream
Incite to battle thine ally.

An solchem Redeschwall kenntlich läutere dich, der Falbe, in solchem Strome, mach den Genossen im Kampf um die Siegerpreise scharf!

An diesem und an jenem Stab erscheinend riesle hell im Strom, Und treib dein Ross im Wettlauf an.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (हरिः) हे सम्पूर्ण बलों को स्वाधीन रखनेवाले परमात्मन् ! आप (धारया) आनन्द की वृष्टि से हमको (पवस्व) पवित्र करें, जो आनन्द की वृष्टि (चित्तः) अद्भुत है (अया) और कर्मशीलता देनेवाली है और (विपा) शुभकार्यों में प्रेरणा करनेवाली है (अनया) उससे (पवस्व) आप हमको पवित्र करें (वाजेषु) यज्ञों में (युजं) युक्त मुझको (चोदय) सत्कर्म की प्रेरणा करें॥१२॥

भावार्थभाषाः - जो लोग सत्कर्मी बनने के लिये परमात्मा से प्रार्थना करते हैं, परमात्मा उन्हें अवश्यमेव शुभकर्मों में लगाता है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे सर्वबलस्वायत्तकारिन् परमेश्वर ! भवान् (धारया) आनन्दवृष्ट्या (पवस्व) अस्मान् पवित्रयतु। या आनन्दवृष्टिः (चित्तः) अद्भुता। तथा (अया) कर्मशीलतादात्री अथ च (विपा) शुभकृत्येषु प्रेरयित्री वर्तते (अनया) एतादृश्या वृष्ट्या (पवस्व) अस्मान् पवित्रयतु (वाजेषु) यज्ञेषु (युजं) युक्तं मां (चोदय) शुभकर्मणि प्रेरयतु॥१२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ न इन्दो मही᳓म् इ᳓षम्
प᳓वस्व विश्व᳓दर्शतः
अस्म᳓भ्यं सोम गातुवि᳓त्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

mahī́m ← máh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pávasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

viśvádarśataḥ ← viśvádarśata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

gātuvít ← gātuvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । म॒हीम् । इष॑म् । पव॑स्व । वि॒श्वऽद॑र्शतः ।
अ॒स्मभ्य॑म् । सो॒म॒ । गा॒तु॒ऽवित् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• mahīm ← mah
• [noun], accusative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• viśvadarśataḥ ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvadarśataḥ ← darśataḥ ← darśata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beautiful; visible; beautiful.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• gātuvit ← gātu
• [noun], masculine
• “path; way.”

• gātuvit ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

हे इन्दो क्षरणशील दीपनशील वा हे सोम विश्वदर्शतः विश्वैः सर्वैर्दर्शनीयः । यद्वा । विश्वं सर्वं वस्तुजातं दर्श्यते ज्ञाप्यतेऽनेनेति । सः विश्वस्य प्रकाशक इत्यर्थः । तादृशस्त्वं महीमिषं महत्प्रभूतमन्नं नः अस्मभ्यम् आ पवस्व आगमय । प्रयच्छेत्यर्थः । किंच हे सोम अभिषूयमाण पवमान अस्मभ्यं गातुवित् स्वर्गमार्गस्य लम्भयिता ज्ञापयिता भव ॥

English translation:

“Swift-flowing Soma, who are the illuminator of the universe, pour down upon us abundant food, (and be) to us the revealer to the path (to heaven).”

By purifying yourself bring great refreshment here for us, o drop visible to all,
finding the way for us, o Soma. ᳓

O Indu, visible to all pour out for us abundant food:
Soma, be thou our prosperer.

Läutere uns, o Saft, hohen Genuß zu, du der Allgesehene uns, Soma, als der Pfadfinder!

O Indu, riesle reichen Trunk uns zu, der du allsichtbar bist, O Soma, Wohlfahrt schaffend uns.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे सर्वप्रकाशक परमात्मन् ! आप (विश्वदर्शतः) सम्पूर्ण विश्व के प्रकाशक हैं और (महीमिषं) सर्वैश्वर्यसम्पन्न हैं। (सोम) हे सर्वोत्पादकपरमात्मन् ! आप (अस्मभ्यं) हम लोगों के (गातुवित्) सम्पूर्ण ज्ञातव्य पदार्थों के ज्ञाता हैं, (नः) हमको (आ पवस्व) सब प्रकार से पवित्र करिए॥१३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे मनुष्यों ! तुमको अपनी पवित्रता कीप्रार्थना केवल उसी देव से करनी चाहिये, जो सर्व ब्रह्माण्डों का ज्ञाता और सर्वोत्पादकहै ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) सर्वैश्वर्यसम्पन्नपरमात्मन् ! भवान् (विश्वदर्शतः) सकलसंसारदीपकोऽस्ति। अथ च (महीमिषं) समस्तैश्वर्यसम्पन्नोऽस्ति। (सोम) सर्वजनकपरमात्मन् ! भवान् (अस्मभ्यं) अस्माकं (गातुवित्) सर्वज्ञोऽस्ति (नः) अस्मान् (आ पवस्व) सर्वथा पवित्रयतु॥१३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ कल᳓शा अनूषत
इ᳓न्दो धा᳓राभिर् ओ᳓जसा
ए᳓न्द्रस्य पीत᳓ये विश

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

kaláśāḥ ← kaláśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́rābhiḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

índo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

viśa ← √viś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । क॒लशाः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ । इन्दो॒ इति॑ । धारा॑भिः । ओज॑सा ।
आ । इन्द्र॑स्य । पी॒तये॑ । वि॒श॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• kalaśā ← kalaśāḥ ← kalaśa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “jar.”

• anūṣatendo ← anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• anūṣatendo ← indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• dhārābhir ← dhārābhiḥ ← dhārā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

• endrasya ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• endrasya ← indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• viśa ← viś
• [verb], singular, Present imperative
• “enter; penetrate; settle; settle.”

हे इन्दो क्षरणशील सोम ओजसा बलेन युक्तस्य तव धाराभिः निरन्तराभिः सहिताः कलशाः । प्रयोगबाहुल्यापेक्षमेतद्बहुवचनम् । द्रोणकलशाः आ अनूषत स्तोतृभिः आभिमुख्येन स्तूयन्ते । सोमाभिषवकाले हि ऋत्विजः स्तुवन्ति खलु। ततस्त्वम् इन्द्रस्य पीतये पानाय आ विश ग्रहांश्चमसांश्च प्रविश ॥

English translation:

“Indu, they praise the vessels together with your streams (who are endowed) with strength; enter for Indra’s drinking.”

The tubs have cried out, o drop. In streams, with strength,
enter (them) for Indra’s drinking. ᳓

The pitchers, Indu, with thy streams have sung aloud in vigorous might
Enter them, and let Indra drink.

Die Krüge erbrausten kräftiglich, o Indu, durch deine Ströme. Zieh ein zum Trunk für Indra!

Erklungen, Indu, sind mit Macht die Schüsseln hier von deinem Strom, Zum Trunk des Indra geh hinein.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे सर्वप्रकाशक परमात्मन् ! आप (धाराभिः) आनन्द की वृष्टि द्वारा (इन्द्रस्य पीतये) कर्मयोगी की तृप्ति के लिये (कलशाः) उसके अन्तःकरण में (आ विश) सब ओर से प्रवेश करें और (ओजसा) अपने प्रकाश से कर्मयोगी को (अनूषत) विभूषित करें॥१४॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष कर्म करने में तत्पर रहते हैं अर्थात् उद्योगी हैं, परमात्मा उनको अपने प्रकाश से परमोद्योगी बनाता है ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) सर्वप्रकाशकर्तः परमात्मन् ! त्वं (धाराभिः) आमोदवृष्टिभिः (इन्द्रस्य पीतये) कर्मयोगिनस्तृप्तये (कलशाः) कर्मयोगिनामन्तःकरणेषु (आ विश) परितः प्रविश। अथ च (ओजसा) स्वप्रकाशेन कर्मयोगिनं (अनूषत) विभूषय॥१४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

य᳓स्य ते म᳓दियं र᳓सं
तीव्रं᳓ दुह᳓न्ति अ᳓द्रिभिः
स᳓ पवस्वाभिमातिहा᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mádyam ← mádya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rásam ← rása- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

duhánti ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tīvrám ← tīvrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhimātihā́ ← abhimātihán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । ते॒ । मद्य॑म् । रस॑म् । ती॒व्रम् । दु॒हन्ति॑ । अद्रि॑ऽभिः ।
सः । प॒व॒स्व॒ । अ॒भि॒मा॒ति॒ऽहा ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• madyaṃ ← madyam ← mad
• [verb noun], accusative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• rasaṃ ← rasam ← rasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• tīvraṃ ← tīvram ← tīvra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intense; severe; pungent; acute; potent; loud.”

