०५८

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अवत्सारः
• छन्दः - गायत्री

त᳓रत् स᳓ मन्दी᳓ धावति
धा᳓रा सुत᳓स्य अ᳓न्धसः
त᳓रत् स᳓ मन्दी᳓ धावति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
dhāvati ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mandī́ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ándhasaḥ ← ándhas- 2 (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

dhā́rā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sutásya ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

dhāvati ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mandī́ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

तर॑त् । सः । म॒न्दी । धा॒व॒ति॒ । धारा॑ । सु॒तस्य॑ । अन्ध॑सः ।
तर॑त् । सः । म॒न्दी । धा॒व॒ति॒ ॥

• tarat ← tṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mandī ← mandin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• dhāvati ← dhāv
• [verb], singular, Present indikative
• “run; run; wash.”

• dhārā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• sutasyāndhasaḥ ← sutasya ← su
• [verb noun], genitive, singular
• “press out; su.”

• sutasyāndhasaḥ ← andhasaḥ ← andhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Soma; drink; amṛta.”

• tarat ← tṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mandī ← mandin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• dhāvati ← dhāv
• [verb], singular, Present indikative
• “run; run; wash.”

मन्दी देवानां हर्षकरः सः सोमः तरत् स्तोतॄन् पाप्मनः सकाशात् तारयन् धावति पवते । तदेव दर्शयति । सुतस्य अभिषुतस्य अन्धसः देवानामन्नात्मकस्य सोमस्य धारा धावतीति । पुनरपि तदेवाह अत्यन्तादरार्थं तरत्स मन्दी धावति इति । यद्वा । अस्या ऋचो यास्केनोक्तोऽर्थो द्रष्टव्यः । तद्यथा-‘तरति स पापं सर्वं मन्दी यः स्तौति धावति गच्छत्यूर्ध्वाँ गतिम् । धारा सुतस्यान्धसो धारयाभिषुतस्य सोमस्य मन्त्रपूतस्य वाचा स्तुतस्य ’ (निरु. १३.६ ) इति ॥

English translation:

“He the delighted (of the gods) flows rescuing (his worshippers from sin); the stream of the effused beverage (flows); he the delighted (of the gods) flows rescuing (his worshippers from sin).”

In crossing, the invigorating one runs, the stream of the pressed stalk. – In crossing, the invigorating one runs. ᳓

SWIFT runs this giver of delight, even the stream of flowing juice:
Swift runs this giver of delight.

Er gelange über das Wasser, der Berauschende läuft ab, der Strom des ausgepreßten Tranks. - Er gelange über das Wasser, der Berauschende läuft ab.

Er drang hindurch, der erfreuende strömt im Strome des gepressten Krautes; er drang hindurch, der erfreuende strömt.

• पवमानः सोमः
• अवत्सारः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब परमात्मा का सर्वव्यापक होना वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्दी सः) परम आनन्दमय यह परमात्मा (तरत्) पापियों को तारता हुआ (सुतस्य अन्धसः धारा) उत्पन्न किये हुए ब्रह्मानन्द के रससहित (धावति) स्तोताओं के हृदय में विराजमान होता है। (तरत् स मन्दी धावति) और वह परमात्मा निश्चय सब पापियों को तारता हुआ परमानन्दरूप से संसार में व्याप्त हो रहा है॥१॥

भावार्थभाषाः - पापियों को तारने का अभिप्राय यह है कि जो लोग पाप का प्रायश्चित्त करके उसकी शरण को प्राप्त होते हैं, वे फिर कदापि पाप से पीड़ित नहीं होते। अथवा यों कहो कि पापमय संचित कर्मों की स्थिति उनके हृदय से दूर हो जाती है। अन्य पापों को ईश्वर कदापि क्षमा नहीं करता॥१॥

