०४६

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अयास्यः
• छन्दः - गायत्री

अ꣡सृग्रन् देव꣡वीतये
अ꣡त्यासः कृ꣡त्विया इव
क्ष꣡रन्तः पर्वतावृ꣡धः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ásr̥gran ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

átyāsaḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)
{}

kŕ̥tvyāḥ ← kŕ̥tvya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kṣárantaḥ ← √kṣar- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

parvatāvŕ̥dhaḥ ← parvatāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

असृ॑ग्रन् । दे॒वऽवी॑तये । अत्या॑सः । कृत्व्याः॑ऽइव ।
क्षर॑न्तः । प॒र्व॒त॒ऽवृधः॑ ॥

• asṛgran ← sṛj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• ’tyāsaḥ ← atyāsaḥ ← atya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; steed.”

• kṛtvyā ← kṛtvyāḥ ← kṛtvya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “confident.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• kṣarantaḥ ← kṣar
• [verb noun], nominative, plural
• “run; melt.”

• parvatāvṛdhaḥ ← parvatāvṛdh
• [noun], nominative, plural, masculine

पर्वतावृधः पर्वतैरभिषवग्रावभिर्वृद्धाः पर्वतेषु जाता वा क्षरन्तः सोमाः देववीतये यज्ञाथ अत्यासः अश्वाः कृत्व्याइव यथा कर्मण्या अश्वाः तद्वत् असृग्रन् सृज्यन्ते ॥

English translation:

“Begotten by the stones the flowing (Soma-juices) are effused for the banquet of the gods’ active horses.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Begotten by the stones: or, growing on the mountain slopes

They have been released to pursue the gods, like steeds that get results, flowing, grown strong in the mountains.

Note the unusual position of iva after the full simile, not its first word.

LIKE able coursers they have been sent forth to be the feast of Gods,
joying in mountains, flowing on.

Sie sind losgelassen wie siegesgewisse Rennpferde zur Göttereinladung, wann die auf dem Berge Gewachsenen rinnen.

Ergossen sind zum Göttermahl wie kraftbegabte Rosse sie, Die rinnend sich der Steine freun.

• पवमानः सोमः
• अयास्यः
• ककुम्मतीगायत्री
• षड्जः

अब पदार्थविद्या के जाननेवाले विद्वानों के गुणों का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - उस परमात्मा द्वारा (पर्वतावृधः) ज्ञान और कर्म से बढ़े हुए (क्षरन्तः) उपदेश को देनेवाले (कृत्व्याः इव) कर्मयोगियों के समान (अत्यासः) सर्वकर्मों में व्यापक विद्वान् (देववीतये) देवों के तृप्तिकारक यज्ञ के लिये (असृग्रन्) पैदा किये जाते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ज्ञानरूप यज्ञ के लिये ज्ञानी-विज्ञानी पुरुषों को उत्पन्न करता है, इसलिये सब मनुष्यों को चाहिये कि वे कर्म्मयोगी तथा ज्ञानयोगी विद्वानों को बुलाकर अपने यज्ञादि कर्म्मों का आरम्भ किया करें॥१॥

अथ पदार्थविद्याविदां विदुषां गुणा उपदिश्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - तेन परमात्मना (पर्वतावृधः) ज्ञानेन कर्मणा च वृद्धाः (क्षरन्तः) उपदेशं ददानाः (कृत्व्याः इव) कर्मयोगिनु इव (अत्यासः) सर्वस्मिन् कर्मणि व्यापका विद्वांसः (देववीतये) देवानां तर्पकाय यज्ञाय (असृग्रन्) सृज्यन्ते ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अयास्यः
• छन्दः - गायत्री

प꣡रिष्कृतास इ꣡न्दवो
यो꣡षेव पि꣡त्रियावती
वायुं꣡ सो꣡मा असृक्षत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

páriṣkr̥tāsaḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)
{}

pítryāvatī ← pítryāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

yóṣā ← yóṣā- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asr̥kṣata ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vāyúm ← vāyú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

परि॑ऽकृतासः । इन्द॑वः । योषा॑ऽइव । पित्र्य॑ऽवती ।
वा॒युम् । सोमाः॑ । अ॒सृ॒क्ष॒त॒ ॥

• pariṣkṛtāsa ← pariṣkṛtāsaḥ ← pariṣkṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “decorate.”

• indavo ← indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• yoṣeva ← yoṣā
• [noun], nominative, singular, feminine
• “woman; puppet; daughter.”

• yoṣeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pitryāvatī ← pitryāvat
• [noun], nominative, singular, feminine

• vāyuṃ ← vāyum ← vāyu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• somā ← somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asṛkṣata ← sṛj
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

इन्दवः यागेषु क्लिद्यमानाः सोमाः परिष्कृतासः परिष्कृता अलंकृताः सन्तः पित्र्यावती पितृमती योषेव अलंकृता कन्यका यथा वरं प्रति गच्छति तद्वत् वायुं प्रति असृक्षत गच्छन्ति ॥

English translation:

“The Soma-juices pressed (at the sacrifice), adorned like a bride who has a father, flow to Vāyu.”

The drops, adorned like a maiden with her patrimony,
the soma drinks have been released to Vāyu.

The simile “adorned like a maiden with her patrimony” (páriṣkṛtāsaḥ … yóṣeva pítryā́vatī) is presumably the first mention in Sanskrit of the major source of strīdhana or ‘women’s property’ listed in the dharma lit., namely what a bride receives at her wedding, esp. from “mother, brother(s), and father” (see Manu IX.194, though there the wedding is divided into two phases and the property from her three types of natal relatives is counted separately, adding up to five of the six types of strīdhana). Since these gifts would take the form of jewelry - and since the bride would be especially dressed up for her wedding – the simile here highlights the special sparkling appearance of the soma juices. Alternatively this might be a reference to the institution of the putrikā or “appointed daughter,” who in the absence of sons is made the virtual son and heir of her father, with any children she bears owing their ancestral offerings to him rather than to their paternal grandfather. Oberlies (Relig. RV I.522) calls the maiden in this passage an Erbtochter and seems to be thinking of this institution, and Renou may be as well, though his comment (“le *pitrya ou héritage paternal pouvait donc revenir à la fille”) is vague and may reflect a lack of knowledge of the standard sources on strīdhana. I think the “adorned bride” interpr. is far more likely and fits the ritual situation better.

To Vayu flow the Soma-streams, the drops of juice made beautiful
Like a bride dowered by her sire.

Geschmückt wie ein junges Weib, das ihr väterliches Erbteil hat, wurden die Somasäfte zu Vayu losgelassen.

Die Indutränke sind geschmückt wie eine Maid im Vatersitz, Zu Vaju sind sie hingeströmt.

• पवमानः सोमः
• अयास्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पित्र्यावती योषेव) पितावाली कन्या के समान (परिष्कृतासः) ब्रह्मविद्या से अलंकृत होने से (इन्दवः) परम ऐश्वर्यसम्पन्न होकर (सोमाः) वे विद्वान् लोग (वायुम्) सूक्ष्मभाव को प्राप्त हुए पदार्थों को (असृक्षत) सिद्ध करते हैं॥२॥

भावार्थभाषाः - कर्म्मयोगी पुरुष उक्त पदार्थों से अति सूक्ष्मभाव निकालकर प्रजाओं में प्रचार करते हैं, इसलिये प्रत्येक पुरुष को चाहिये कि वह कर्म्मयोगी विद्वानों का सत्कार करे, ताकि विज्ञान की वृद्धि होकर प्रजाओं में सुख का संचार हो ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पित्र्यावती योषेव) पितृमती कन्यकेव (परिष्कृतासः) ब्रह्मविद्ययालङ्कृताः (इन्दवः) परमैश्वर्यसम्पन्नाः (सोमाः) ते विद्वांसः (वायुम्) सूक्ष्मभावमापन्नान् पदार्थान् (असृक्षत) साधयन्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अयास्यः
• छन्दः - गायत्री

एते꣡ सो꣡मास इ꣡न्दवः
प्र꣡यस्वन्तः चमू꣡ सुताः꣡
इ꣡न्द्रं वर्धन्ति क꣡र्मभिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

camū́ ← camū́- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

práyasvantaḥ ← práyasvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sutā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

kármabhiḥ ← kárman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

vardhanti ← √vr̥dh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ए॒ते । सोमा॑सः । इन्द॑वः । प्रय॑स्वन्तः । च॒मू इति॑ । सु॒ताः ।
इन्द्र॑म् । व॒र्ध॒न्ति॒ । कर्म॑ऽभिः ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• somāsa ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• prayasvantaś ← prayasvantaḥ ← prayasvat
• [noun], nominative, plural, masculine
• “offering.”

• camū
• [noun], locative, singular, feminine
• “army; camū; Camū.”

• sutāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vardhanti ← vṛdh
• [verb], plural, Present indikative
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• karmabhiḥ ← karman
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “action; saṃskāra; ritual; procedure; karman; treatment; object; function; production; job; operation; karman [word]; act; job; passive voice; activity; consequence; function; yajña; pañcakarman; cooking; occupation; profession; construction; duty; method; natural process; duty; therapy.”

