०३३

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ सो᳓मासो विपश्चि᳓तो
अपां᳓ न᳓ यन्ति ऊर्म᳓यः
व᳓नानि महिषा᳓ इव

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
prá ← prá (invariable)

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vipaścítaḥ ← vipaścít- (nominal stem)
{case:NOM, number:PL}

apā́m ← áp- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

ūrmáyaḥ ← ūrmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yanti ← √i- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

iva ← iva (invariable)

mahiṣā́ḥ ← mahiṣá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vánāni ← vána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

प्र । सोमा॑सः । वि॒पः॒ऽचितः॑ । अ॒पाम् । न । य॒न्ति॒ । ऊ॒र्मयः॑ ।
वना॑नि । म॒हि॒षाःऽइ॑व ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• somāso ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vipaścito ← vipaścitaḥ ← vipaścit
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wise; expert.”

• ‘pāṃ ← apām ← ap
• [noun], genitive, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yanty ← yanti ← i
• [verb], plural, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ūrmayaḥ ← ūrmi
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wave; billow.”

• vanāni ← vana
• [noun], accusative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• mahiṣā ← mahiṣāḥ ← mahiṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Old World buffalo; Mahiṣa; Mahiṣa.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

विपश्चितः मेधाविनः सोमासः सोमाः प्र यन्ति प्रगच्छन्ति पात्राणि प्रति । किमिव । अपाम् ऊर्मयः न । ते यथा संततमुद्भवन्ति तद्वत् । बाहुल्येऽयं दृष्टान्तो दर्शितो गमने दृष्टान्तरमभिधीयते । वनानि महिषाः प्रवृद्धा मृगाः इव । अथवा स्वाश्रयात् प्रपतने प्रथमो दृष्टान्तो द्वितीयस्तु दशापवित्रादधःप्रवेशे ॥

English translation:

“The intelligent Soma juices rush along like waves of water, like buffaloes to the forests.”

Forth go the soma juices, attentive to poetic inspiration, like waves of the waters,
to the wooden (cups) like buffaloes to the woods.

vánāni must be read with both frame (wooden [cups]) and simile (woods / forest, into which the buffalo go).

LIKE waves of waters, skilled in song the juices of the Soma speed
Onward, as buffaloes to woods.

Die redekundigen Somatränke gehen vorwärts wie die Wogen der Gewässer in die Holzgefäße, wie die Büffel in die Wälder.

Wie Wasserwellen eilen vor die Soma’s, die begeisterten, Wie Büffel in die Wälder gehn.

Соки сомы, знающие вдохновение,
Продвигаются вперед, как волны на воде,
Как буйволы в леса.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• ककुम्मतीगायत्री
• षड्जः

अब ईश्वरप्राप्ति के लिये ज्ञान-कर्म-उपासना विषयक तीन वाणीयें कही जाती हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (अपाम् ऊर्मयः न) जैसे समुद्र की लहरें स्वभाव ही से चन्द्रमा की और उछलती हैं और (वनानि महिषाः इव) जैसे महात्मा लोग स्वभाव ही से भजन की ओर जाते हैं, इसी प्रकार (सोमासः विपश्चितः प्रयन्ति) सौम्य स्वभाववाले विद्वान् ज्ञान-कर्म-उपासनाबोधक वेदवाणी की ओर लगते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - वेदरूपी वाणी में इस प्रकार आकर्षण शक्ति है, जैसे कि पूर्णिमा के चन्द्रमा में आकर्षण शक्ति होती है। अर्थात् पूर्णिमा को चन्द्रमा के आह्लादक धर्म की ओर सब लोग प्रवाहित होते हैं, इसी प्रकार ओजस्विनी वेदवाक् अपनी ओर विमल दृष्टिवाले लोगों को खींचती है॥१॥

