०३४

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ स्वानो᳓° धा᳓रया त᳓ना
इ᳓न्दुर् हिन्वानो᳓ अर्षति
रुज᳓द् दॄळ्हा᳓+ वि᳓ ओ᳓जसा

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

suvānáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

tánā ← tán- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

hinvānáḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dr̥ḷhā́ ← √dr̥h- (root)
{case:ACC, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

ójasā ← ójas- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

ruját ← √ruj- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

प्र । सु॒वा॒नः । धार॑या । तना॑ । इन्दुः॑ । हि॒न्वा॒नः । अ॒र्ष॒ति॒ ।
रु॒जत् । दृ॒ळ्हा । वि । ओज॑सा ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• suvāno ← suvānaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• tanendur ← tanā ← tan
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• tanendur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• hinvāno ← hinvānaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, singular
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• rujad ← rujat ← ruj
• [verb], singular, Present injunctive
• “break; bend.”

• dṛﾱhā ← dṛḍha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “hard; intense; firm; fixed; resolute; mesomorphic; grim; dṛḍha [word]; rainproof; sturdy; shut; firm; insoluble; strong; tough; tight.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ojasā ← ojas
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “strength; power; ojas; ojas [word]; potency; might.”

इन्दुः सोमः सुवानः सूयमानः हिन्वानः अध्वर्युणा प्रेर्यमाणः धारया तना पवित्रं प्र अर्षति गच्छति । अथ प्रत्यक्षेणोच्यते । दृळ्हा दृढान्यपि शत्रुपुराणि ओजसा बलेन वि रुजत् विरुजति विश्लथयति ॥

English translation:

“Indu, when effused and expressed (by the priests) flows in a stream to the filter, breaking down strong plural ces by its strength.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

To the filter: tanā pavitram (cf. RV. 9.016.08); it may also mean, ‘continuously’

Being pressed, being impelled, the drop rushes forth in its full measure in a stream,
shattering the fastnesses by its might.

THE drop of Soma juice effused flows onward with this stream impelled.
Rending strong places with its might.

Der ausgepreßte Saft rinnt zur Eile getrieben in anhaltendem Gusse; er zerbricht mit Kraft die Festen.

Im Strome rinnet fort und fort gebraut der Indu und entsandt, Das Feste brechend mit Gewalt.

Выжатый сок (сомы) непрерывно течет вперед
Потоком, поторапливаемый (жрецом),
С силой проламывающий твердыни.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब परमात्मा की अद्भुत सत्ता वर्णन की जाती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) परमैश्वर्यवाला परमात्मा (ओजसा) अपने पराक्रम से (दृळ्हा विरुजत्) अज्ञानों का नाश करता हुआ (धारया प्रसुवानः) अपनी अधिकरणरूप सत्ता से सबको उत्पन्न करता हुआ (हिन्वानः) सबकी प्रेरणा करता हुआ (तना अर्षति) इस विस्तृत ब्रह्माण्ड में व्याप्त हो रहा है ॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा कीऐसी अद्भुत सत्ता है कि वह निरवयव होकर भी सम्पूर्ण सावयव पदार्थों का अधिष्ठान है। उसी के आधार पर यह चराचर जगत् स्थिर है और वह सर्वप्रेरक होकर कर्मरूपी चक्र द्वारा सबको प्रेरणा करता है ॥१॥

अथपरमात्मनोऽद्भुतसत्ता वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) परमैश्वर्यवान् स परमात्मा (दृळ्हा विरुजत्) अज्ञानानि नाशयन् (धारया प्रसुवानः) स्वाधिकरणसत्तया सर्वमुत्पादयन् (हिन्वानः) सर्वं प्रेरयन् (तना अर्षति) एतद्विस्तृतं ब्रह्माण्डं व्याप्नोति ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

सुत᳓ इ᳓न्द्राय वाय᳓वे
व᳓रुणाय मरु᳓द्भियः
सो᳓मो अर्षति वि᳓ष्णवे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

marúdbhyaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

víṣṇave ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

सु॒तः । इन्द्रा॑य । वा॒यवे॑ । वरु॑णाय । म॒रुत्ऽभ्यः॑ ।
सोमः॑ । अ॒र्ष॒ति॒ । विष्ण॑वे ॥

• suta ← sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāyave ← vāyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• marudbhyaḥ ← marut
• [noun], dative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• viṣṇave ← viṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

अयं सुतः अभिषुतः सोमः इन्द्राद्यर्थम् अर्षति गच्छति ॥

English translation:

“The Soma effused proceeds to Indra, to Vāyu, to Varuṇa, to Maruts, to Viṣṇu.”