• duhanty ← duhanti ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pavasvābhimātihā ← pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• pavasvābhimātihā ← abhimāti
• [noun], feminine
• “aggression; hostility.”

• pavasvābhimātihā ← hā ← han
• [noun], nominative, singular, masculine
• “killing; curative; destroying; removing; māraka; stabbing.”

हे सोम यस्य ते तव मद्यं मदकरं तीव्रं क्षिप्रं मदकारिणं रसम् अद्रिभिः ग्रावभिरध्वर्वातेदयः दुहन्ति अभिषुण्वन्ति सः तादृशस्त्वं अभिमातिहा । अभितो मातिरभिमानं येषां ते शत्रवः । पापरूपाणां शत्रूणां हन्ता सन् पवस्व सर्वतो गच्छ। येऽभिषुण्वन्ति ते पापरहिताः सुकृतिनो भवन्तीत्यर्थः ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“Do you whose, sharp exhilarating juice the priests express with the stones, flow the destroyer of the evil-minded.”

You, whose exhilarating, sharp sap they milk out with stones— purify yourself as smasher of hostility.

A rare sign of hostility (abhimāti-hán- ‘smasher of hostility’) in these anodyne Gāyatrī assemblages.

O thou whose potent gladdening juice they milk out with the stones, flow on,
Destroyer of our enemies.

Läutere du dich als Feindevernichter, dessen berauschenden scharfen Saft sie mit den Steinen ausmelken.

Du, dessen starkes Rauschgebräu sie mit den Steinen melken aus, Die Feinde schlagend flammenhell.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) जिस (ते) आपके (मद्यं) आह्लादकारक (तीव्रम्) उत्कट (रसं) रस को कर्मयोगी लोग (अद्रिभिः) उद्योगरूप शक्तियों से (दुहन्ति) पूर्णरूप से दुहते हैं, (सः) वह (अभिमातिहा) विघ्नों के हनन करनेवाले आप (पवस्व) हमको पवित्र करें॥१५॥

भावार्थभाषाः - कर्मयोगियों के सब विघ्नों को हनन करनेवाला परमात्मा उनके उद्योग को सफल करता है ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यस्य) यस्य (ते) तव (मद्यं) आह्लादनीयं (तीव्रम्) उत्कटं (रसं) रसं कर्मयोगिनः (अद्रिभिः) उद्योगकर्तृशक्तिभिः (दुहन्ति) पूर्णतया दुहते। (सः) सः (अभिमातिहा) विघ्नविनाशको भवान् (पवस्व) अस्मान् पवित्रयतु॥१५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

रा᳓जा मेधा᳓भिर् ईयते
प᳓वमानो मना᳓व् अ᳓धि
अन्त᳓रिक्षेण या᳓तवे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
īyate ← √yā- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

medhā́bhiḥ ← medhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

manaú ← manú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pávamānaḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

antárikṣeṇa ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

yā́tave ← √yā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

राजा॑ । मे॒धाभिः॑ । ई॒य॒ते॒ । पव॑मानः । म॒नौ । अधि॑ ।
अ॒न्तरि॑क्षेण । यात॑वे ॥

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• medhābhir ← medhābhiḥ ← medhā
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “intelligence; medhā [word]; Medhā.”

• īyate ← ī ← √i
• [verb], singular, Present indikative
• “beg; solicit.”

• pavamāno ← pavamānaḥ ← pavamāna
• [noun], nominative, singular, masculine
• “wind.”

• manāv ← manau ← manu
• [noun], locative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• antarikṣeṇa ← antarikṣa
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• yātave ← yā
• [verb noun]
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

मनौ मनुष्ये यागं कुर्वाणे सति । यद्वा । मनावधि । मनुर्मन्तव्यो यज्ञः । तस्मिन् पवमानः पूयमानः पुनानो वा राजा । राजशब्देन सोमोऽभिधीयते । सोमं राजानमक्रीणन् ’ (ऐ. ब्रा. १.२७) इत्यादिषु दृष्टत्वात् । स राजा मेधाभिः स्तुतिभिः सह ईयते गच्छति । किमर्थम् । अन्तरिक्षेण आकाशमार्गेण द्रोणकलशं प्रति यातवे यातुम् । द्रोणाभिगमनकाले हि स्तोतृभिः स्तूयते खलु ॥

English translation:

“The king (Soma) purified at the sacrifice is urged by the priests to pass through the firmament.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Somam rājānamakṛīṇan : Aitareya Brahmaṇa 1.27)

The king is sped by (words of) wisdom, purifying himself in Manu’s presence,
to drive through the midspace.

īyate is assigned to √yā/ī ‘implore, beseech’ by numerous scholars, incl. Grassmann, Lubotsky, and Lüders (214-15: “Der König wird mit Liedern gebeten”), though Geldner, Renou and the published translation

take it to √yā/ī ‘speed’ (so also Sāyaṇa., who glosses gacchati). In favor of the latter, Renou declares that īyate is always “il s’avance” in IX. I would also point out 1) the king is definitely traveling in pāda c (yā́tave, to the same root) and 2) the ‘is sped’ interpr. is supported by a passage like IX.26.3 táṃ vedhā́m medháyā́hyan “They impelled the ritual adept with their wisdom” also containing an instr. of medhā́- with a clear indication of movement (ahyan). Kulikov (495-96) discusses both root possibilities without seeming to decide, though the fact that he lists it with 2 yā (ī) ‘implore, request’ probably indicates his choice.

śatagvínam gávām póṣam, lit. “thriving of cattle that possesses hundredfold cattle” (vel sim.), redundantly codes the cattle twice (-gvínam gávām).

King Pavamana is implored with holy songs, on man’s behalf,
To travel through the firmament.

Der König zieht durch die dichterischen Gedanken geläutert unter Manu aus, um durch die Luft zu fahren.

Durch Lieder wird der flammende, beim Menschen angefleht, der Fürst, Zu gehen durch den Raum der Luft.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (राजा) परमात्मा (मेधाभिः) बुद्धि से (ईयते) प्राप्त होता है, (पवमानः) सबको पवित्र करनेवाला है, (मनावधि) यज्ञों में पवित्रता देनेवाला है तथा (अन्तरिक्षेण यातवे) परलोकयात्रा में सहायक है॥१६॥

भावार्थभाषाः - आध्यात्मिक, आधिभौतिक और आधिदैविक इत्यादि सब यज्ञों मेंपरमात्मा ही यज्ञदेव है और यज्ञ को पवित्र करनेवाला है तथा परलोकयात्रा में जीव का एकमात्र सहारा परमात्मा ही है। उक्त गुणसम्पन्न परमात्मा की उपासना एकमात्र संस्कृत बुद्धि द्वारा ही करनी चाहिये ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (राजा) राजते प्रकाशत इति राजा सर्वप्रकाशकः परमात्मा (मेधाभिः) बुद्धिभिः (ईयते) प्राप्यते। परमात्मा (पवमानः) सर्वपवितास्ति। तथा (मनावधि) यज्ञेषु पवित्रतासम्पादकोऽस्ति। (अन्तरिक्षेण यातवे) अथ च परलोकयात्रायां सहायकोऽस्ति॥१६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ न इन्दो शतग्वि᳓नं
ग᳓वाम् पो᳓षं सुअश्वियम्
व᳓हा भ᳓गत्तिम् ऊत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śatagvínam ← śatagvín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

gávām ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

póṣam ← póṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sváśvyam ← sváśvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

bhágattim ← bhágatti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

váha ← √vah- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । नः॒ । इ॒न्दो॒ इति॑ । श॒त॒ऽग्विन॑म् । गवा॑म् । पोष॑म् । सु॒ऽअश्व्य॑म् ।
वह॑ । भग॑त्तिम् । ऊ॒तये॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• śatagvinaṃ ← śatagvinam ← śatagvin
• [noun], accusative, singular, masculine

• gavām ← go
• [noun], genitive, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• poṣaṃ ← poṣam ← poṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prosperity; poṣa [word].”

• svaśvyam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svaśvyam ← aśvyam ← aśvya
• [noun], accusative, singular, masculine

• vahā ← vah
• [verb], singular, Present imperative
• “transport; bring; marry; run; drive; vāhay; drive; run; pull; nirvāpay; blow; transport; discharge; assume; remove.”