इन्दवः दीप्ताः प्रयस्वन्तः अन्नवन्तः एते अस्मिन् कर्मणि वर्तमाना अमी सोमासः सोमाः चमू चम्वोरधिषवणफलकयोः सुताः अभिषुताः सन्तः कर्मभिः यागैः इन्द्रं वर्धयन्ति प्रीणयन्तीत्यर्थः ॥

English translation:

“These brilliang Soma-juices, bestowing plural asant food, expressed into the vessel, gratify Indra with the ceremonies.”

These soma juices, the drops, dispensing delight when pressed in the cup, strengthen Indra along with the (ritual) activities.

With Geldner and Renou, I take kármabhiḥ as referring to the various ritual acts at the Soma Sacrifice. Oberlies (Relig.RV I.534) instead sees these as Indra’s deeds, after the weakened god has been reinvigorated by soma: “… lassen den Indra mit [=zu] seinen Taten wachsen.” This seems farfetched to me, given how frequently forms of √kṛ are used for ritual activity.

Pressed in the mortar, these, the drops of
juice, the Somas rich in food,
Give strength to Indra with their work.

Diese Somasäfte samt Opferschmaus, die in dem Camugefäß ausgequetscht sind, stärken den Indra durch die heiligen Handlungen.

Den Indra stärken durch ihr Werk die labereichen Tropfen hier, Der ausgepresste Somatrunk.

• पवमानः सोमः
• अयास्यः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुताः एते इन्दवः सोमासः) ये उत्पन्न किये गये परमैश्वर्यशाली विद्वान् लोग (चमू प्रयस्वन्तः) सेनाओं में प्रयत्न करते हुए (कर्मभिः) अनेक प्रकार की क्रियाओं से (इन्द्रम्) अपने स्वामी को (वर्धयन्ति) जययुक्त करके समृद्ध बनाते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - कर्म्मयोगियों के प्रभाव से ही सैनिक बल की वृद्धि होती है और कर्म्मयोगियों के प्रभाव से ही सम्राट् सम्पूर्ण देश-देशान्तरों का शासन करता है, इसलिये परमात्मा ने इन मन्त्रों में कर्म्मयोगियों के सत्कार का वर्णन किया है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुताः एते इन्दवः सोमासः) इमे उत्पादिताः परमैश्वर्यशालिनो विद्वांसः (चमू प्रयस्वन्तः) सेनासु प्रयत्नमानाः (कर्मभिः) विविधाभिः क्रियाभिः (इन्द्रम्) स्वं स्वामिनं (वर्धयन्ति) जयेन समृद्धं कुर्वन्ति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अयास्यः
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ धावता सुहस्तियः
शुक्रा꣡ गृभ्णीत मन्थि꣡ना
गो꣡भिः श्रीणीत मत्सर꣡म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

dhāvata ← √dhāv- 2 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

suhastyaḥ ← suhásta- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:PL}

gr̥bhṇīta ← √gr̥bhⁱ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

manthínā ← manthín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

śukrā́ ← śukrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

matsarám ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śrīṇīta ← √śrī- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

आ । धा॒व॒त॒ । सु॒ऽह॒स्त्यः॒ । शु॒क्रा । गृ॒भ्णी॒त॒ । म॒न्थिना॑ ।
गोभिः॑ । श्री॒णी॒त॒ । म॒त्स॒रम् ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dhāvatā ← dhāvata ← dhāv
• [verb], plural, Present imperative
• “run; run; wash.”

• suhastyaḥ ← suhastī
• [noun], vocative, plural, masculine

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], vocative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• gṛbhṇīta ← grah
• [verb], plural, Present imperative
• “take; grasp; take out; extract; perceive; pick; assume; include; accept; understand; use; learn; possess; keep; choose; accept; afflict; suck; paralyze; mention; mistake; eat; wear; embrace; fill into; capture; eclipse; get; collect; hand down; marry; heed; touch.”

• manthinā ← manthin
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “manthin [word].”

• gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• śrīṇīta ← śrī
• [verb], plural, Present imperative
• “cook; boil; heat; cook; mix.”

• matsaram ← matsara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “envy; hostility.”