Pressed for Indra and Vāyu, for Varuṇa and the Maruts,
for Viṣṇu, the soma rushes.

As noted in the published introduction, this vs. is almost identical to IX.33.3; the only difference is that the soma is plural (sutā́ḥ … sómāḥ) in 33.3 and sg. (sutáḥ … sómaḥ) here, which also necessitates a sg. verb (arṣati for the pl. arṣanti in 33.3).

Poured forth to Indra, Varuna, to Vayu and the Marut hosts,
To Visnu, flows the Soma juice.

Für Indra, Vayu, Varuna, für die Marut ausgepreßt, für Vishnu rinnt der Soma.

Der Soma rinnt dahin, gepresst dem Indra, Vaju, Varuna, Dem Vischnu und der Marutschar.

Выжатый для Индры, для Ваю,
Для Варуны, для Марутов,
Сома течет для Вишну.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुतः सोमः) स्वयम्भू परमात्मा (इन्द्राय) ज्ञानयोगी के लिये (वायवे) कर्मयोगी के लिये (वरुणाय) उपदेशक के लिये (मरुद्भ्यः) विद्वद्गणों के लिये(विष्णवे)अनेक शास्त्रों में प्रविष्ट विद्वान् के लिये (अर्षति)आकर उनके अन्तःकरण में प्राप्त होता है ॥२॥

भावार्थभाषाः - यद्यपि परमात्मा व्यापक होने के कारण सर्वत्र विद्यमान है, तथापि उसकी अभिव्यक्ति कर्मयोग ज्ञानयोग तथा अन्य साधनों द्वारा जिन लोगों ने अपने अन्तःकरण को निर्मल किया है, उनके हृदय में विशेषरूप से होती है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुतः सोमः) स्वयम्भूः परमात्मा (इन्द्राय) ज्ञानयोगिने (वायवे) कर्मयोगिने (वरुणाय) उपदेशकाय (मरुद्भ्यः) विद्वद्गणेभ्यः (विष्णवे) अनेकशास्त्रप्रविष्टविदुषे च (अर्षति) आगत्य तत्र भवतामन्तःकरणेषु आविर्भवति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

वृ᳓षाणं वृ᳓षभिर् यतं᳓
सुन्व᳓न्ति सो᳓मम् अ᳓द्रिभिः
दुह᳓न्ति श᳓क्मना प᳓यः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
vŕ̥ṣabhiḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣāṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yatám ← √yam- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunvánti ← √su- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

duhánti ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

śákmanā ← śákman- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

वृषा॑णम् । वृष॑ऽभिः । य॒तम् । सु॒न्वन्ति॑ । सोम॑म् । अद्रि॑ऽभिः ।
दु॒हन्ति॑ । शक्म॑ना । पयः॑ ॥

• vṛṣāṇaṃ ← vṛṣāṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vṛṣabhir ← vṛṣabhiḥ ← vṛṣan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• yataṃ ← yatam ← yam
• [verb noun], accusative, singular
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• sunvanti ← su
• [verb], plural, Present indikative
• “press out; su.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• duhanti ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• śakmanā ← śakman
• [noun], instrumental, singular, neuter

• payaḥ ← payas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

वृषाणं रससेक्तारं यतं नियतं सोमं वृषभिः रसस्य वर्षकैः अद्रिभिः ग्रावभिः सुन्वन्ति। शक्मना कर्मणा दुहन्ति अध्वर्य्वादयः पयः सोमरसम् । सोमं पयो दुहन्तीति द्विकर्मकोऽयम् ॥

English translation:

“They press the crushed Soma as it pours forth its juice between the effusing stones, they milk out its juice by their acts.”

The bull controlled by bulls, the soma, do they press with stones.
They milk out its milk with their skill.

just cited, where ajyate could also belong to √aj ‘drive’, hence a 2nd reading “is driven together with the forms (of milk).”

With stones they press the Soma forth, the Strong conducted by the strong:
They milk the liquor out with skill.

Den von Bullen gezügelten Bullen, den Soma pressen sie mit Steinen aus; sie melken mit Geschick die Milch.

Mit Steinen pressen Soma sie, und Stiere lenken ihn, den Stier, Sie melken kräftig seinen Saft.