• bhagattim ← bhagatti
• [noun], accusative, singular, feminine

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे इन्दो पात्रेषु क्षरणशील दीपनशील वा हे सोम शतग्विनं शतसहस्रसंख्याभिर्गोभिर्युक्तं गवां पोषं गवादीनां पुष्टिवर्धनं स्वश्व्यं शोभनाश्वसङ्गसहितं भगत्तिं भगदत्तिं भजनीयधनदानं च ऊतये रक्षणाय नः अस्माकम् आ वह प्रापय । गवादींश्च तेषां च वृद्धिं प्रयच्छेत्यर्थः ॥

English translation:

“Bring to us, Indu, for our protection increase of kine with hundreds, of cattle and a gift of fortune with beautiful horses.”

Convey to us here, o drop, hundredfold thriving of cattle, an abundance of horses,
and the gift of good fortune, for aid. ᳓

Bring us, O Indu, hundredfold increase of kine, and noble steeds,
The gift of fortune for our help.

Bring uns, o Saft, hundertfältigen Zuwachs von Rindern, Besitz guter Rosse, eine Glücksgabe, um uns zu helfen!

Fahr hundertfache Nahrung uns an Ross und Rind, o Indu, her, Und Gütergabe zum Genuss.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• ककुम्मतीगायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे प्रकाशस्वरूप ! (भगत्तिं) हमारी भक्ति की (ऊतये) रक्षा के लिये हे परमात्मन् ! (न आ वह) आप हमको प्राप्त हों और (गवाम्) इन्द्रियों की (शतग्विनम्) सहस्रगुणी (पोषं) पुष्टि (स्वश्यं) जो गतिशील है, ऐसी पुष्टि आप हमको दें॥१७॥

भावार्थभाषाः - जो लोग परमात्मा की अनन्य भक्ति करते हैं, परमात्मा उनकी सब प्रकार से रक्षा करता है और उनकी इन्द्रियों को सहस्त्र प्रकार की शक्तियों से सम्पन्न करता है अर्थात् ज्ञान-विज्ञानादि शक्तियों से उनकी सहस्त्र प्रकार की शक्तियें बढ़ जाती हैं। इसी का नाम इन्द्रियों की सहस्त्रशक्ति है ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे प्रकाशस्वरूप परमेश्वर ! (भगत्तिं) अस्मद्भक्तेः (ऊतये) रक्षार्थं (न आ वह) अस्मभ्यं प्राप्तो भवतु। अथ च (गवाम्) इन्द्रियाणां (शतग्विनं) सहस्रगुणां (पोषं) पुष्टिं तथा (स्वश्यं) गतिशीलां पुष्टिं मह्यं भवान् ददातु॥१७॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ नः सोम स᳓हो जु᳓वो
रूपं᳓ न᳓ व᳓र्चसे भर
सुष्वाणो᳓ देव᳓वीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

júvaḥ ← júvas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sáhaḥ ← sáhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

rūpám ← rūpá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várcase ← várcas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

suṣvāṇáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

आ । नः॒ । सो॒म॒ । सहः॑ । जुवः॑ । रू॒पम् । न । वर्च॑से । भ॒र॒ ।
सु॒स्वा॒नः । दे॒वऽवी॑तये ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• saho ← sahaḥ ← sahas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “force; strength; might; sahas [word]; conquest.”

• juvo ← juvaḥ ← juvas
• [noun], accusative, singular, neuter

• rūpaṃ ← rūpam ← rūpa
• [noun], accusative, singular, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• varcase ← varcas
• [noun], dative, singular, neuter
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

• bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• suṣvāṇo ← suṣvāṇaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

हे सोम देववीतये देवपानाय देवानां कामाय वा सुष्वाणः अभिषूयमाणोऽभिषुतो भव त्वम् । सहः शत्र्वभिभवनसमर्थं बलं जुवः । जु इति गत्यर्थः। शत्रून् प्रति शीघ्रगमनं च । यद्वा । सर्वतो गमनशीलं बलं च । न इति चार्थे । वर्चसे । वर्च दीप्तौ । दीप्त्यै सर्वत्र प्रकाशनाय रूपं च नः अस्मभ्यम् आ भर आहर प्रयच्छ॥

English translation:

“(Be) expressed for the banquet of the gods;bestow on us, Soma, strength, speed and a form for brilliance.”

Bring to us here, o Soma, strength and speed, as if in physical form, for luster,
when you have been pressed to seek the gods.

The s-stem neut. júvas- is a hapax, contrasting with the more conventionally formed and somewhat better attested jávas-. The zero-gr. root syllable is of course anomalous (see AiG II.2.232, without explanation), though see nearby dúvaḥ (vs. 3b), whatever its source. It may owe its form (or have been encouraged in maintaining its form) by the properly formed homonymous root noun pl. (vayo-)júvaḥ (to -jū́-) in the same metrical position in 26a below, as well as the aforementioned dúvaḥ also in the same position in 3b (cf. also ābhúvaḥ 27a, mayobhúvam 28a). A somewhat similar explan. is given by Renou Given the contextual triggers in this passage, it is probably wise not to invest too much in a deep diachronic account of the anomalous root syllable.

The simile in b, rūpáṃ ná (or rūpáṃ ná várcase), is difficult to interpr. Geldner simply renders it literally “wie Schönheit unserem Aussehen,” but it is unclear to me what the basis of comparison is. Renou’s rendering goes to the opposite extreme, with a flurry of parentheses: “comme (on ajoute) la forme-concrète pour (donner) l’éclat (à une idée).” My own interpr.

arises from the parallelism between vss. 17 and 18. In the former we ask Soma to bring material goods, esp. livestock. Here in pāda a we request abstract qualities, “strength and speed,” and I suggest that rūpáṃ ná “as if (in) physical form” is assimiliating them to the material goods of the previous vs. Renou’s alt. interpr., given at the end of his n., “apporte-nous force et vitesse, tel un objet-concret,” is similar and preferable to his more elaborate first interpr.

Pressed for the banquet of the Gods, O Soma, bring us might, and speed,
Like beauty for a brilliant show.

Bring uns die Überlegenheit, o Soma, Schnelligkeit wie Schönheit unserem Aussehen, wenn du zur Götterladung ausgepreßt wirst!

Gewandheit bringe her und Kraft wie Schönheit, Soma, uns zum Glanz Zum Göttermahle ausgepresst.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (देववीतये) देवमार्ग की प्राप्ति के लिये (नः) हमको (आ भर) सब प्रकार के अभ्युदयों से आप भरपूर करें।आप सबके (सुस्वानः) उत्पत्तिस्थान हैं और(सहः) शत्रुबलनाशक (जुवः) शीघ्रगतिवाले आप (वर्चसे) प्रकाश के लिये (रूपं न) रूप हमको दें॥१८॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा जिन पुरुषों में दैवी सम्पत्ति के गुण देता है, उनको तेजस्वी बनाता है और सब प्रकार के ऐश्वर्यों का भण्डार बना कर उनको सर्वोपरि बनाता है ॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (देववीतये) देवमार्गप्राप्तये (नः) अस्मान् (आ भर) सर्वविधाभ्युदयैः परिपूरयतु। भवान् सर्वेषां (सुस्वानः) उत्पत्तिस्थानमस्ति। अथ च (सहः) शत्रुनाशकोऽस्ति तथा (जुवः) शीघ्रगतिशीलो भवान् (वर्चसे) प्रकाशाय (रूपं न) स्वरूपं वितरतु॥१८॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

अ᳓र्षा सोम द्युम᳓त्तमो
अभि᳓ द्रो᳓णानि रो᳓रुवत्
सी᳓दञ् छ्येनो᳓ न᳓ यो᳓निम् आ᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
árṣa ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

dyumáttamaḥ ← dyumáttama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)

dróṇāni ← dróṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

róruvat ← √rū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

ná ← ná (invariable)

sī́dan ← √sad- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

śyenáḥ ← śyená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yónim ← yóni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अर्ष॑ । सो॒म॒ । द्यु॒मत्ऽत॑मः । अ॒भि । द्रोणा॑नि । रोरु॑वत् ।
सीद॑न् । श्ये॒नः । न । योनि॑म् । आ ॥

• arṣā ← arṣa ← ṛṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “run.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dyumattamo ← dyumattamaḥ ← dyumattama
• [noun], nominative, singular, masculine

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• droṇāni ← droṇa
• [noun], accusative, plural, neuter

• roruvat ← roro ← √ru
• [verb noun], nominative, singular
• “bellow.”