अधुना ईश्वरप्राप्तये ज्ञानकर्मोपासनापराणि त्रीणि वचांसि निरूप्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (अपाम् ऊर्मयः न) यथा वीचयः प्रकृत्या चन्द्रं प्रति समुच्छलन्ति (वनानि महिषाः इव) यथा च महात्मानः प्रकृत्या सत्कर्माश्रयन्ते तथा (सोमासः विपश्चितः प्रयन्ति) सौम्याः विद्वांसो ज्ञानकर्मोपासनाबोधिका वेदवाचः समाश्रयन्ति ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

अभि᳓ द्रो᳓णानि बभ्र᳓वः
शुक्रा᳓ ऋत᳓स्य धा᳓रया
वा᳓जं गो᳓मन्तम् अक्षरन्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)

babhrávaḥ ← babhrú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dróṇāni ← dróṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śukrā́ḥ ← śukrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akṣaran ← √kṣar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gómantam ← gómant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒भि । द्रोणा॑नि । ब॒भ्रवः॑ । शु॒क्राः । ऋ॒तस्य॑ । धार॑या ।
वाज॑म् । गोऽम॑न्तम् । अ॒क्ष॒र॒न् ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• droṇāni ← droṇa
• [noun], accusative, plural, neuter

• babhravaḥ ← babhru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “tawny; brown.”

• śukrā ← śukrāḥ ← śukra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bright; clear; white; light; pure.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• gomantam ← gomat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in cattle; bovine.”

• akṣaran ← kṣar
• [verb], plural, Imperfect
• “run; melt.”

अभि क्षरन्तीति शेषः । उपसर्गश्रुतेरुचितक्रियाध्याहारः। द्रोणानि द्रोणकलशान् प्रति । यद्यपि द्रोणकलश एक एव तथापि तत्प्राधान्यादितरेऽपि पात्रा द्रोणा इत्युच्यन्ते । अथवैकस्मिन्नेव पूजार्थं बहुवचनम् । के। बभ्रवः बभ्रुवर्णाः सोमाः शुक्राः दीप्ताः। केन प्रकारेण । ऋतस्य अमृतस्य धारया धाराकारेण। किंच वाजम् अन्नं गोमन्तं बहुगोयुक्तम् अक्षरन् क्षरन्ति । अथवैकमेव वाक्यम् । उक्तविधाः सोमा द्रोणान् प्रत्यक्षरन् धारया। किं कुर्वन्तः । गोमन्तं वाजं प्रयच्छन्त इत्यर्थः ॥

English translation:

“The tawny-coloured bright juices hasten to the pitchers with a stream of ambrosia, they pour forth sustenance accompanied with cattle.”

To the wooden cups they have flowed, brown and gleaming, in a stream of truth,
to the prize of cows.

A different word for wooden vessel (dróṇa-) substitutes for vána- here.

With stream of sacrifice the brown bright drops have flowed with strength in store
Of kine into the wooden vats.

Die braunen geklärten Somasäfte rannen nach den Holzgefäßen in ordnungsgemäßem Strome nach dem in Kühen bestehenden Siegerpreis.

Die rothen, hellen eilen zu den Kufen in des Opfers Strom, Zur milchversehnen Labung hin.

Бурые, чистые, стали изливать
С потоком закона в деревянные сосуды
Награду, состоящую из коров.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (बभ्रवः) ज्ञान कर्म उपासना को धारण करनेवाले (शुक्राः) पवित्र अन्तःकरणवाले विद्वान् (ऋतस्य धारया) सच्चाई की धारा से (अभि द्रोणानि) सत्पात्रों के प्रति उपदेश देकर (वाजम् गोमन्तम्) उनके अनेक प्रकार के ऐश्वर्य को (अक्षरन्) बढ़ाते हैं॥२॥

भावार्थभाषाः - जो लोग वेदविद्याका सदुपदेश देते हैं, उनके सदुपदेश से सब प्रकार के अन्नादिक ऐश्वर्य बढ़ते हैं ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (बभ्रवः) ज्ञानकर्मोपासनज्ञाः (शुक्राः) पवित्रान्तःकरणाः विद्वांसः (ऋतस्य धारया) सत्यस्य स्रोतसा (अभि द्रोणानि) सत्पात्राणि उपदिश्य (वाजम् गोमन्तम्) तेषामनेकधैश्वर्याणि (अक्षरन्) वर्द्धयन्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