Они выжимают сому камнями,
Быка, направленного быками.
Они умело выдаивают молоко.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - विद्वान् लोग (वृषाणम्) सब कामनाओं के देनेवाले (सोमम्) परमात्मा को (यतम्) ज्ञान का विषय बनाकर(वृषभिः अद्रिभिः)अखिल कामनाओं की साधक इन्द्रियवृत्तियों द्वारा (शक्मना) ज्ञानयोग और कर्म योगद्वारा (सुन्वन्ति) प्रेरणा करते हुए (पयः) ब्रह्मानन्द को (दुहन्ति) दुहते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - जो लोग कर्मयोगी तथा ज्ञानयोगी बनकर अभ्यास करते हैं, वे ही लोग ब्रह्मामृतरूप दुग्ध को परमात्मरूप कामधेनु से दोहन करते हैं, अन्य नहीं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - विद्वांसः (वृषाणम्) सर्वकामदं (सोमम्) परमात्मानं (यतम्) बुद्धिविषयं विधाय (वृषभिः अद्रिभिः) अखिलकामसाधिकाभिः इन्द्रियवृत्तिभिः (शक्मना) ज्ञानयोगेन कर्मयोगेन च (सुन्वन्ति) प्रेरयन्तः (पयः) ब्रह्मानन्दं (दुहन्ति) अनुभवन्ति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

भु᳓वत् त्रित᳓स्य म᳓र्जियो
भु᳓वद् इ᳓न्द्राय मत्सरः᳓
सं᳓ रूपइ᳓र् अज्यते ह᳓रिः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

márjyaḥ ← márjya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tritásya ← tritá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhúvat ← √bhū- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

matsaráḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ajyate ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

rūpaíḥ ← rūpá- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:PL}

sám ← sám (invariable)

भुव॑त् । त्रि॒तस्य॑ । मर्ज्यः॑ । भुव॑त् । इन्द्रा॑य । म॒त्स॒रः ।
सम् । रू॒पैः । अ॒ज्य॒ते॒ । हरिः॑ ॥

• bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• tritasya ← trita
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Trita.”

• marjyo ← marjyaḥ ← mṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; polish; rub; remove.”

• bhuvad ← bhuvat ← bhū
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “become; be; originate; transform; happen; result; exist; be born; be; be; come to life; grow; elapse; come to mind; thrive; become; impend; show; conceive; understand; stand; constitute; serve; apply; behave.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• matsaraḥ ← matsara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• rūpair ← rūpaiḥ ← rūpa
• [noun], instrumental, plural, neuter
• “form; appearance; beauty; look; shape; shape; symptom; feature; nature; guise; rūpa [word]; one; appearance; likeness; color; kind; vowel; type; disguise; aspect; form; derivative; omen; vision.”

• ajyate ← añj
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “smear; anoint; mix; color.”

• hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

त्रितस्य अपां पुत्रस्य सूक्तद्रष्टुर्ऋषेः सोऽयं मत्सरः मदकरः सोमः मर्ज्यो भुवत् शुद्धो भवति । तस्य यागार्थं शेषपानार्थं च । तथा इन्द्राय इन्द्रपानाय मर्ज्यः भुवत् । रूपैः रूपकैश्च क्षीरादिभिः हरिः हरितवर्णः सोमः सम् अज्यते ॥

English translation:

“The exhilarating Soma is to be cleansed (for the sacrifice) of Trita, and for the drinking of Indra; the green-tinted (juice) is mixed with the ingredients.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e., mixed with curds and milk

It becomes the one for Trita to groom; it becomes the drink of
exhilaration for Indra.
The tawny one is anointed with the forms (of milk).

On Trita, see comm. ad IX.37.4.

Geldner interpr. the rūpaíḥ with which the soma is anointed as its colors (“mit seinen Farben”). However, (sám) √añj is specialized in IX for cows (that is, their milk). Cf. ## 47 yád góbhiḥ … samajyáse, IX.72.1 sáṃ dhenúbhiḥ … ajyate; without sám there are multiple passages, e.g., góbhir añjānáḥ … (IX.50.5, etc.), góbhir ajyase (IX.85.5), and, esp., nearby IX.32.3 átyo ná góbhir ajyate. I therefore think that our passage must refer to “forms” of milk; so also Renou in his n., though unusually for him he does not supply it in tr.

(“de formes-concrètes”). That this vs. is sandwiched between two vss. that contain the verb ‘milk’, 3c duhanti, 5b duhaté, further supports this interpr., though in both 3 and 5 the milk is not literal milk, but soma itself.

The published translation does not reflect the possible pun on sám … ajyate that was noted in

‘Tis he whom Trita must refine, ’tis he who shall make Indra glad:
The Tawny One is decked with tints.

Er war für Trita zu putzen, er war für Indra berauschend; der Falbe wird mit seinen Farben gesalbt.

Dem Trita sei zu läutern er, dem Indra sei berauschend er, Mit Schönheit wird das Ross geschmückt.

