०४३

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मेध्यातिथिः
• छन्दः - गायत्री

यो꣡ अ꣡त्य इव मृज्य꣡ते
गो꣡भिर् म꣡दाय हर्यतः꣡
तं꣡ गीर्भि꣡र् वासयामसि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
átyaḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

mr̥jyáte ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

haryatáḥ ← haryatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vāsayāmasi ← √vas- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

यः । अत्यः॑ऽइव । मृ॒ज्यते॑ । गोभिः॑ । मदा॑य । ह॒र्य॒तः ।
तम् । गीः॒ऽभिः । वा॒स॒या॒म॒सि॒ ॥

• yo ← yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• atya ← atyaḥ ← atya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• mṛjyate ← mṛj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “purify; polish; rub; remove.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• haryataḥ ← haryata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “desirable; delightful.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• vāsayāmasi ← vāsay ← √vas
• [verb], plural, Present indikative
• “dress.”

यः सोमः अत्यइव अतनशीलोऽश्व इव गोभिः वसतीवरीभिरद्भिर्गोविकारैः पय आदिभिर्वा मृज्यते मिश्र्यते । किमर्थम् । मदाय देवानाम् । कीदृशः । यः हर्यतः कान्तः । तं सोमं गीर्भिः स्तुतिभिः वासयामसि वासयामः ॥

English translation:

“We invest with praises that Soma who, beloved, is cleansed like a horse with milk for the exhilaration (of the gods).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With milk: or, with the vasatīvarī water

The one who is groomed like a steed with cows [=milk], for exhilaration, the delightful one—
him do we clothe with hymns.

The phonological near-identity of instr. pl. góbhiḥ and gīrbhíḥ allows them to be conceptually assimilated to each other, and note that vāsáya- ‘clothe’ is frequently also used with góbhiḥ: e.g., IX.8.5 sáṃ góbhir vāsayāmasi (also IX.2.4, 14.3, 66.13).

WE will enrobe with sacred song the Lovely One who, as a Steed,
Is decked with milk for rapturous joy.

Der wie ein Rennpferd geputzt wird mit der Milch zur Berauschung, der Begehrenswerte, ihn decken wir mit Lobreden zu.

Der wie ein Ross gereinigt wird mit Milch zum Rausch, der liebliche, Ihn hüllen wir mit Liedern ein.

• पवमानः सोमः
• मेध्यातिथिः
• गायत्री
• षड्जः

अब परमात्मा का दातृत्व वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (हर्यतः यः) सर्वोपरि कमनीय जो परमात्मा (अत्यः इव) विद्युत् के समान दुर्ग्राह्य है (गोभिः मदाय मृज्यते) और जो परमात्मा ब्रह्मानन्दप्राप्ति के लिये इन्द्रियों द्वारा प्रत्यक्ष किया जाता है (तम्) उस परमात्मा को (गीर्भिः) अपनी स्तुतियों द्वारा (वासयामसि) हृदयाधिष्ठित करते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - जो लोग परमात्मा की प्रार्थना उपासना और स्तुति करते हैं, वे अवश्यमेव परमात्मा के स्वरूप को अनुभव करते हैं ॥१॥

अथ परमात्मनो दातृत्वं वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (हर्यतः यः) अतिकमनीयो यः परमात्मा (अत्यः इव) विद्युदिव दुर्ग्राह्यः (गोभिः मदाय मृज्यते) यश्च ब्रह्मानन्दप्राप्तय इन्द्रियैः साक्षात्क्रियते (तम्) तं परमात्मानं (गीर्भिः) स्तुतिभिः (वासयामसि) हृदयाधिष्ठितं कुर्मः ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मेध्यातिथिः
• छन्दः - गायत्री

तं꣡ नो वि꣡श्वा अवस्यु꣡वो
गि꣡रः शुम्भन्ति पूर्व꣡था
इ꣡न्दुम् इ꣡न्द्राय पीत꣡ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
avasyúvaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

pūrváthā ← pūrváthā (invariable)
{}

śumbhanti ← √śubh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

तम् । नः॒ । विश्वाः॑ । अ॒व॒स्युवः॑ । गिरः॑ । शु॒म्भ॒न्ति॒ । पू॒र्वऽथा॑ ।
इन्दु॑म् । इन्द्रा॑य । पी॒तये॑ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• avasyuvo ← avasyuvaḥ ← avasyu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “seeking protection; helpless.”

• giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• śumbhanti ← śubh
• [verb], plural, Present indikative
• “look; shine; beautify.”

• pūrvathā
• [adverb]

• indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

तम् इन्दुं सोमं नः अस्माकं विश्वाः सर्वाः अवस्युवः । अवो रक्षणम् । तदिच्छन्त्यः गिरः स्तुतयः पूर्वथा पूर्वमिव पूर्वं यथा तथैवेदानीमपि शुम्भन्ति दीपयन्ति । किमर्थम् । इन्द्राय इन्द्रस्य पीतये पानाय ॥

English translation:

“This Indu all our praises desiring protection, beautify (new) as of old for Indra to drink.”

Him do all our hymns, seeking aid, beautify in the ancient way—
the drop for Indra to drink.

gíraḥ … pūrváthā “hymns in the ancient way” is reminiscent of 42.2 pratnéna mánmanā “with the age-old thought.”

All songs of ours desiring grace adorn him in the ancient way,
Indu for Indra, for his drink.

Ihn machen alle unsere gunstheischenden Lobreden in alter Weise schön, den Saft für Indra zum Trunke.

All unsre Lieder schmücken ihn, Huld suchend wie in alter Zeit, Zum Trunk dem Indra, Indu ihn.

• पवमानः सोमः
• मेध्यातिथिः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (तम् इन्दुम्) उस प्रकाशमान परमात्मा को (अवस्युवः नः विश्वाः गिरः) रक्षा को चाहनेवाली मेरी सम्पूर्ण वाणियें (इन्द्राय पीतये) जीवात्मा की तृप्ति के लिये (पूर्वथा) पहले की तरह (शुम्भन्ति) स्तुतियों से विराजमान करती हैं॥२॥

भावार्थभाषाः - वही परमात्मा मनुष्य की पूर्ण तृप्ति के लिये पर्याप्त होता है। अन्य शब्द-स्पर्शादि विषय इसको कदाचित्त् भी तृप्त नहीं कर सकते ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम् इन्दुम्) तं प्रकाशमानं परमात्मानं (अवस्युवः नः विश्वाः गिरः) रक्षेच्छवोऽस्माकं सर्वा गिरः (इन्द्राय पीतये) जीवात्मनः तृप्तये (पूर्वथा) प्राग्वत् (शुम्भन्ति) स्तुतिभिर्विराजयन्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मेध्यातिथिः
• छन्दः - गायत्री

पुनानो꣡ याति हर्यतः꣡
सो꣡मो गीर्भिः꣡ प꣡रिष्कृतः
वि꣡प्रस्य मे꣡धियातिथेः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
haryatáḥ ← haryatá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

yāti ← √yā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

páriṣkr̥taḥ ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

médhyātitheḥ ← médhyātithi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

पु॒ना॒नः । या॒ति॒ । ह॒र्य॒तः । सोमः॑ । गीः॒ऽभिः । परि॑ऽकृतः ।
विप्र॑स्य । मेध्य॑ऽअतिथेः ॥

• punāno ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• yāti ← yā
• [verb], singular, Present indikative
• “go; enter (a state); travel; disappear; reach; come; campaign; elapse; arrive; drive; reach; leave; run; depart; ride.”

• haryataḥ ← haryata
• [noun], nominative, singular, masculine
• “desirable; delightful.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• pariṣkṛtaḥ ← pariṣkṛ ← √kṛ
• [verb noun], nominative, singular
• “decorate.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• medhyātitheḥ ← medhyātithi
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Kaṇva.”

पुनानः पूयमानः हर्यतः कमनीयः सोमो गीर्भिः परिष्कृतः स्तुतिभिरलंकृतः याति कलशं प्रति । किमर्थम् । विप्रस्य मेधाविनः मेध्यातिथेः मम यागार्थम् । यद्वा । मम गीर्भिरिति संबन्धः॥

English translation:

“Pure flows the beloved Soma, beautified by the praises of the sage Medhyātithi.”