सुता᳓ इ᳓न्द्राय वाय᳓वे
व᳓रुणाय मरु᳓द्भियः
सो᳓मा अर्षन्ति वि᳓ष्णवे

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sutā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

marúdbhyaḥ ← marút- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

váruṇāya ← váruṇa- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

arṣanti ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

víṣṇave ← víṣṇu- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

सु॒ताः । इन्द्रा॑य । वा॒यवे॑ । वरु॑णाय । म॒रुत्ऽभ्यः॑ ।
सोमाः॑ । अ॒र्ष॒न्ति॒ । विष्ण॑वे ॥

• sutā ← sutāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāyave ← vāyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• varuṇāya ← varuṇa
• [noun], dative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• marudbhyaḥ ← marut
• [noun], dative, plural, masculine
• “Marut; vāta; wind; Vayu.”

• somā ← somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• arṣanti ← ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “run.”

• viṣṇave ← viṣṇu
• [noun], dative, singular, masculine
• “Vishnu; Krishna; Viṣṇu; Om; Shiva.”

सुताः अभिषुताः सोमाः इन्द्राय इन्द्रार्थं वायवे च वरुणाय च मरुद्भ्यः च विष्णवे चैषामर्थम् अर्षन्ति गच्छन्ति ॥

English translation:

“The libations effused proceed to Indra, to Vāyu, to Varuṇa, to the Maruts, to Viṣṇu”

Pressed for Indra and Vāyu, for Varuṇa and the Maruts,
for Viṣṇu, the soma juices rush.

To Indra, Vayu, Varuna, to Visnu, and the Maruts, flow
The drops of Soma juice effused.

Für Indra, Vayu, Varuna, die Marut ausgepreßt, für Vishnu rinnen die Somasäfte.

Die Soma’s rinnen hin, gepresst dem Indra, Vaju, Varuna, Dem Vischnu und der Marutschar.

Выжатые для Индры, для Ваю,
Для Варуны, для Марутов,
Соки сомы текут для Вишну.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुद्भ्यः सुताः सोमाः) विद्वानों से कर्मोपासना से सिद्धि को प्राप्त हुए विद्वान् (विष्णवे अर्षन्ति) सर्वव्यापक परमात्मा के पद को प्राप्त होते हैं। जो परमात्मा (इन्द्राय) “इन्दति परमैश्वर्यंप्राप्नोतीतीन्द्रः” परमैश्वर्यसम्पन्न है तथा “वाति गच्छति सर्वत्र व्याप्नोतीति वायुः” सर्वव्यापक है। (वायवे) “व्रियते संभज्यते जनैरिति वरुणः” जो सबको भजनीय है, उसको प्राप्त होते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - जिन लोगों ने माता-पिता और आचार्य से सिद्धि को प्राप्त किया है, वे ज्ञान-कर्म-उपासना द्वारा ईश्वर को उपलब्ध करते हैं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मरुद्भ्यः सुताः सोमाः) विद्वद्भिः ज्ञानकर्मोपासना-सिद्धिगमिता विद्वांसः (विष्णवे अर्षन्ति) सर्वव्यापकस्य पदमधिगच्छन्ति यः परमात्मा (इन्द्राय) परमेश्वरः तथा (वायवे) सर्वव्यापकः (वरुणाय) सर्वेषां सेव्यश्चास्ति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

तिस्रो᳓ वा᳓च उ᳓द् ईरते
गा᳓वो मिमन्ति धेन᳓वः
ह᳓रिर् एति क᳓निक्रदत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
īrate ← √r̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tisráḥ ← trí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

út ← út (invariable)

vā́caḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mimanti ← √mā- 2 ~ mī- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

eti ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kánikradat ← √krand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

ति॒स्रः । वाचः॑ । उत् । ई॒र॒ते॒ । गावः॑ । मि॒म॒न्ति॒ । धे॒नवः॑ ।
हरिः॑ । ए॒ति॒ । कनि॑क्रदत् ॥

• tisro ← tisraḥ ← tri
• [noun], nominative, plural, feminine
• “three; tri/tisṛ [word].”