Да будет (он) достоин того, чтобы его начищал Трита!
Да будет он пьянящим для Индры!
Золотистый украшается всеми (своими) формами.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - परमात्मा (त्रितस्य) श्रवण मनन निदिध्यासन इन तीनों साधनों से (मर्ज्यः भुवत्) उपासनीय है और (इन्द्राय मत्सरः भुवत्) विज्ञानियों के लिये आह्लादकारक है तथा (हरिः रूपैः समज्यते) पापनाशक परमात्मा अपने ब्रह्माण्डरूप कार्यों से अभिव्यक्त होता है॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की रचना से उसकी सत्ता का स्पष्ट प्रमाण मिलता है अर्थात् जो नियम इस ब्रह्माण्ड में पाये जाते हैं, उनका नियन्ता वही अवश्य मानना पड़ता है। उसनियन्ताका साक्षात्कार यम-नियमादि साधनों द्वारा होताहै,अन्यथा नहीं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - परमात्मा (त्रितस्य) श्रवणमनननिदिध्यासनैः त्रिभिः साधनैः (मर्ज्यः भुवत्) उपासनीयः (इन्द्राय मत्सरः भुवत्) विज्ञानिभ्यः आह्लादजनकश्चास्ति तथा (हरिः रूपैः समज्यते) पापशमकः परमात्मा ब्रह्माण्डरूपैः स्वकार्यैः अभिव्यक्तो भवति ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

अभी᳓म् ऋत᳓स्य विष्ट᳓पं
दुहते᳓ पृ᳓श्निमातरः
चा᳓रु प्रिय᳓तमं हविः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)

īm ← īm (invariable)

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

viṣṭápam ← viṣṭáp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

duhaté ← √duh- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

pŕ̥śnimātaraḥ ← pŕ̥śnimātar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

cā́ru ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

havíḥ ← havís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

priyátamam ← priyátama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

अ॒भि । ई॒म् । ऋ॒तस्य॑ । वि॒ष्टप॑म् । दु॒ह॒ते । पृश्नि॑ऽमातरः ।
चारु॑ । प्रि॒यऽत॑मम् । ह॒विः ॥

• abhīm ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• abhīm ← īm ← īṃ
• [adverb]

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• viṣṭapaṃ ← viṣṭapam ← viṣṭap
• [noun], accusative, singular, feminine

• duhate ← duh
• [verb], plural, Present indikative
• “milk.”

• pṛśnimātaraḥ ← pṛśni
• [noun]
• “varicolored; dappled.”

• pṛśnimātaraḥ ← mātaraḥ ← mātṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• cāru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• priyatamaṃ ← priyatamam ← priyatama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “beloved; dearest.”

• haviḥ ← havis
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Havya; offering; ghee; havis [word].”

ईम् एनं सोमम् ऋतस्य विष्टपं स्थानम् । यज्ञाश्रयमित्यर्थः । तादृशं पृश्निमातरः मरुतः अभि दुहते। किम् । प्रियतमम् इन्द्रादीनां हविः होमसाधनं चारु मनोहरम्। मरुत्प्रेरितवृष्ट्या सोमवृद्धेस्तद्दोग्धृत्वम् ॥

English translation:

“The son fof Pṛśni milk this Soma at the plural ce of sacrifice, the most beautiful and grateful oblation (to the gods).”

They whose mother is Pr̥śni [=Maruts] milk for themselves the cherished oblation dearest to them
toward the upper surface of truth.

On the sense of this vs., see published introduction. Needless to say, this vs. is catnip for Lüders; see his disc. p. 606.

Him do the Sons of Prsni milk, the dwelling-place of sacrifice,
Oblation lovely and most dear.

Nach dem Höhepunkt des Gesetzes zu, melken die Söhne der Prisni das angenehme, liebste Opfer.

Die Priçnisohne melken ihn sich auf des Opfers Stätte hin, Den schönen, liebsten Opfertrank.

(Чтобы достигнуть) вершины закона,
(Маруты,) чья мать Пришни, выдаивают
Эту любимую, самую приятную жертву.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पृश्निमातरः) कर्मयोगी विद्वान् (ऋतस्य विष्टपम् ईम्) सत्य के स्थान परमात्मा से (चारु) सुन्दर (प्रियतमम्) अतिप्रिय (हविः) शुभ कर्म की (अभिदुहते) भली प्रकार प्रार्थना करते हैं॥५॥

भावार्थभाषाः - कर्म्मयोगी पुरुष अपने कर्म्मों से उसका साक्षात्कार अर्थात् उपासनाकर्म्म द्वारा उसकी सत्ता का लाभ करते हैं॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पृश्निमातरः) कर्मयोगिनो विद्वांसः (ऋतस्य विष्टपम् ईम्) सत्यास्पदं परमात्मानं (चारु) सुन्दरम् (प्रियतमम्) अतिप्रियं (हविः) शुभकर्म (अभिदुहते) अभ्यर्थयन्ते ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