• sīdañchyeno ← sīdan ← sad
• [verb noun], nominative, singular
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• sīdañchyeno ← śyenaḥ ← śyena
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hawk; bird of prey; falcon; Śyena; eagle; śyena [word]; Śyena.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yonim ← yoni
• [noun], accusative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

हे सोम अभिषूयमाण पवमान द्युमत्तमः अतिशयेन दीप्तिमांस्त्वं द्रोणानि । प्रयोगबाहुल्यापेक्षमेतद्बहुवचनम् । द्रोणान् अभि लक्षीकृत्य रोरुवत् पुनःपुनर्भृशं वा शब्दं कुर्वन् अर्ष तानागच्छ। दशापवित्रमध्यान्निर्गतः सोमोऽविच्छिन्नधारया द्रोणकलशे पतन् शब्दं करोति खलु। तत्र दृष्टान्तः । श्येनो न यथा आ सीदन् सर्वतो गच्छन् श्येनः शंसनीयगतिः पक्षी योनिं स्वस्थानं कुलायं प्रति भृशं शब्दायमानः सन्नागच्छति तद्वत् ॥

English translation:

“Hasten, Soma, who are most radiant, with a roar to the wooden vessels; as a hawk flying to its nest.”

Rush, o Soma, most brilliant, to the wooden vessels, constantly bellowing,
sitting like a falcon in your womb. ᳓

Soma, flow on exceeding bright with loud roar to the wooden vats,
Falcon-like resting in thine home.

Rinne, o Soma, glanzvollst, brüllend auf die Holzgefäße zu und setze dich auf deinen Platz wie ein Falke ins Nest!

O Soma, ström’ in hellstem Glanz laut rauschend auf die Kufen hin, Und setz dich wie ein Aar aufs Nest.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! आप (श्येनः) विद्युत् के (न) समान गतिशील हैं। (द्रोणानि) सम्पूर्ण लोक-लोकान्तरों में (रोरुवत्) गतिशील होकर आप सर्वत्र विराजमान हैं और (द्युमत्तमः) आप स्वयंप्रकाश हैं। (योनिं) हमारेहृदयस्थान में (आसीदन्) विराजमान होकर (अभ्यर्ष) हमारे हृदय को शुद्ध करें॥१९॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा स्वयंप्रकाश है और उसी के प्रकाश से सब पदार्थ प्रकाशित होते हैं ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! भवान् (श्येनो न) विद्युदिव गतिशीलोऽस्ति। (द्रोणानि) समस्तलोकेषु (रोरुवत्) गतिशीलः सन् सर्वत्र विराजितो भवतु। तथा (द्युमत्तमः) भवान् स्वयंप्रकाशोऽस्ति। अथ च (योनिं) मदन्तःकरणेषु (आसीदन्) विराजमानः (अभ्यर्ष) मम हृदयं पवित्रयतु॥१९॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

अप्सा᳓ इ᳓न्द्राय वाय᳓वे
व᳓रुणाय मरु᳓द्भियः
सो᳓मो अर्षति वि᳓ष्णवे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
apsā́ḥ ← apsā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

marúdbhyaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇave ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

अ॒प्साः । इन्द्रा॑य । वा॒यवे॑ । वरु॑णाय । म॒रुत्ऽभ्यः॑ ।
सोमः॑ । अ॒र्ष॒ति॒ । विष्ण॑वे ॥

• apsā ← ap
• [noun]
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• apsā ← sāḥ ← sā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “winning.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāyave ← vāyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• marudbhyaḥ ← marut
• [noun], dative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• viṣṇave ← viṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

अप्साः वसतीवरीनामधेयानामपां संभक्ता । ‘षण संभक्तौ । जनसन ’ इति विट् । आत्वं ‘ विड्वनोः’ इति । तादृशः सोमः अर्षति द्रोणकलशमागच्छति । किमर्थम्। इन्द्राय । सर्वदेवानां प्रथम एवेन्द्रः सोमं पिबति तस्मात्पूर्वमेवाभिहितः । तस्मै वायवे तत्सहायाय च । ऐन्द्रवायवे हीन्द्रस्यानन्तरं वायुः सोमं पिबति तस्मात्तदनु वायुरुक्तः । तस्मै च वरुणाय मरुद्भ्यः मितं शब्दं कुर्वद्भ्य एतन्नामकेभ्यो देवेभ्यः विष्णवे सर्वजगद्व्यापिने विष्णवे च । एतेषां पातुं सोमः स्रवतीत्यर्थः ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“Soma, the enjoyer of the water, hasten (to vessels) for Indra, Vāyu, Varuṇa, the Marut, Viṣṇu.”

For Indra, for Vāyu, for Varuṇa, for the Maruts, for Viṣṇu
the water-winning soma rushes. ᳓

Soma, the Water-winner flows to Indra, Vayu, Varuna,
To Visnu and the Marut host.

Das Wasser gewinnend rinnt Soma für Indra, Vayu, Varuna, die Marut und Vishnu.

Dem Indra, Vaju, Varuna, den Maruts und dem Vischnu strömt Der Soma Fluten spendend zu.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) सर्वपूज्य परमात्मा (इन्द्राय वायवे) कर्मयोगी विद्वानों के लिये (मरुद्भ्यः) पदार्थविद्यावेत्ता विद्वानों के लिये (वरुणाय) अपने विद्याबल से सबको आच्छादन करनेवाले विद्वान् के लिये और (विष्णवे) ज्ञानयोगी विद्वान् के लिये (अप्सा अर्षति) अपनी ज्ञानरूपी गति से प्राप्त होता है॥२०॥

भावार्थभाषाः - जो लोग ज्ञानयोग, कर्मयोग इत्यादि योगों से परमात्मा की आज्ञा का पालन करते हैं, उनको परमात्मा अपनी ज्ञानगति से अवश्यमेव प्राप्त होता है ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) सर्वपूज्यः परमात्मा (इन्द्राय वायवे) गतिशीलकर्मयोगिविदुषे तथा (मरुद्भ्यः) पदार्थज्ञेभ्यः अथ च (वरुणाय) विद्याबलेन सर्वाच्छादकाय (विष्णवे) ज्ञानयोगिविदुषे (अप्सा अर्षति) स्वज्ञानरूपगत्या प्राप्तो भवति॥२०॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

इ᳓षं तोका᳓य नो द᳓धद्
अस्म᳓भ्यं सोम विश्व᳓तः
आ᳓ पवस्व सहस्रि᳓णम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
dádhat ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

íṣam ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इष॑म् । तो॒काय॑ । नः॒ । दध॑त् । अ॒स्मभ्य॑म् । सो॒म॒ । वि॒श्वतः॑ ।
आ । प॒व॒स्व॒ । स॒ह॒स्रिण॑म् ॥

• iṣaṃ ← iṣam ← iṣ
• [noun], accusative, singular, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• dadhad ← dadhat ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

हे सोम त्वं नः अस्माकं तोकाय पुत्राय इषम् अन्नं दधत् विदधत् प्रयच्छन् सहस्रिणं सहस्रसंख्याकं धनं विश्वतः सर्वतो दिक्षु अस्मभ्यं च आ पवस्व आप्रापय । अस्मभ्यं पुत्राय च अन्नधनादिकं प्रयच्छेत्यर्थः ॥

English translation:

“Bestowing food upon our offspring, Soma, pour from all quarters thousand-fold (wealth).”

Establishing refreshment for our offspring and for us on all sides, o Soma,
by purifying yourself bring thousandfold (wealth) here. ᳓

Soma , bestowing food upon our progeny, from every sides,
Pour on us riches thousandfold

Unserer Nachkommenschaft und uns von allen Seiten gute Speise, tausendfältigen Gewinn bringend läutere dich, o Soma!

Erquickung spendend unserm Stamm und uns, o Soma, überall Ström’ her uns tausendfaches Gut.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! आप (नः) हमारे (तोकाय) सन्तानों के लिये (सहस्रिणं) अनन्त प्रकार के धन (विश्वतः) सबओर से (दधत्) धारण कराएँ और (अस्मभ्यं) हमको सब प्रकार का ऐश्वर्य दें तथा (आ पवस्व) सबप्रकार से पवित्र करें॥२१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा से अभ्युदयप्राप्ति की प्रार्थना की गई है ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे जगदीश ! भवान् (नः तोकाय) अस्मत्सन्तानेभ्यः (सहस्रिणं) बहुविधधनानि (विश्वतः) परितः (दधत्) धारयतु। अथ च (अस्मभ्यं) मां (इषं) सर्वविधैश्वर्यं ददातु तथा (आ पवस्व) सर्वथा पवित्रयतु॥२१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

ये᳓ सो᳓मासः पराव᳓ति
ये᳓ अर्वाव᳓ति सुन्विरे᳓
ये᳓ वादः᳓ शर्यणा᳓वति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
parāváti ← parāvát- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

arvāváti ← arvāvát- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sunviré ← √su- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

yé ← yá- (pronoun)

adáḥ ~ adó ← asaú (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śaryaṇā́vati ← śaryaṇā́vant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vā ← vā (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

ये । सोमा॑सः । प॒रा॒ऽवति॑ । ये । अ॒र्वा॒ऽवति॑ । सु॒न्वि॒रे ।
ये । वा॒ । अ॒दः । श॒र्य॒णाऽव॑ति ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• parāvati ← parāvat
• [noun], locative, singular, feminine
• “distance; distance; distance.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arvāvati ← arvāvat
• [noun], locative, singular, feminine

• sunvire ← su
• [verb], plural, Present indikative
• “press out; su.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vādaḥ ← vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• vādaḥ ← adaḥ ← adas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “that; John Doe; yonder; from here.”