अथ परमात्मनो विभुत्वं वर्ण्यते |

पदार्थान्वयभाषाः - (मन्दी सः) उत्कृष्टानन्दयुक्तः स परमात्मा (तरत्) पापिनस्तारयन् (सुतस्य अन्धसः धारा) उत्पन्नेन ब्रह्मानन्दरसेन सह (धावति) स्तोतॄणां हृदि विराजमानो भवति | (तरत् सः मन्दी धावति) अथ च स परमात्मा निश्चयेन समस्तपापकारिणस्तारयन् परमानन्दरूपेण व्याप्तो भवति॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अवत्सारः
• छन्दः - गायत्री

उस्रा᳓ वेद व᳓सूना᳐म्
म᳓र्तस्य देवी᳓ अ᳓वसः
त᳓रत् स᳓ मन्दी᳓ धावति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
usrā́ ← usrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

veda ← √vid- 2 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ávasaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

devī́ ← devī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mártasya ← márta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhāvati ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mandī́ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

उ॒स्रा । वे॒द॒ । वसू॑नाम् । मर्त॑स्य । दे॒वी । अव॑सः ।
तर॑त् । सः । म॒न्दी । धा॒व॒ति॒ ॥

• usrā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “cow; dawn.”

• veda ← vid
• [verb], singular, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

• martasya ← marta
• [noun], genitive, singular, masculine
• “man.”

• devy ← devī
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• avasaḥ ← avas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• tarat ← tṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mandī ← mandin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• dhāvati ← dhāv
• [verb], singular, Present indikative
• “run; run; wash.”

वसूनां धनानाम् उस्रा उत्सरणशीला प्रदात्री देवी द्योतमाना स्तूयमाना वा यस्य सोमस्य धारा मर्तस्य मनुष्यं यजमानम् अवसः रक्षितुं वेद जानाति । सिद्धमन्यत् ॥

English translation:

“The brilliant (stream), the bestower of riches, knows how to protect the worshipper; he the delighted (of the gods) flows rescuing (his worshippers from sin).”

The ruddy goddess knows of the goods, of the help of the mortal. – In crossing, the invigorating one runs. ᳓

The Morning knows all precious things, the Goddess knows her grace to man:
Swift runs this giver of delight.

Die Göttin Usas kennt die Schätze, die Gunst des Sterblichen. - Er gelange über das Wasser, der Berauschende läuft ab.

Die Göttin Morgenröthe kennt die Schätze und des Sterblichen Labung.

• पवमानः सोमः
• अवत्सारः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वसूनाम् उस्रा) सर्वविध रत्नादि ऐश्वर्यों की प्रदात्री (देवी) उस परमात्मा की दिव्यशक्ति (मर्तस्य अवसः वेद) जीवों की रक्षा करने में जागरूक रहती है (तरत् स मन्दी धावति) और वह परमात्मा सबको तारता हुआ आनन्दरूप से सर्वत्र व्याप्त है॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के आनन्द से ही आनन्दित होकर सब प्राणी सुख को उपलब्ध करते हैं अर्थात् आनन्दमय एकमात्र परमात्मा ही है, कोई अन्य नहीं॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वसूनाम् उस्रा) अनेकविधरत्नाद्यैश्वर्यदात्री (देवी) तस्य परमात्मनो दिव्यशक्तिः (मर्तस्य अवसः वेद) जीवरक्षायां जागरूका भवति। (तरत् स मन्दी धावति) तथा च स परमात्मा सर्वांस्तारयन् आनन्दरूपेण सर्वत्र व्याप्तोऽस्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अवत्सारः
• छन्दः - गायत्री

ध्वस्र᳓योः पुरुष᳓न्तियोर्
आ᳓ सह᳓स्राणि दद्महे
त᳓रत् स᳓ मन्दी᳓ धावति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
dhvasráyoḥ ← dhvasrá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:DU}

puruṣántyoḥ ← puruṣánti- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:DU}

ā́ ← ā́ (invariable)

dadmahe ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhāvati ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mandī́ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ध्व॒स्रयोः॑ । पु॒रु॒ऽसन्त्योः॑ । आ । स॒हस्रा॑णि । द॒द्म॒हे॒ ।
तर॑त् । सः । म॒न्दी । धा॒व॒ति॒ ॥

• dhvasrayoḥ ← dhvasra
• [noun], genitive, dual, masculine

• puruṣantyor ← puruṣantyoḥ ← puruṣanti
• [noun], genitive, dual, masculine
• “Puruṣanti.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• sahasrāṇi ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• dadmahe ← dā
• [verb], plural, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• tarat ← tṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mandī ← mandin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• dhāvati ← dhāv
• [verb], singular, Present indikative
• “run; run; wash.”