हे सुहस्त्यः शोभनहस्ता ऋत्विजः आ धावत । मां संप्रति आगच्छत । मन्थिना सह शुक्रा शुक्रं च गृभ्णीत गृह्णीत सोमम् । मत्सरं सोमं गोभिः गोविकारैः पयोभिः श्रीणीत संस्कुरुत च ॥

English translation:

“Dexterous (priests) have (to me), taken with the ladle the pure (Soma), mix the exhilarating (Soma) with milk and curds.”

Rinse it, you (fingers) of good hands; grasp the two (soma drinks), the stirred and the pure.
Mix the exhilarating one with cows.

Oldenberg is inclined, flg. BR, to emend voc. suhasti yaḥ to *suhasti yāḥ, derived from the stem suhásti ya-, hence a masc. nom. pl. referring to the priestly officiants. Renou follows him, remarking rather scornfully “il est peu probable que l’auteur ait voulu désigner par ce Voc. … des entités féminines, à la rigueur toutefois les « doigts ».” But see Geldner’s quite sensible n.

suggesting that the fem. refers to the fingers, which are frequently assigned ritual agency in the IXth Maṇḍala. Note that the ten fingers (dáśa kṣípaḥ) explicitly occur two vss. later (6b).

śukrā́… manthínā is a discontinuous dual dvandva. The phraseology matches III.32.2 gávāśiram manthínam … śukrám … sómam; cf. góbhiḥ śrīṇīta in c.

Deft-handed men, run hither, seize the brilliant juices blent with meal,
And cook with milk the gladdening draught.

Ihr Handtüchtigen, spület, schöpfet den klaren und den mit Mehl gerührten Schoppen; mischet den berauschenden Soma mit Milch!

Durchspült mit rüst’gen Händen ihn, ergreift das helle Trankgemisch, Und mischt mit Milch den Wonnetrank.

• पवमानः सोमः
• अयास्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुहस्त्यः) हे क्रियाकुशल हस्तोंवाले विद्वानों ! आप (आ धावत) ज्ञान की ओर लगकर (मन्थिना) यन्त्र द्वारा (शुक्रा गृभ्णीत) बलवाले पदार्थों को सिद्ध कीजिये (गोभिः) और रश्मियुक्त विद्युदादि पदार्थों द्वारा (मत्सरम्) आह्लादकारक पदार्थों को (श्रीणीत) सुदृढ़ करके प्रकाशित कीजिये॥४॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों को चाहिये कि वे कर्म्मयोगियों से प्रार्थना करके अपने देश के क्रिया-कौशल की वृद्धि करें ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुहस्त्यः) हे कर्मकुशलहस्ता विद्वांसः ! यूयं (आ धावत) ज्ञाने सन्नद्धा भवत (मन्थिना) यन्त्रैः (शुक्रा गृभ्णीत) बलवतः पदार्थान् साधयत (गोभिः) रश्मिमद्भिर्विद्युदादिपदार्थैः (मत्सरम्) आह्लादकारकान् पदार्थान् (श्रीणीत) सुदृढान् कृत्वा प्रकाशयत ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अयास्यः
• छन्दः - गायत्री

स꣡ पवस्व धनंजय
प्रयन्ता꣡ रा꣡धसो महः꣡
अस्म꣡भ्यं सोम गातुवि꣡त्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dhanaṁjaya ← dhanaṁjayá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

prayantā́ ← prayantár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rā́dhasaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

gātuvít ← gātuvíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

सः । प॒व॒स्व॒ । ध॒न॒म्ऽज॒य॒ । प्र॒ऽय॒न्ता । राध॑सः । म॒हः ।
अ॒स्मभ्य॑म् । सो॒म॒ । गा॒तु॒ऽवित् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• dhanañjaya ← dhanaṃjaya
• [noun], vocative, singular, masculine

• prayantā ← prayantṛ
• [noun], nominative, singular, masculine

• rādhaso ← rādhasaḥ ← rādhas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• gātuvit ← gātu
• [noun], masculine
• “path; way.”

• gātuvit ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “finding.”

हे धनंजय शत्रुसंबन्धिनां जनानां जेतः सोम गातुवित् अभीष्टमार्गस्य लम्भकः अस्मभ्यं महः महतः राधसः धनस्य प्रयन्ता प्रदाता च यः सः त्वं पवस्व क्षर ॥

English translation:

“Soma, conqueror of wealth, who know the way (to fulfil my desires), flow forth the bestower of vast wealth upon us.”

Purify yourself, you winner of stakes, as provider of great bounty and as pathfinder for us, o Soma.

Thus, Soma, Conqueror of wealth! flow, finding furtherance for us,
Giver oF ample opulence.

Läutere dich, du Schätzegewinner, als Spender großer Ehrengabe, als Pfadfinder für uns, o Soma!