• śaryaṇāvati ← śaryaṇāvant
• [noun], locative, singular, masculine

एतदादिभ्यामृग्भ्यामिन्द्रार्थं सर्वत्र सोमाभिषवोऽस्तीत्याह । ये सोमासः सोमाः परावति विप्रकृष्टेऽतिदूरे देशे ये वा अर्वावति अन्तिके देश इन्द्रार्थं सुन्विरे अभिषूयन्ते अभ्यषूयन्त ये वा शर्यणावति । कुरुक्षेत्रस्य जघनार्धे शर्यणावत्संज्ञकं मधुररसयुक्तं सोमवत्सरोऽस्ति । अदः अस्मिन् सरसि सुरसा ये सोमाः इन्द्रायाभिषूयन्ते तेऽस्माकमभिमतफलं प्रयच्छन्त्विति वक्ष्यमाणेन संबन्धः ॥

English translation:

“May those Soma juices which are effused at a distance of nigh or on this Śaryaṇāvat (lake).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śaryaṇāvat = possessing sweet juice; reference to a lake in the western part of Kurukṣetra region

The soma juices that have been pressed in the distance, those nearby, or those yonder in a reed-filled (lake),

The first two pādas contain antonymic locations.

The location in c is taken by Geldner/Renou as a place name, “in Śaryaṇāvat,” but a place descriptor seems preferable, given the other locative expressions in these vss. On the word see comm. ad VIII.6.39 and Thieme, Unters. p. 40 n. 2.

The Soma juices which have been expressed afar or near at hand,
Or there on Saryanavan’s bank,

Die Somasäfte, die in der Ferne, die in der Nähe ausgepreßt werden, und die dort in Saryanavat;

Die Somatränke, welche fern gepresst sind, oder in der Näh Und dort auf somareicher Flur,

• पवमानः सोमः
• 9
• गायत्री
• षड्जः

अब सोम नामक परमेश्वर की उपासना करनेवाले विद्वानों के गुणों का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये सोमासः) जो सौम्यस्वभाववाले विद्वान् (परावति) परब्रह्मरूप शक्ति में (ये) और जो (अर्वावति) प्रकृतिरूप शक्ति में (ये) जो (वा) और (अदः शर्यणावति) इस संसाररूप शक्ति में (सुन्विरे) निपुण किये गए हैं, इन सब विद्वानों को परमात्मा पवित्र करे॥२१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र का यह तात्पर्य है कि परमात्मा सब प्रकार के विद्वानों को पवित्र करता है।

अथ सोमसंज्ञकस्येश्वरस्योपासकानां विदुषां गुणा वर्ण्यन्ते ।

पदार्थान्वयभाषाः - (ये सोमासः) सौम्यस्वभाववन्त इमे विद्वांसः (परावति) परब्रह्मशक्तौ (ये) ये (अर्वावति) प्रकृतिशक्तौ तथा (ये) ये (वा अदः शर्यणावति) संसारशक्तावस्यां (सुन्विरे) ये कुशलास्तान् परमेश्वरः पवित्रयतु॥२१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

य᳓ आर्जीके᳓षु कृ᳓त्वसु
ये᳓ म᳓ध्ये पस्ति᳓याना᳐म्
ये᳓ वा ज᳓नेषु पञ्च᳓सु

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ārjīkéṣu ← ārjīká- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

kŕ̥tvasu ← kŕ̥tvan- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

mádhye ← mádhya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

pastyā̀nām ← pastyā̀- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

jáneṣu ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

pañcásu ← páñca- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vā ← vā (invariable)

yé ← yá- (pronoun)

ये । आ॒र्जी॒केषु॑ । कृत्व॑ऽसु । ये । मध्ये॑ । प॒स्त्या॑नाम् ।
ये । वा॒ । जने॑षु । प॒ञ्चऽसु॑ ॥

• ya ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• ārjīkeṣu ← ārjīka
• [noun], locative, plural, masculine

• kṛtvasu ← kṛtvan
• [noun], locative, plural, masculine
• “busy.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• madhye ← madhya
• [noun], locative, singular, neuter
• “midst; center; cavity; inside; middle; center; waist; group; pulp; torso; time interval; area; series; madhya [word]; Madhya; noon; middle; middle age; span; belly.”

• pastyānām ← pastyā
• [noun], genitive, plural, feminine
• “river; dwelling.”

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• vā
• [adverb]
• “or; optionally; either.”

• janeṣu ← jana
• [noun], locative, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• pañcasu ← pañcan
• [noun], locative, plural, masculine
• “five; fifth; pañcan [word].”

ये वा सोमाः आर्जीकेषु । ऋजीकानामदूरभवा आर्जीका देशाः । तेषु तथा कृत्वसु । कृत्वान इति देशाभिधानम् । तेषु कर्मवत्सु देशेषु च किंच पस्त्यानां सरस्वत्यादीनां नदीनां मध्ये समीपे च ये सोमा अभिषूयन्ते । ऋषयो वै सरस्वत्यां सत्रमासत’ (ऐ. ब्रा. २.१९) इत्यादिषु नदीतीरे यज्ञकरणस्य श्रवणात् । किंच जनेषु पञ्चसु । निषादपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः पञ्च जनाः । तेषु च ये वा सोमा अभिषुताः ते सोमा अस्माकमभिमतं प्रयच्छन्त्वित्युत्तरेण संबन्धः ॥

English translation:

“Or among the Ṛjikas, or the Kṛtvas, or in the neighbourhood of the rivers Sarasvatī, or in the five castes.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ṛṣayo vai sarasvatyām satramāsata: Aitareya Brāhmaṇa 2.19; five castes: niṣādas are added to make the number five

Those (pressed) in foamy (places) among performers (of rituals), those in the middle of dwelling places,
or those among the five peoples,

Geldner and Renou (see also Mayr. PN s.vv.) take ārjīkéṣu and kṛ́tvasu as referring to peoples. On ārjīká- see comm. ad VIII.7.29 and Thieme, Unters. p. 40 n. 2. As for kṛ́tvan-, since in its other two occurrences in the RV (VIII.24.25, X.144.3) it is adjectival, in the meaning ‘active, enterprising’, I see no reason why it should be a proper noun only here. I was tempted to tr. it “ritually active,” but this came uncomfortably close to “sexually active.” As for pastyā̀- as ‘dwelling place’, rather than ‘river’ (Geldner, Renou, etc.), see comm. ad I.40.7 and IX.97.18.

Those pressed among Arjikas, pressed among the active, in men’s homes,
Or pressed among the Races Five-

Die bei den Arjika´s, bei den Kritvan´s, die innerhalb des Flußgebiets oder bei den fünf Völkern,

Die in Behältern voller Kraft, die mitten in dem Heimatsitz Und bei den fünf Geschlechtern sind,

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• ककुम्मतीगायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) जो विद्वान् (आर्जीकेषु कृत्वसु) सत्कर्मों में और (ये) जो विद्वान् (पस्त्यानां मध्ये) गृहकर्मों में चतुर हैं (ये वा) और जो (जनेषु पञ्चसु) पाँच प्रकार के मनुष्यों में शिक्षा दे सकते हैं, वे सब हमारे लिये कल्याणकारी हों॥२३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में विद्वानों के गुणों का वर्णन किया है। पाँच प्रकार के मनुष्यों की विद्या का तात्पर्य यहाँ यह है कि जो विद्वान् ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य और शूद्र इन चारों वर्णों में उपदेश कर सकते हैं और पाँचवें उन मनुष्यों में जो सर्वथा असंस्कारी हैं अर्थात् दस्युभाव को प्राप्त हैं, इन सबको सुधार सकते हैं, वे प्रजा के लिये सदैव कल्याणकारी होते हैं ॥२३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ये) ये विद्वांसः (आर्जीकेषु कृत्वसु) सत्कर्मसु तथा (ये) ये खलु (पस्त्यानां मध्ये) गृहकर्मसु कुशलाः सन्ति (ये वा) अथ ये खलु (जनेषु पञ्चसु) पञ्चविधेषु मनुष्येषु शिक्षितुं शक्नुवन्ति, ते सर्वे अस्माकं कल्याणकारिणो भवन्तु॥२३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