While being purified, he makes his journey—the delightful Soma, adorned with the hymns
of the inspired poet Medhyātithi.

Medhyātithi’s signature. Mention of the poet’s name is a relative rarity in the Gāyatrī hymns of IX, acdg. to Oberlies (Rel.RV I.549).

Soma flows on when purified, beloved and adorned with songs,
Songs of the sage Medhyatithi.

Sich läuternd geht der begehrenswerte Soma, von den Lobreden des beredten Medhyatithi verherrlicht.

Gereinigt geht der liebliche, mit Liedern Soma ausgeschmückt Des Sängers Medhiatithi.

• पवमानः सोमः
• मेध्यातिथिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (गीर्भिः परिष्कृतः) वेदवाणियों से स्तुति किया गया (हर्यतः सोमः) दर्शनीय परमात्मा (पुनानः) पवित्र करता हुआ (मेध्यातिथेः विप्रस्य) ज्ञानयोगी विद्वान् के हृदय में (याति) निवास करता है॥३॥

भावार्थभाषाः - जो लोग ज्ञानयोगी बनकर ज्ञानप्रदीप से अपने हृदयमन्दिर को प्रदीप्त करते हैं, उनके हृदयरूपी मन्दिर में परमात्मा का पूर्णतया आभास होता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (गीर्भिः परिष्कृतः) वेदवाग्भिः स्तुतः (हर्यतः सोमः) दर्शनीयः परमात्मा (पुनानः) पवित्रयन् (मेध्यातिथेः विप्रस्य) ज्ञानयोगिनो विदुषो हृदये (याति) निवसति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मेध्यातिथिः
• छन्दः - गायत्री

प꣡वमान विदा꣡ रयि꣡म्
अस्म꣡भ्यं सोम सुश्रि꣡यम्
इ꣡न्दो सह꣡स्रवर्चसम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pávamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vidā́ḥ ← √vid- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suśríyam ← suśrī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sahásravarcasam ← sahásravarcas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

पव॑मान । वि॒दाः । र॒यिम् । अ॒स्मभ्य॑म् । सो॒म॒ । सु॒ऽश्रिय॑म् ।
इन्दो॒ इति॑ । स॒हस्र॑ऽवर्चसम् ॥

• pavamāna
• [noun], vocative, singular, masculine
• “wind.”

• vidā ← vidāḥ ← vid
• [verb], singular, Present conjunctive (subjunctive)
• “find; detect; marry; get; think.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• asmabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• suśriyam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suśriyam ← śriyam ← śrī
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mister; Ms.; Lakshmi; good fortune; well-being; magnificence; glory; beauty; Aegle marmelos (Linn.) Correa; dignity; power; śrī [word]; śrī; prosperity; auspiciousness.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• sahasravarcasam ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasravarcasam ← varcasam ← varcas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “shininess; vigor; fecal matter; glare; magnificence; energy; prestige; energy; glory; luster; light; varcas [word]; glory; body waste; droppings; color.”

हे पवमान इन्दो सोम अस्मभ्यं सुश्रियं शोभनया श्रिया युक्तं सहस्रवर्चसं बहुदीप्तिं रयिं धनं विदाः । देहीत्यर्थः ॥

English translation:

“Purified Soma, grant us auspicious wealth, with infinite splendour, O Indu.”

Self-purifying Soma, for us find very beautiful wealth
of a thousand lusters, o drop.

On vidā́versus vidā́(ḥ), see comm. ad IX.19.6.

O Soma Pavamana, find exceeding glorious wealth for us,
Wealth, Indu, fraught with boundless might.

Soma Pavamana! Mögest du uns herrlichen Reichtum ausfindig machen, tausendfach glänzenden, o Saft!

O spende, Soma, flammender, uns Reichthum, welcher Glück verschafft, Und, Indu, tausendfach erglänzt.