• vāca ← vācaḥ ← vāc
• [noun], nominative, plural, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• ud
• [adverb]
• “up.”

• īrate ← īr
• [verb], plural, Present indikative
• “go.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• mimanti ← mā
• [verb], plural, Present indikative
• “moo; howl.”

• dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• harir ← hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• eti ← i
• [verb], singular, Present indikative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• kanikradat ← kanikrad ← √krand
• [verb noun], nominative, singular
• “roar; neigh.”

तिस्रो वाचः । ऋगादिभेदेन त्रिविधा स्तुतिः । उदीरते प्रोद्गमयन्त्यृत्विजः । धेनवः आशिरेण प्रीणयित्र्यः गावः मिमन्ति शब्दयन्ति दोहार्थम् । हरिः हरितवर्णश्च सोमः कनिक्रदत् शब्दं कुर्वन् एति गच्छति कलशम् ॥

English translation:

“The priests utter the three sacred texts, the kine low (on being milked),, the green-tinted Soma goes sounding (to the vessels).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The three sacred texts: the three vedas

The three voices rise up, the milk-cows bellow,
and the tawny one goes ever roaring.1264 IX.34

On the three voices, see published introduction.

Three several words are uttered: kine are ]owing, cows who give their milk:
The Tawny-hued goes bellowing on.

Dreierlei Reden heben an, die Milchkühe brüllen, wiehernd geht der Falbe.

Drei Lieder werden angestimmt; die Kühe brüllen milchbegabt Und wiehernd geht das goldne Ross.

Возносятся три речи,
Мычат дойные коровы,
Движется золотистый, громко ревя.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (धेनवः गावः) इन्द्रियवृत्तियें (तिस्रः वाचः उदीरते मिमन्ति) तीनों वाणियों को उच्चारण करती हुयी परमात्मा का साक्षात्कार कराती हैं (हरिः) और वह परमात्मा (कनिक्रदत् एति) गर्जता हुआ उनके ज्ञान का विषय होता है॥४॥

भावार्थभाषाः - जो लोग वैदिक सूक्तों द्वारा वर्णित परमात्मा के स्वरूप को अपने ध्यान में लाना चाहते हैं, वे भली-भाँति परमात्मा का साक्षात्कार करते हैं। तात्पर्य यह है कि परमात्मा शब्दगम्य है, तर्कों से उसका साक्षात्कार नहीं होता, क्योंकि तर्क की कोई आस्था नहीं। प्रथम के तर्क को द्वितीय, जिसकी अधिक बुद्धि है, काट देता है। द्वितीय के तर्क को तृतीय, तृतीय के तर्क को चतुर्थ। वेद पूर्ण पुरुष का ज्ञान है, इसलिये उसमें दोष नहीं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धेनवः गावः) इन्द्रियवृत्तयः (तिस्रः वाचः उदीरते मिमन्ति) तिस्रोः वाचः समुच्चारयन्त्यः परमात्मानं प्रापयन्ति (हरिः) स च परमात्मा (कनिक्रदत् एति) गर्जन् तेषां ज्ञानविषयो भवति ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

अभि᳓ ब्र᳓ह्मीर् अनूषत
यह्वी᳓र् ऋत᳓स्य मात᳓रः
मर्मृज्य᳓न्ते दिवः᳓ शि᳓शुम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

bráhmīḥ ← bráhmī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mātáraḥ ← mātár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

yahvī́ḥ ← yahvī́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

marmr̥jyánte ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

śíśum ← śíśu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒भि । ब्रह्मीः॑ । अ॒नू॒ष॒त॒ । य॒ह्वीः । ऋ॒तस्य॑ । मा॒तरः॑ ।
म॒र्मृ॒ज्यन्ते॑ । दि॒वः । शिशु॑म् ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• brahmīr ← brahmīḥ ← brahmī
• [noun], nominative, plural, feminine

• anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• yahvīr ← yahvīḥ ← yahva
• [noun], nominative, plural, feminine
• “youngest; youthful; active.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• mātaraḥ ← mātṛ
• [noun], nominative, plural, feminine
• “mother; mātṛkā; mātṛ [word]; parent; Salvinia cucullata Roxb.; Citrullus colocynthis Schrad.; cow.”