ते᳓ नो वृष्टिं᳓ दिव᳓स् प᳓रि
प᳓वन्ताम् आ᳓ सुवी᳓रियम्
स्वाना᳓° देवा᳓स इ᳓न्दवः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥ṣṭím ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

pávantām ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvānā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

ते । नः॒ । वृ॒ष्टिम् । दि॒वः । परि॑ । पव॑न्ताम् । आ । सु॒ऽवीर्य॑म् ।
सु॒वा॒नाः । दे॒वासः॑ । इन्द॑वः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vṛṣṭiṃ ← vṛṣṭim ← vṛṣṭi
• [noun], accusative, singular, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• divas ← divaḥ ← div
• [noun], ablative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• pavantām ← pū
• [verb], plural, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• suvānā ← suvānāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• devāsa ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

सुवानाः तत्र चात्र चाभिषूयमाणा देवा दीपनशीलाः स्तुत्या वा इन्दवः ग्रहेषु चमसेषु च क्षरन्तः ते सोमाः नः अस्माकं दिवस्परि। परिशब्दः पञ्चमीद्योतकः। अन्तरिक्षादादित्याद्वा वृष्टिम् । अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते । आदित्याज्जायते वृष्टिः’ इति वृष्टिकारणत्वात् । किंच सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं पुत्रं च धनादिकं वा आ पवन्तां प्रापयन्तु । यजमानः सोमेन अभिमतफलानि प्राप्नोति खलु ॥

English translation:

“May those brilliant Soma-juices when expressed pour down upon us from heaven rain with male progeny.”

By purifying themselves, let them bring here to us rain from heaven and an abundance of heroes—
the gods, the drops, being pressed. ᳓

May these celestial drops, expressed, pour forth upon us, as they flow,
Rain from the heavens apd hero strength.

Die sollen uns Regen vom Himmel her und die Meisterschaft zuläutern, die ausgepreßten göttlichen Säfte.

Die mögen Regen strömen uns vom Himmel hell und Heldenkraft, Die Götter Indu’s, ausgepresst.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) वे विद्वान् (नः) हमारे लिये (वृष्टिं) वृष्टि को (दिवस्परि) द्युलोक से बरसायें। ऐश्वर्यवाले (इन्दवः) दिव्यगुणसम्पन्न विद्वान् (सुवीर्यम्) पराक्रम को (सुवानाः) पैदा करते हुए (आ पवन्तां) हमको सब प्रकार सेपवित्र करें॥२४॥

भावार्थभाषाः - द्युलोक से वृष्टि करने का तात्पर्य यहाँ हिमालय आदि दिव्य स्थानों से जल की धाराओं से सींच देने का है। जो विद्वान् व्यवहारविषय के सब विद्याओं के वेत्ता होते हैं, वे अपने विद्याबल से प्रजा में सुवृष्टि करके अद्भुत पराक्रम को उत्पन्न कर देते हैं। उक्त विद्वानों से शिक्षा लेकर सुरक्षित होने का उपदेश यहाँ परमात्मा ने किया है ॥२४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ते) ते विद्वांसः (नः) अस्मभ्यं (वृष्टिं) वृष्टिं (दिवस्परि) द्युलोकतो वर्षयन्तु। (इन्दवः) ऐश्वर्यसम्पन्नाः (देवासः) दिव्यगुणाः पण्डिताः (सुवीर्यम्) पराक्रमम् (सुवानाः) उत्पादयन्तः (आ पवन्तां) सर्वथास्मान् पवित्रयन्तु॥२४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

प᳓वते हर्यतो᳓ ह᳓रिर्
गृणानो᳓ जम᳓दग्निना
हिन्वानो᳓ गो᳓र् अ᳓धि त्वचि᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

haryatáḥ ← haryatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pávate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

gr̥ṇānáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

jamádagninā ← jamádagni- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

góḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

hinvānáḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

tvací ← tvác- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

पव॑ते । ह॒र्य॒तः । हरिः॑ । गृ॒णा॒नः । ज॒मत्ऽअ॑ग्निना ।
हि॒न्वा॒नः । गोः । अधि॑ । त्व॒चि ॥

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• haryato ← haryataḥ ← haryata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “desirable; delightful.”

• harir ← hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• gṛṇāno ← gṛṇānaḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “praise.”

• jamadagninā ← jamadagni
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “Jamadagni.”

• hinvāno ← hinvānaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, singular
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• gor ← goḥ ← go
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tvaci ← tvac
• [noun], locative, singular, feminine
• “skin; bark; peel; hide; complexion; hide; Rasa; rind.”

हर्यतः देवान् कामयमानः हरिः हरितवर्णः किंच गोः त्वचि अधि आनडुहे चर्मणि हिन्वानः प्रेर्यमाणः स सोमः जमदग्निना मन्त्रद्रष्ट्रर्षिणा गृणानः स्तूयमानः सन् पवते दशापवित्रेण पूतो भवति । यद्वा । पात्राण्यभिगच्छति ॥ ॥ ५॥

English translation:

“The delightful green-tinted Soma, praised by Jamadagni, urged on the cow-hide flows (to the vessels).”

He purifies himself, the delightful tawny one, while being hymned by Jamadagni
and being impelled onto the hide of the cow.

haryató háriḥ “delightful tawny one” is a word play, with two semantically different stems. This same word play is the focus of a whole hymn, III.44, and obviously was a staple of RVic phraseology.

Urged forward o’er the ox-hide flows the Lovely One of tawny hue,
Lauded by Jamadagni’s song.

Er läutert sich, der begehrte Falbe, von Jamadagni gepriesen, in Fluß gebracht auf der Kuhhaut.

Es flammt das holde goldne Ross, von Dschamadagni hochgerühmt, Hin auf das Rinderfell entsandt.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (हरिः) परमात्मा (हर्यतः) विद्वानों को चाहनेवाला (जमदग्निना) अन्तःचक्षु से (गृणानः) ग्रहण किया हुआ जो (अधि त्वचि) शरीर में (गोः) इन्द्रियों की (हिन्वानः) रचना करनेवाला है, वह (पवते) ज्ञान द्वारा हमको पवित्र करता है॥२५॥

भावार्थभाषाः - इससे परमात्मा से इस बात की प्रार्थना की है कि आप सर्वोपरि विद्वान् उत्पन्न करके हमारा कल्याण करें ॥२५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (हरिः) परमेश्वरः (हर्यतः) विदुषामभिलाषुकः (जमदग्निना) अन्तश्चक्षुषा (गृणानः) गृहीतः यः (अधि त्वचि) शरीरे (गोः) इन्द्रियाणां (हिन्वानः) निर्मातास्ति स जगदीश्वरः (पवते) ज्ञानद्वारास्मान् पवित्रयति॥२५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ शुक्रा᳓सो वयोजु᳓वो
हिन्वाना᳓सो न᳓ स᳓प्तयः
श्रीणाना᳓ अप्सु᳓ मृञ्जत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
prá ← prá (invariable)

śukrā́saḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vayojúvaḥ ← vayojū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hinvānā́saḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

sáptayaḥ ← sápti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

mr̥ñjata ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

śrīṇānā́ḥ ← √śrī- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

प्र । शु॒क्रासः॑ । व॒यः॒ऽजुवः॑ । हि॒न्वा॒नासः॑ । न । सप्त॑यः ।
श्री॒णा॒नाः । अ॒प्ऽसु । मृ॒ञ्ज॒त॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• śukrāso ← śukrāsaḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• vayojuvo ← vayojuvaḥ ← vayoju
• [noun], nominative, plural, feminine

• hinvānāso ← hinvānāsaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, plural
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• saptayaḥ ← sapti
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse.”

• śrīṇānā ← śrīṇānāḥ ← śrī
• [verb noun], nominative, plural
• “cook; boil; heat; cook; mix.”

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, masculine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• mṛñjata ← mṛj
• [verb], plural, Present injunctive
• “purify; polish; rub; remove.”