ध्वस्रयोः पुरुषन्त्योः । ध्वस्रः कश्चिद्राजा पुरुषन्तिः कश्चित् । तयोरुभयोः । अत्र इतरेतरयोगविवक्षया द्विवचनं द्रष्टव्यम् । सहस्राणि धनानां सहस्राणि आ दद्महे वयं प्रतिगृह्णीमः । तदस्माभिः प्रतिगृहीतं धनमुत्तममस्त्विति ऋषिः सोमं प्रार्थयत इति सोमस्य स्तुतिः । सिद्धमन्यत् । यथावत्सार एतयोर्धनानि प्रतिजग्राह एवं तरन्तपुरुमीळ्हौ प्रतिजगृहतुः । तथा च शाट्यायनकम्— ‘ अथ ह वै तरन्त पुरुमीळ्हौ वैददश्वी ध्वस्रयोः पुरुषन्त्योर्बहु प्रतिगृह्य गरगिराविव मेनाते तौ ह स्माङ्गुल्या सातं प्रतिममृशाते तावकामयेतामसातं नाविवेदं सातं स्यादात्तमिवैव न प्रतिगृहीतमिति तावेतञ्चतुर्ऋचमपश्यतां तेन प्रत्यैतां ततो वै तयोरसातं सातमभवदात्तमिवैव न प्रतिगृहीतं स यः प्रतिगृह्य कामयेत’ इत्यादि ॥

English translation:

“We have received thousands from Dhvasra and Puruṣanti; he the delighted (of the gods) flows rescuing (his worshippers from sin).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Dhvasra and Puruṣanti: two kings who conferred great wealth on Taranta and Purumiḷha, to ṛṣis of the family of Vidadaśvin

At (the hands of) Dhvasra and Puruṣanti we take thousands.
– In crossing, the invigorating one runs. ᳓

We have accepted thousands from Dhvasra’s and Purusanti’s hands:
Swift runs this giver of delight.

Von Dhvasra und Purusanti empfangen wir Tausende. - Er gelange über das Wasser, der Berauschende läuft ab.

Von den beiden, Dhvasra und Puruschanti haben wir tausende empfangen.

• पवमानः सोमः
• अवत्सारः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (ध्वस्रयोः पुरुषन्त्योः) आपकी व्याप्तिशील जो ज्ञानशक्ति और कर्मशक्ति (सहस्राणि) अनेक प्रकार की हैं, उनको (आदद्महे) हम प्राप्त करें (तरत् स मन्दी धावति) आप सबको तारते हुए हर्षरूप से सर्वत्र विराजित हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की ज्ञानशक्ति और कर्मशक्ति का लाभ करके कर्मयोगी और ज्ञानयोगी अपने कर्तव्य में तत्पर रहते हैं॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् (ध्वस्रयोः पुरुषन्त्योः) भवतो व्याप्तिशीला या ज्ञानशक्तिस्तथा कर्मशक्तिश्च (सहस्राणि) अनेकप्रकारिकास्ति, ताः (आदद्महे) प्राप्नुवाम (तरत् स मन्दी धावति) भवान् सर्वान् तारयन् हर्षरूपेण सर्वस्मिन् व्याप्तो विराजते ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अवत्सारः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ य᳓योस् त्रिंश᳓तं त᳓ना
सह᳓स्राणि च द᳓द्महे
त᳓रत् स᳓ मन्दी᳓ धावति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

triṁśátam ← triṁśát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáyoḥ ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:DU}

ca ← ca (invariable)

dádmahe ← √dā- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sahásrāṇi ← sahásra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhāvati ← √dhāv- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

mandī́ ← mandín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tárat ← √tr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