• पवमानः सोमः
• मेध्यातिथिः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सर्वपावक परमात्मन् ! (इन्दो) हे प्रकाशमान ! (सोम) हे सौम्य स्वभाववाले ! (अस्मभ्यम्) आप मेरे लिये (सहस्रवर्चसम्) अनेक प्रकार की दीप्तिवाले (सुश्रियम्) सुन्दर शोभा से युक्त (रयिम्) ऐश्वर्य को (विदाः) प्राप्त कराइये॥४॥

भावार्थभाषाः - वही परमात्मा अनन्त प्रकार के अभ्युदयों का दाता है अर्थात् ब्रह्मवर्चसादि सब तेज उसी की सत्ता से उपलब्ध होते हैं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सर्वस्य पवितः (इन्दो) प्रकाशमान (सोम) सौम्य परमात्मन् ! त्वं (अस्मभ्यम्) (सहस्रवर्चसम्) विविधदीप्तिमन्तम् (सुश्रियम्) सुशोभं (रयिम्) विभवं (विदाः) प्रापय ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मेध्यातिथिः
• छन्दः - गायत्री

इ꣡न्दुर् अ꣡त्यो न꣡ वाजसृ꣡त्
क꣡निक्रन्ति पवि꣡त्र आ꣡
य꣡द् अ꣡क्षार् अ꣡ति देवयुः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
átyaḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)
{}

vājasŕ̥t ← vājasŕ̥t- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

kánikranti ← √krand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pavítre ← pavítra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ákṣār ← √kṣar- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

áti ← áti (invariable)
{}

devayúḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

इन्दुः॑ । अत्यः॑ । न । वा॒ज॒ऽसृत् । कनि॑क्रन्ति । प॒वित्रे॑ । आ ।
यत् । अक्षाः॑ । अति॑ । दे॒व॒ऽयुः ॥

• indur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• atyo ← atyaḥ ← atya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• vājasṛt ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasṛt ← sṛt
• [noun], nominative, singular, masculine

• kanikranti ← kanikrad ← √krand
• [verb], singular, Present indikative
• “roar; neigh.”

• pavitra ← pavitre ← pavitra
• [noun], locative, singular, neuter
• “strainer.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• akṣār ← kṣar
• [verb], singular, Athematic s aor. (Ind.)
• “run; melt.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• devayuḥ ← devayu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; devoted.”

अयम् इन्दुः वाजसृत् संग्रामसरणः अत्यो न अश्व इव पवित्र आ पवित्रे कनिक्रन्ति शब्दं करोति । यत् यदा अक्षाः क्षरति । क्षर संचलने’ इत्यस्माच्छान्दसे लुङि तिपि सिच् । ‘ बहुलं छन्दसि’ इतीडभावः । इडभावे च ’ रात्सस्य ’ इति सलोपः । देवयुः देवकामः सन् तदा शब्दं करोति ॥

English translation:

“Rushing into battle, sounds in the rough, beloved of the gods.”

The drop, like a steed running for the prize, keeps neighing in the filter, when he has overflowed it, in search of the gods.

Like courser racing to the prize Indu, the lover of the Gods,
Roars, as he passes, in the sieve.

Der Saft wiehert in der Seihe wie ein um den Siegerpreis laufendes Rennpferd, wenn er darüber geflossen ist, nach den Göttern verlangend.

Der Indu wiehert wie ein Ross, das Preis erstrebt, zur Seihe hin, Wenn er hindurchrinnt Göttern hold.

• पवमानः सोमः
• मेध्यातिथिः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) वह प्रकाशमान परमात्मा (अत्यः न वाजसृत्) विद्युत् के सदृश अपनी शक्तियों से व्याप्त होता हुआ (कनिक्रन्ति) शब्दायमान हो रहा है (यत्) जो परमात्मा (देवयुः) दिव्यगुणसम्पन्न विद्वानों को चाहता हुआ (पवित्रे आ) उनके पवित्र हृदयों में भली प्रकार (अति अक्षाः) ब्रह्मानन्द का अत्यन्त क्षरण करता है॥५॥