• marmṛjyante ← marmṛj ← √mṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “groom; wash; rub.”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• śiśum ← śiśu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “child; young; baby; śiśu [word]; Śiśu; male child; fetus.”

ब्रह्मीः ब्राह्मणप्रेरिताः यह्वीः महत्यः । यह्वीरिति महन्नाम। ऋतस्य यज्ञस्य मातरः निर्मात्र्यः स्तुतयः अभि अनूषत स्तुवन्ति । किम् । दिवः द्युदेवतायाः शिशुं शिशुस्थानीयं सोमम् । तमेव मर्मृज्यन्ते मृजन्ति । ‘तृतीयस्यामितो दिवि सोम आसीत् ’ ( तै. सं. ३. ५. ७. १ ) इत्यादिश्रुतेर्द्युशिशुत्वं तस्य ॥

English translation:

“The many sacred hymns, the mothers of the sacrifice, give praise, they purify (the Soma), the infant of heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Brahmīḥ = uttered by the brāhmaṇas

The sacred formulations, youthfully exuberant mothers of truth, have lowed to him.
They keep grooming the child of heaven.

Fem. bráhmī- is found only here (fortunately!). It is generally taken as a word play based on yahvī́ḥ in the next pāda (see Oldenberg with lit.; AiG II.2.412), which is surely correct.

But it seems further assumed that it is derived from the adj. brahmán- and is adjectival (AiG II.2.421; cf. Grassmann ‘heilig, andächtig’, Renou ‘vouées à la Formule’; Geldner’s ‘Beterstimmen’ is less clear). Given its accent I think it’s more likely a nonce fem. form of the noun bráhman- ‘formulation’, in order to assimiliate its gender to the cows. It might even be based on a putative *bráhmn-ī-, like rā́jan- / rā́jñī, with simplification of the impossible cluster *-hmn-.

The young and sacred mothers of the holy rite have uttered praise:
They decorate the Child of Heaven.

Die Beterstimmen schrieen dazu, die jüngsten Töchter und die Mütter der Wahrheit; sie putzen des Himmels Kind.

Ihm brüllten zu die heiligen und thät’gen Mutter, frommen Werks, Sie reinigen des Himmels Spross.

Преданные священному слову юные
Матери закона приветствовали (его) криками.
Они мощно начищают дитя неба.

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतस्य मातरः) सत्य को उत्पन्न करनेवाली (यह्वीः ब्रह्मीः) अतिविस्तृत परमात्मसम्बन्धी वेदवाणियें (अभि अनूषत) अपने वक्ता को विभूषित कर देती हैं (मर्मृज्यन्ते दिवः शिशुम्) और ब्रह्मचारी को पवित्र कर देती हैं॥५॥

भावार्थभाषाः - वेदवाणियें परमात्मा के साथ वाच्यवाचकभावसम्बन्ध से रहती हैं, इसीलिये इनको ब्रह्मी कहा गया है, जैसा कि गीता में “एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति” जिस प्रकार पुरुष ब्राह्मी स्थिति को पाकर मोह को नहीं प्राप्त होता, इसी प्रकार वेदवाणियें पुरुष के अज्ञान को सर्वथा छिन्न-भिन्न कर देती हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (ऋतस्य मातरः) सत्योत्पादिकाः (यह्वीः ब्रह्मीः) अतिविस्तृताः परमात्मसम्बद्धा वेदवाचः (अभि अनूषत) स्ववक्तारं विभूषयन्ति (मर्मृज्यन्ते दिवः शिशुम्) ब्रह्मचारिणं च पवित्रयन्ति ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - त्रितः
• छन्दः - गायत्री