आ । ययोः॑ । त्रिं॒शत॑म् । तना॑ । स॒हस्रा॑णि । च॒ । दद्म॑हे ।
तर॑त् । सः । म॒न्दी । धा॒व॒ति॒ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yayos ← yayoḥ ← yad
• [noun], genitive, dual, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• triṃśataṃ ← triṃśatam ← triṃśat
• [noun], accusative, singular, feminine
• “thirty; triṃśat [word].”

• tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• sahasrāṇi ← sahasra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• dadmahe ← dā
• [verb], plural, Present indikative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• tarat ← tṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “traverse; overcome; float; rescue; reach; satisfy.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• mandī ← mandin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; exhilarating.”

• dhāvati ← dhāv
• [verb], singular, Present indikative
• “run; run; wash.”

ययोः ध्वस्रपुरुषन्त्योः त्रिंशतं त्रिशतानि सहस्राणि तना वस्त्राणि आ दद्महे वयं प्रतिगृह्णीमः तयोरस्माभिः प्रतिगृहीतं तत्सर्वमप्रतिगृहीतमस्त्विति सोमऋषिः प्रार्थयत इति सोमस्यैव स्तुतिः । सिद्धमन्यत् ॥ ॥ १५ ॥

English translation:

“We have received from those two three hundred thousand garments; he the delighted (of the gods) flows rescuing (his worshippers from sin).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Three hundred thousand: Or, thirty robes and thousands

At (the hands of) those two we take thirty and thousands in extent. – In crossing, the invigorating one runs.

From whom we have accepted thus thousands and three times ten beside:
Swift runs this giver of delight.

Von welchen beiden wir in einer Reihe dreißigtausend Kühe empfangen. - Er gelange über das Wasser, der Berauschende läuft ab.

Von denen wir in einem fort dreissig und tausend empfangen haben.

• पवमानः सोमः
• अवत्सारः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ययोः) जिन शक्तियों से (त्रिंशतं तना) हम तीन सौ वर्ष तक दीर्घायु और (सहस्राणि च आदद्महे) सहस्रों शक्तियों को उत्पन्न कर सकते हैं। ऐसी शक्तियोंवाला (मन्दी) आह्लादजनक (सः) वह परमात्मा (तरत्) सब पापियों को तारता हुआ (धावति) सम्पूर्ण संसार में व्याप्त हो रहा है॥४॥

भावार्थभाषाः - यद्यपि साधारणतया मनुष्य के आयु की अवधि सौ वर्ष तक है, तथापिकर्मयोगी अपने उग्र कर्मों द्वारा अपनी आयु को बढ़ा सकते हैं, इसीलिए “भूयश्व शरदः श्तात्“ इस वाक्य में सौ से अधिक की प्रार्थना की गई है और जो इस मन्त्र में पापों के नाश का कथन है, वह पापवासना के क्षय के अभिप्राय से है, प्रारब्ध कर्मों के नाश के अभिप्राय से नहीं॥४॥ यह ५८ वाँ सूक्त और १५ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ययोः) याभिः शक्तिभिः (त्रिंशतं तना) वयं शतत्रयवत्सरपर्यन्तं दीर्घायुषः तथा (सहस्राणि च आदद्महे) सहस्रशक्त्युत्पादनं कर्तुं शक्नुमः। एतादृक्छक्तिसम्पन्नः (मन्दी) आनन्दकारकः (सः) स परमात्मा (तरत्) सर्वपापिनस्तारयन् (धावति) अखिलसंसारं व्याप्तो भवति ॥४॥ इत्यष्टपञ्चाशत्तमं सूक्तं पञ्चदशो वर्गश्च समाप्तः ॥