भावार्थभाषाः - दैवी सम्पत्तिवाले पुरुषों के हृदय में परमात्मा की ज्योति सदैव देदीप्यमान रहती है। मलिनान्तःकरण आसुरी सम्पत्तिवालों के हृदय उस दैवी दिव्यज्योति से सर्वथा वञ्चित रहते हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) स प्रकाशमानः परमात्मा (अत्यः न वाजसृत्) विद्युदिव स्वशक्तिभिर्व्याप्नुवन् (कनिक्रन्ति) शब्दायते (यत्) यः परमात्मा (देवयुः) दिव्यगुणयुक्तान् विदुषः अत्यर्थं स्पृहयन् (पवित्रे आ) तदीयपवित्रहृदयेषु सुष्ठु (अति अक्षाः) ब्रह्मानन्दं वर्षति ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - मेध्यातिथिः
• छन्दः - गायत्री

प꣡वस्व वा꣡जसातये
वि꣡प्रस्य गृणतो꣡ वृधे꣡
सो꣡म रा꣡स्व सुवी꣡रियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pávasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

gr̥ṇatáḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

víprasya ← vípra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

rā́sva ← √rā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:MED}

sóma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

पव॑स्व । वाज॑ऽसातये । विप्र॑स्य । गृ॒ण॒तः । वृ॒धे ।
सोम॑ । रास्व॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• vājasātaye ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājasātaye ← sātaye ← sāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; acquisition; contest.”

• viprasya ← vipra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “eloquent; stimulated; divine.”

• gṛṇato ← gṛṇataḥ ← gṛ
• [verb noun], genitive, singular
• “praise.”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• rāsva ← rā
• [verb], singular, Aorist imperative
• “give; impart.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

हे सोम पवस्व क्षर । किमर्थम् । वाजसातये अन्नलाभाय। तथा गृणतः स्तुवतः विप्रस्य मम मेध्यातिथेः वृधे वर्धनाय च । हे सोम सुवीर्यं शोभनवीर्योपेतं पुत्रं च रास्व देहि ॥ ॥ ३३ ॥

English translation:

“Flow for the acquisition of food, for the prosperity of the sage who praise you; O Soma, grant (me) excellent male offspring.”

Purify yourself for prizewinning, for the strengthening of the inspired poet who hymns you.
Soma, give us an abundance of heroes.

Flow on thy way to win us strength, to speed the sage who praises thee:
Soma, bestow heroic power.

Läutere dich zum Siegesgewinn, zur Stärkung des beredten Lobsängers, o Soma, schenke die Meisterschaft!

O riesle hin zur Kräftigung, zum Heil des Sängers, der dich preist, O Soma, spende Heldenkraft.

• पवमानः सोमः
• मेध्यातिथिः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (वाजसातये) अन्नादि ऐश्वर्य प्राप्ति के लिये और (वृधे) अभ्युन्नति के लिये (गृणतः विप्रस्य पवस्व) आपकी स्तुति करनेवाले जो कर्मयोगी विद्वान् हैं, उनको पवित्र करके योग्य बनाइये और (सुवीर्यम् रास्व) उनके शत्रुओं को दमन करने के लिये पर्याप्त पराक्रम को दीजिये॥६॥

भावार्थभाषाः - कर्मयोगी पुरुष, जो अपने उद्योग से सदैव अभ्युदयाभिलाषी रहते हैं, उनको परमात्मा अनन्त प्रकार के ऐश्वर्य प्रदान करता है॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (वाजसातये) अन्नाद्यैश्वर्यलाभाय (वृधे) अभ्युदयाय च (गृणतः विप्रस्य पवस्व) भवन्तं स्तुवतः कर्मयोगिनो विदुषः पवित्रयित्वा योग्यान् विधाय (सुवीर्यम् रास्व) तेभ्यः शत्रुभ्योऽलं पराक्रमं देहि ॥६॥ इति श्रीमदार्यमुनिनोपनिबद्धे ऋक्संहिताभाष्ये षष्ठाष्टकेऽष्टमोध्यायः समाप्तः ॥ समाप्तं चेदं षष्ठाष्टकम् ॥