स᳓म् एनम् अ᳓ह्रुता इमा᳓
गि᳓रो अर्षन्ति सस्रु᳓तः
धेनू᳓र् वाश्रो᳓ अवीवशत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
áhrutāḥ ← áhruta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

enam ← ena- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

imā́ḥ ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sám ← sám (invariable)

arṣanti ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

sasrútaḥ ← sasrút- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

avīvaśat ← √vāś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

dhenū́ḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

vāśráḥ ← vāśrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सम् । ए॒न॒म् । अह्रु॑ताः । इ॒माः । गिरः॑ । अ॒र्ष॒न्ति॒ । स॒ऽस्रुतः॑ ।
धे॒नूः । वा॒श्रः । अ॒वी॒व॒श॒न् ॥

• sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• enam ← enad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.).”

• ahrutā ← ahrutāḥ ← ahruta
• [noun], nominative, plural, feminine

• imā ← imāḥ ← idam
• [noun], nominative, plural, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• giro ← giraḥ ← gir
• [noun], nominative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• arṣanti ← ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “run.”

• sasrutaḥ ← sasrut
• [noun], nominative, plural, feminine

• dhenūr ← dhenūḥ ← dhenu
• [noun], accusative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• vāśro ← vāśraḥ ← vāśra
• [noun], nominative, singular, masculine

• avīvaśat ← vāś
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “bellow; howl; sing; moo; shout.”

सम् अर्षन्ति संगच्छन्ते एनं सोमम् अह्रुताः अकुटिलाः गिरः अस्मदीयाः स्तुतयः सस्रुतः सरन्त्यः । ताश्च धेनूः प्रीणयित्रीः स्तुतीः वाश्रः शब्दयन् अवीवशत् कामयते सोमः ॥ ॥ २४ ॥

English translation:

“Our sincere smooth-flowing praises approach him, and he, uttering a sound, welcomes the kine.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I.e., ‘our gratifying praises’, pṛṇayitriḥ stutiḥ

These unswerving songs, flowing together, rush to him.
Bellowing, he has made the milk-cows bellow.

I take avīvaśat here as trans./caus, as in nearby IX.32.3 – an interpr. shared by Geldner and Renou (“… a fait mugir …”), though Renou takes the same form in 32.3 as non-caus. with acc. of goal. See comm. there.

To him in one unitcd stream th-,se songs flow on straight forward. he,
Loud voiced, hath made the milch-kine low.

Sich vereinigend strömen zu ihm diese nicht abirrenden Reden zusammen. Der Brüller hat die Kühe zum Brüllen gebracht.

Ihm eilen diese Lieder zu im Strom, nicht weichend; brüllend hat Der Kühe Brüllen er erregt.

Эти песни, неотклоняющиеся, одним путем
Текут все вместе к нему.
Ревущий вызвал мычание дойных коров.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सस्रुतः) आकाश में फैलती हुई (अह्रुताः) निष्कपटभाव से की हुई (इमाः गिरः) कर्मयोगियों द्वारा की हुई स्तुतियें (एनम् समर्षन्ति) इस परमात्मा को प्राप्त होती हैं (वाश्रः) और वह वेदोत्पादक परमात्मा (धेनूःअवीवशत्) उन कर्मयोगियों के लिये अभीष्ट कामनाओं के देने को उद्यत रहता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - शुभसङ्कल्पोंके मन में उत्पन्न हो जाने से परमात्मा उनका फल अवश्यमेव देता है। तात्पर्य यह है कि उपासना-प्रार्थना भी एक प्रकार के कर्म्म हैं, उनका फल उनको अवश्य मिलता है। इसलिये प्रार्थना केवल माँगना ही नहीं, किन्तु एक प्रकार का कर्म्म है। वह निष्फल कदापि नहीं जा सकता ॥६॥ यह ३४ वाँ सूक्त और २४ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सस्रुतः) व्योम्नि विस्तृताः (अह्रुताः) निष्कपटं कृताः (इमाः गिरः) एताः कर्मयोगिनां स्तुतयः (एनम् समर्षन्ति) इमं परमात्मानं प्राप्नुवन्ति (वाश्रः) स च परमात्मा तेभ्यः कर्मयोगिभ्यः (धेनूः अवीवशत्) अभीष्टमनोरथं दातुं सदोद्यतस्तिष्ठति ॥६॥ इति चतुस्त्रिंशत्तमं सूक्तं चतुर्विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