रायः᳓ समुद्रां᳓श् चतु᳓रो
अस्म᳓भ्यं सोम विश्व᳓तः
आ᳓ पवस्व सहस्रि᳓णः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
catúraḥ ← catúr- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

rāyáḥ ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

samudrā́n ← samudrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

viśvátas ← viśvátas (invariable)

ā́ ← ā́ (invariable)

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

sahasríṇaḥ ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

रा॒यः । स॒मु॒द्रान् । च॒तुरः॑ । अ॒स्मभ्य॑म् । सो॒म॒ । वि॒श्वतः॑ ।
आ । प॒व॒स्व॒ । स॒ह॒स्रिणः॑ ॥

• rāyaḥ ← rai
• [noun], accusative, plural, masculine
• “wealth; possession; rai [word]; gold.”

• samudrāṃś ← samudrān ← samudra
• [noun], accusative, plural, masculine
• “ocean; Samudra; sea; samudra [word]; four.”

• caturo ← caturaḥ ← catur
• [noun], accusative, plural, masculine
• “four; catur [word].”

• ‘smabhyaṃ ← asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• viśvataḥ ← viśvatas
• [adverb]
• “everywhere; around; about.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• sahasriṇaḥ ← sahasrin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “thousandfold.”

रायः धनस्य संबन्धिनः चतुरः समुद्रान् । धनपूर्णानित्यर्थः । तादृशान् समुद्रान् अस्मभ्यम् अर्थाय हे सोम विश्वतः सर्वतः आ पवस्व । तथा सहस्रिणः अपरिमितान् कामान् आ पवस्व आयच्छ। चतुःसमुद्रस्थधनविशेषप्राप्तेः तन्मध्यगतभूमिस्वामित्वमन्तरेणासंभवाच्चतुःसमुद्रमुद्रितभूमण्डलस्वामित्वमेवाशास्ते यजमानः ॥ ॥ २३ ॥

English translation:

“From every side, Soma, pour upon us four oceans of riches, grant us thousands (of desires).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Sāmaveda has miśvataḥ for viśvataḥ

Four seas of wealth for us, Soma, from every direction,
in the thousands—bring these in purifying yourself.

See comm. ad IX.40.3 on the repeated pāda b. I might now consider tr. “for us all around” rather than “for us … from every direction.”

From every side, O Soma, for our profit, pour thou forth four seas
Filled full of riches thousandfold.

Bring uns durch deine Läuterung Reichtümer, die vier Meere voll, tausendfältige von allen Seiten her, o Soma!

Von allen Seiten riesele vier Meere uns des Reichthums her, O Soma, tausendfache uns.

Очищаясь, приноси нам, о сома,
Богатство, четыре океана –
Со всех сторон, тысячи видов!

• पवमानः सोमः
• त्रितः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (सहस्रिणः रायः) अनेक प्रकार के ऐश्वर्यवाले (चतुरः समुद्रान्) शब्दरूपी जल के चारों वेदरूपी समुद्रों को (अस्मभ्यम्) हमारे लिये (विश्वतः) भली प्रकार (आ पवस्व) दीजिये॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा के पास नाना प्रकार के रत्नों के भरे हुए अनन्त समुद्र हैं, परन्तु शब्दार्णवरूप समुद्रों से सब प्रकार के ऐश्वर्य उत्पन्न होते हैं, इससे परमात्मा से शब्दार्णवरूप समुद्र की प्रार्थना करनी चाहिये ॥६॥ यह ३३ वाँ सूक्त और २३ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (सहस्रिणः रायः) विविधैश्वर्यान् (चतुरः समुद्रान्) शब्दरूपजलानां वेदवारिधीन् (अस्मभ्यम्) नः (विश्वतः) सुतरां (आ पवस्व) देहि ॥६॥ इति त्रयस्त्रिंशत्तमं सूक्तं त्रयोविंशो वर्गश्च समाप्तः ॥