O riesle hell, erbeutender, Darreicher grosser Gaben du, Und schaff uns, Soma, freie Bahn.

• पवमानः सोमः
• अयास्यः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (धनञ्जय) हे अपने उपासकों के धन को बढ़ानेवाले ! (गातुवित्) हे उपदेशकों में श्रेष्ठ ! (सः) ऐसे विद्वानों के उत्पादक आप (महः राधसः) बड़े भारी ऐश्वर्य के (प्रयन्ता) प्रदाता हैं (सोम) हे परमात्मन् ! (अस्मभ्यम्) आप हमारे लिये (पवस्व) सब अभीष्ट प्रदान कीजिये॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की कृपा से सदुपदेशक उत्पन्न होकर देश में सदुपदेश देकर देश का कल्याण करते हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धनञ्जय) हे स्वोपासकधनानां वर्धयितः ! (गातुवित्) हे उपदेशकेषूत्तम ! (सः) एवम्भूतानां विदुषामुत्पादको भवान् (महः राधसः) महत ऐश्वर्यस्य (प्रयन्ता) प्रदातास्ति। (सोम) हे परमात्मन् ! (अस्मभ्यम्) अस्मभ्यं (पवस्व) सर्वमभीष्टं देहि ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - अयास्यः
• छन्दः - गायत्री

एत꣡म् मृजन्ति म꣡र्जियम्
प꣡वमानं द꣡श क्षि꣡पः
इ꣡न्द्राय मत्सर꣡म् म꣡दम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
etám ← eṣá (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

márjyam ← márjya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mr̥janti ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

kṣípaḥ ← kṣíp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pávamānam ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádam ← máda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

matsarám ← matsará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ए॒तम् । मृ॒ज॒न्ति॒ । मर्ज्य॑म् । पव॑मानम् । दश॑ । क्षिपः॑ ।
इन्द्रा॑य । म॒त्स॒रम् । मद॑म् ॥

• etam ← etad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• mṛjanti ← mṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; polish; rub; remove.”

• marjyam ← mṛj
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; polish; rub; remove.”

• pavamānaṃ ← pavamānam ← pū
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• daśa ← daśan
• [noun], nominative, plural, feminine
• “ten; tenth; daśan [word].”

• kṣipaḥ ← kṣip
• [noun], nominative, plural, feminine
• “finger.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• matsaram ← matsara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• madam ← mada
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

मर्ज्यं मर्जनीयं शोध्यं पवमानं क्षरन्तं मत्सरं मदकरम् एतम् इमं मदं सोमं दशसंख्याकाः क्षिपः अङ्गुलयः । ‘ व्रिशः क्षिपः’ इत्यङ्गुलिनामसु पाठात् । इन्द्रार्थं मृजन्ति पवित्रे शोधयन्ति ॥ ॥ ३ ॥

English translation:

“The ten fingers purify this purifiable pure-flowing exhilarating juice for Indra.”

The ten fingers groom this one worth grooming, the self-purifying exhilarating drink of exhilaration for Indra.

This Pavamana, meet to be adorned, the fingers ten adorn,
The draught that shall make Indra glad.

Es putzen den Putzenswerten, sich Läuternden die zehn Finger, für Indra den berauschenden Rauschtrank.

Den läutrungswerthen läutern nun zehn Finger, ihn den rieselnden, Den Trank, der Indra’n Rausch erregt.

• पवमानः सोमः
• अयास्यः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमानम्) सबको पवित्र करनेवाले (मर्ज्यम् एतम्) संभजनीय उस परमात्मा को (दश क्षिपः मृजन्ति) दश इन्द्रियें ज्ञानगोचर करती हैं। जो परमात्मा (इन्द्राय मत्सरम्) जीवात्मा के लिये आह्लादकारक मद है॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ही जीवात्मा के लिये एकमात्र आनन्द का स्त्रोत है। उसी के आनन्द का लाभ करके जीव आनन्दित होता है ॥६॥३॥ यह ४६ वाँ सूक्त और तीसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमानम्) सर्वपवित्रकर्तारं (मर्ज्यम् एतम्) संसेवनीयमिमं परमात्मानं (दश क्षिपः मृजन्ति) दश इमानि इन्द्रियाणि ज्ञानविषयं कुर्वन्ति। यः परमात्मा (इन्द्राय मत्सरम्) जीवात्मने आनन्ददायको मदोऽस्ति ॥६॥ इति षट्चत्वारिंशत्तमं सूक्तं तृतीयो वर्गश्च समाप्तः ॥