शुक्रासः शुक्रा दीप्यमानाः वयोजुवः अन्नं प्रेरयन्तः । यद्यदपेक्ष्य देवेभ्यः सोमं प्रयच्छन्ति तत्तदपेक्षितं सोमो ददाति । ते सोमाः श्रीणानाः दधिक्षीरादिभिः श्रीयमाणाः सन्तः अप्सु वसतीवरीष्वेकधनासु च मृञ्जत ऋत्विग्भिः प्रमृज्यन्ते शोध्यन्ते । तत्र दृष्टान्तः । हिन्वानासो न सप्तयः । अश्वनामैतत् । यथाश्वा हिन्वानासो हिन्वानाः सादिभिः प्रेर्यमाणाः सन्तोऽप्सु तैरेव प्रशोधिता भवन्ति तद्वत् ॥

English translation:

“The bright Soma-juices, the dispensers of food, being mixed with the curds and milk, are cleansed in the waters like horses urged (by the charioteers).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The dispensers of food: Soma grants all the boons in the hope of which the worshipper offers the Soma to the gods

Forth (go) the clear (soma juices), speeding with vigor, being impelled like teams.
Being brought to readiness, they are groomed in the waters.

On the relationship of vayojúvaḥ in pāda a and sáho júvaḥ in 18a, see comm. ad 18 above. Scarlatta (174) hesitates between act. and pass. meaning for this hapax rt. noun cmpd vayo-jū́-: “die Lebenskraft fördenden” / “von Kraft beschleunigten.” In the published translation I opt for an intrans. + instr. value: “speeding with vigor,” though I now think passive “sped by vigor” would be even better, on the basis of the clear pass. forms in context (hinvānā́saḥ … śrīṇānā́ḥ … mṛñjata) as well as a passage in the immediately preceding hymn, IX.64.16 prá hinvānā́saḥ … dhiyā́jūtā́ḥ “Being impelled forth … sped by insightful thoughts,” with the passive ppl. jūtá-.

Like horses urged to speed, the drops, bright, stirring vital power, when blent
With milk, are beautified in streams.

Die Klaren, Krafterregenden eilen vorwärts wie angetriebene Gespanne; mit Milch gemischt werden sie im Wasser geputzt.

Die hellen Kraft erregenden, wie angespornte Rosse sind Mit Milch gemischt in Flut geklärt.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (शुक्रासः)वीर्यवाले (वयोजुवः) अन्नादि की विद्याजाननेवाले (श्रीणानाः) विद्याद्वारा संस्कृत हुए उक्त प्रकार के विद्वान् ऋत्विक् लोगों द्वारा (मृञ्जत) वरण किये जाते हैं। (न) जैसे कि (अप्सु हिन्वानासः) जलों में शुद्ध किये हुए (सप्तयः) इन्द्रियों के सात द्वार (प्र) शुभ गुणों को देते हैं॥१६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे जीवों ! जिस प्रकार ज्ञानेन्द्रिय के सप्तद्वार जल में शुद्ध किये हुए सुन्दर ज्ञान के साधन बनते हैं, इसी प्रकार यज्ञों में वर्णन किये हुए विद्वान् ज्ञान द्वारा तुम्हारे कल्याणकारी होते हैं ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (शुक्रासः) वीर्यवन्तः (वयोजुवः) अन्नादिपदार्थविद्याविदः (श्रीणानाः) विद्यया संस्कृता विद्वांसः ऋत्विग्भिः (मृञ्जत) स्वीक्रियन्ते (न) यथा (अप्सु हिन्वानासः) जलशुद्धानि (सप्तयः) इन्द्रियाणां सप्तद्वाराणि (प्र) शुभगुणान् ददते॥१६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ त्वा सुते᳓षु आभु᳓वो
हिन्विरे᳓ देव᳓तातये
स᳓ पवस्वान᳓या रुचा᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ābhúvaḥ ← ābhū́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutéṣu ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

devátātaye ← devátāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

hinviré ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

anáyā ← ayám (pronoun)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

rucā́ ← rúc- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । त्वा॒ । सु॒तेषु॑ । आ॒ऽभुवः॑ । हि॒न्वि॒रे । दे॒वऽता॑तये ।
सः । प॒व॒स्व॒ । अ॒नया॑ । रु॒चा ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• suteṣv ← suteṣu ← su
• [verb noun], locative, plural
• “press out; su.”

• ābhuvo ← ābhuvaḥ ← ābhū
• [noun], nominative, plural, masculine
• “assistant.”

• hinvire ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• devatātaye ← devatāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “deity; Deva.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pavasvānayā ← pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• pavasvānayā ← anayā ← idam
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• rucā ← ruc
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “beam; radiance; color.”

अथ प्रत्यक्षकृतः । हे सोम आभुवः । कर्मकरणार्थं समन्ताद्भवन्तीत्याभुव ऋत्विजः । ते सुतेषु । सुतोऽभिषुतः सोमः । तद्वत्सु यज्ञेषु देवतातये । ‘ सर्वदेवात्तातिल्’ इति स्वार्थिकस्तातिल् । इन्द्रादिदेवेभ्यः तं तादृशं प्रसिद्धं त्वा त्वां हिन्विरे ग्रावभिः प्रेरयन्ति । अभिषुण्वन्तीत्यर्थः । ततः सः अभिषुतः स त्वम् अनया रुचा दीप्यमानया धारया द्रोणकलशं प्रति पवस्व आगच्छ । पवतिर्गतिकर्मा । यद्वा । अनया मदीयया रुचा स्तुत्या सह कलशमागच्छ । कलशाभिगमनकाले हि सोमं स्तुवन्ति ॥

English translation:

“The priests who are present send you forth at the rites at which you are effused for the whole of the gods; do you flow with this splendour.”

Those present at the pressings have impelled you for the sake of the divine conclave.
Purify yourself with this light.

The pāda-final dat. devátātaye echoes devávītaye in 18c.

So they who toil with juices send thee forward for the Gods’ repast:
So with this splendour flow thou on.

Dich treiben die am ausgepreßten Soma beteiligten Priester an für die Götterschar. Läutere du dich mit dem gewohnten Glaste!

So trieben bei den Tränken dich die Diener hin zur Götterschar, So riesle nun mit deinem Glanz.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (तं) उक्तगुणसम्पन्न (त्वा) आपको (सुतेषु) सुन्दर करनेवाले यज्ञों में (आभुवः)ऋत्विक्लोग (देवतातये) विघ्नोंके विनाश के लिये (हिन्विरे) आपकी उपासना करते हैं।(सः)वह उक्तगुण सम्पन्न आप (अनया रुचा) पूर्वोक्त ज्ञान की शक्ति से (पवस्व) हमको पवित्र करें॥१७॥

भावार्थभाषाः - जो परमात्मा अपने ज्ञानप्रदीप से भक्तों के हृदय को पवित्र करते हैं, वे हमारे अन्तःकरण को पवित्र करें ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (तं) पूर्वोक्तगुणसम्पन्नं (त्वा) भवन्तं (सुतेषु) सुयज्ञेषु (आभुवः) ऋत्विजः (देवतातये) विघ्नविनाशनाय (हिन्विरे) भवदुपासनां कुर्वते। (सः) स भवान् (अनया रुचा) प्रागुक्तज्ञानशक्त्या (पवस्व) अस्मान् पवित्रयतु॥१७॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ ते द᳓क्षम् मयोभु᳓वं
व᳓ह्निम् अद्या᳓ वृणीमहे
पा᳐᳓न्तम् आ᳓ पुरुस्पृ᳓हम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dákṣam ← dákṣa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mayobhúvam ← mayobhū́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

adyá ← adyá (invariable)

váhnim ← váhni- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ā́ ← ā́ (invariable)

pā́ntam ← pā́nta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruspŕ̥ham ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । ते॒ । दक्ष॑म् । म॒यः॒ऽभुव॑म् । वह्नि॑म् । अ॒द्य । वृ॒णी॒म॒हे॒ ।
पान्त॑म् । आ । पु॒रु॒ऽस्पृह॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dakṣam ← dakṣa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “deft; right; intelligent; expert.”

• mayobhuvaṃ ← mayobhuvam ← mayobhu
• [noun], accusative, singular, masculine

• vahnim ← vahni
• [noun], accusative, singular, masculine
• “fire; digestion; Plumbago zeylanica; Agni; vahni; draft horse; three; sacrificial fire; Vahni; gold; southeast; citron; charioteer; leader.”

• adyā ← adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

• pāntam ← pānta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drink; beverage.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• puruspṛham ← puruspṛh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “coveted; desirous.”

हे सोम यष्टारो वयं ते तव स्वभूतं दक्षं बलम् अद्य अस्मिन् यागदिने आभिमुख्येन आ वृणीमहे संभजामहे। कीदृशम्। मयोभुवं सुखस्य भावकं वह्निं धनादीनां प्रापकं पान्तं शत्रुभ्यो रक्षकं पुरुस्पृहं बहुभिः स्पृहणीयं काम्यमानं बलमिति ॥

English translation:

“We have recourse today to your strength, the source of happiness, the bearer (of good things), the defender (against foes), the desired of many.”

Here your skill, which is joy itself, we choose today, here (you as) draft-animal,
here the much coveted drink, ᳓

We choose to-day that chariot-steed of thine, the Strong, that brings us bliss,
The Guardian, the desire of all,

Dein tüchtiges erfreuliches Wagenroß bitten wir uns heute aus, den vielbegehrten Trank,

Wir wünschen heut uns deine Kraft, die schnell dahinfährt, Freude bringt, Die vielbegehrte, schützende,

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मयोभुवम्)जो सब सुखों के देनेवाले आप हैं, (पुरुस्पृहं) जो सब पुरुषों से भजनीय हैं, (पान्तं) सर्वरक्षक हैं, (दक्षं) सर्वज्ञ हैं, (वह्निम्) प्रकाशस्वरूप हैं, उक्तगुणसम्पन्न (ते) आपको (अद्य) आज (आ वृणीमहे) हम सब प्रकार स्वीकार करते हैं॥२८॥

भावार्थभाषाः - जो उपासक उक्तगुणसम्पन्न परमात्मा की उपासना करते हैं, वे सब प्रकार से शुद्ध होकर परमात्मभाव को प्राप्त होते हैं ॥२८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मयोभुवं) सर्वसुखदातारं (पुरुस्पृहं) सर्वजनभजनीयं (पान्तं) सर्वरक्षकं (दक्षं) सर्वज्ञं (वह्निम्) प्रकाशस्वरूपं पूर्वोक्तगुणसम्पन्नं (ते) भवन्तं (अद्य) अद्यैव (आ वृणीमहे) सर्वथा वयं स्वीकुर्मः॥२८॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ मन्द्र᳓म् आ᳓ व᳓रेणियम्
आ᳓ वि᳓प्रम् आ᳓ मनीषि᳓णम्
पा᳐᳓न्तम् आ᳓ पुरुस्पृ᳓हम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

mandrám ← mandrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

váreṇyam ← váreṇya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

manīṣíṇam ← manīṣín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

pā́ntam ← pā́nta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruspŕ̥ham ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । म॒न्द्रम् । आ । वरे॑ण्यम् । आ । विप्र॑म् । आ । म॒नी॒षिण॑म् ।
पान्त॑म् । आ । पु॒रु॒ऽस्पृह॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• mandram ← mandra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vareṇyam ← vareṇya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “excellent; desirable.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• manīṣiṇam ← manīṣin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sage; expert; devout.”

• pāntam ← pānta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drink; beverage.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• puruspṛham ← puruspṛh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “coveted; desirous.”

हे सोम मन्द्रं मदकरं स्तुत्यं वा त्वाम् आ वृणीमहे । वरेण्यं सर्वैर्वरणीयं संभजनीयं च । किंच विप्रं मेधाविनं त्वाम् । तथा मनीषिणम् । मनस ईषा मनीषा। तद्वन्तं स्तुतिमन्तं वा त्वाम् आ वृणीमहे । प्रत्येकविशेषणापेक्षया आ इत्युपसर्गः कृतः । किंच पान्तं सर्वेषां रक्षकं पुरुस्पृहं बहुभिः स्पृहणीयं च त्वां संभजामहे ॥

English translation:

“The exhilarating, the desirable, the wise, the intelligent, the defender (of all), the desired of many.”

Here the gladdening (drink), here the one worthy to be chosen, here the inspired poet, here the inspirited one,
here the much coveted drink, ᳓

The Excellent, the Gladdener, the Sage with heart that understands,
The Guardian, the desire of all;

Den erfreuenden, begehrenswerten, den beredten, gedankenreichen, den vielbegehrten Trank,

Die Freude schafft, die herrliche, begeisterte, verständige, Die vielbegehrte, schützende,

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (मन्द्रं) जो आप सर्वोपरि स्तुति करने योग्य हैं,(वरेण्यम्)वरण करने योग्य हैं, (विप्रम्) मेधावी हैं, (मनीषिणम्) मन के स्वामी हैं, (पुरुस्पृहं) सबपुरुषों के कामना करने योग्य हैं, (पान्तं) सबके रक्षक हैं, ऐसे आपको (आ) “आवृणीमहे” हम लोग सब प्रकार से स्वीकार करते हैं॥२९॥

भावार्थभाषाः - उक्तगुणसम्पन्न परमात्मा का वरण करना अर्थात् सब प्रकार से स्वीकार करना इस मन्त्र में बताया गया है। “आ” शब्द यहाँ प्रत्येकगुणसम्पन्न परमात्मा को भली-भाँति वर्णन करने के लिये आया है ॥२९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे जगदीश्वर ! (मन्द्रं) स्तुत्यं (वरेण्यम्) वरणीयं (विप्रम्) मेधाविनं (मनीषिणम्) मनःस्वामिनं (पुरुस्पृहं) सर्ववरणीयं (पान्तं) सर्वपवितारं भवन्तं जगदीश्वरं (आ) आवृणीमहे स्वीकुर्मो वयम्॥२९॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ रयि᳓म् आ᳓ सुचेतु᳓नम्
आ᳓ सुक्रतो तनू᳓षु आ᳓
पा᳐᳓न्तम् आ᳓ पुरुस्पृ᳓हम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sucetúnam ← sucetúna- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

sukrato ← sukrátu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tanū́ṣu ← tanū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

pā́ntam ← pā́nta- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruspŕ̥ham ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

आ । र॒यिम् । आ । सु॒ऽचे॒तुन॑म् । आ । सु॒क्र॒तो॒ इति॑ सुऽक्रतो । त॒नूषु॑ । आ ।
पान्त॑म् । आ । पु॒रु॒ऽस्पृह॑म् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sucetunam ← sucetuna
• [noun], accusative, singular, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sukrato ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sukrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• tanūṣv ← tanūṣu ← tanū
• [noun], locative, plural, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pāntam ← pānta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drink; beverage.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• puruspṛham ← puruspṛh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “coveted; desirous.”

हे सुक्रतो शोभनप्रज्ञ सोम त्वदीयं रयिं धनं वयम् आ वृणीमहे । किंच सुचेतुनम् । ‘ चिती संज्ञाने’। भाव औणादिक उनन्प्रत्ययः । सुज्ञानं च। तनूषु अस्मत्पुत्रेषु च धनं सुज्ञानं च त्वम् आ विधेहि । यद्वा पुत्रार्थं वयमावृणीमहे । तथा पान्तं सर्वस्य रक्षकं पुरुस्पृहं बहुभिर्यष्टृभिः काम्यमानं त्वां संभजामहे ॥ ॥ ६ ॥

English translation:

“(We have recourse) to your wealth and intelligence for our posterity, O you to whom fair sacrifices are offered, and to you the defender (of all), the desired of many.”

Here wealth, here kind attention, here, o strong-willed one, right here on our bodies,
here the much coveted drink. ᳓

Who for ourselves, O thou Most Wise, is wealth and fair intelligence,
The Guardian, the desire of all.

Reichtum, dessen Wohlbemerkbarkeit an unseren Leibern, du Einsichtsvoller, und den vielbegehrten Trank.

Und Reichthum bringt nach deiner Gunst, schönwirkender, auch für uns selbst den vielbegehrten, schützenden.

• पवमानः सोमः
• भृगुर्वारुणिर्जमदग्निर्वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुक्रतो) हे सर्वयज्ञाधिपते परमात्मन् ! आप (रयिम्) धन को (सुचेतुनं) और सुन्दर ज्ञान को (तनूषु) हमारी सन्तानों में(आ)सब प्रकार से दें। आप (पुरुस्पृहं) सबके उपास्य देव हैं। (पान्तं) सबको पवित्र करनेवाले हैं। (सुक्रतो) हे शोभन कर्मोंवाले परमात्मन् ! आप ही हमारे उपास्य देव हैं॥३०॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में नित्य-शुद्ध-बुद्ध-मुक्तस्वभाव सर्वरक्षक पतितपावन परमात्मा के गुणों का वर्णन किया गया है और उसको एकमात्र उपास्य देव माना है ॥३०॥ यह ६५ वाँ सूक्त और ६ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुक्रतो) हे सर्वयज्ञाधिपते परमेश्वर ! भवान् (रयिम्) धनं तथा (सुचेतुनम्) शुभज्ञानं (तनूषु) मत्सन्ततिषु (आ) आ ददातु। भवान् (पुरुस्पृहम्) सर्वेषामुपास्यदेवोऽस्ति। तथा (पान्तं) सर्वपविता चास्ति। (सुक्रतो) हे शुभकर्मिन् ! भवानेव मयोपासनीयोऽस्ति॥३०॥ इति पञ्चषष्टितमं सूक्तं षष्ठो वर्गश्च समाप्तः ॥