०३०

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - बिन्दुः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ धा᳓रा अस्य शुष्मि᳓णो
वृ᳓था पवि᳓त्रे अक्षरन्
पुनानो᳓ वा᳓चम् इष्यति

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

dhā́rāḥ ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

prá ← prá (invariable)

śuṣmíṇaḥ ← śuṣmín- (nominal stem)
{case:GEN, number:SG}

akṣaran ← √kṣar- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

pavítre ← pavítra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)

iṣyati ← √iṣ- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vā́cam ← vā́c- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

प्र । धाराः॑ । अ॒स्य॒ । शु॒ष्मिणः॑ । वृथा॑ । प॒वित्रे॑ । अ॒क्ष॒र॒न् ।
पु॒ना॒नः । वाच॑म् । इ॒ष्य॒ति॒ ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dhārā ← dhārāḥ ← dhārā
• [noun], nominative, plural, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śuṣmiṇo ← śuṣmiṇaḥ ← śuṣmin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “strong; hotheaded.”

• vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

• pavitre ← pavitra
• [noun], locative, singular, neuter
• “strainer.”

• akṣaran ← kṣar
• [verb], plural, Imperfect
• “run; melt.”

• punāno ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• vācam ← vāc
• [noun], accusative, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• iṣyati ← iṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “desire; recommend; approve; seek; call; search; try; prefer; love; commend; assent; permit; choose.”

शुष्मिणः बलवतः अस्य सोमस्य धाराः पवित्रे दशापवित्रे वृथा अप्रयत्नेन अक्षरन् स्रवन्ति । तदानीं पुनानः पूयमानः सोमः वाचं स्तुतिं स्वीयं ध्वनिं वा इष्यति प्रेरयति ।

English translation:

“The streams of this strong Soma flow without effort into the filter; purified, he excites praise.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Or, he utters a sound

His streams have flowed forth, those of the tempestuous one, into the filter at will.
While becoming purified, he sends out his speech.

Unaccented asya in the first pāda of the hymn is exactly like that in IX.29.1a.

STREAMS of this Potent One have flowed easily to the straining-cloth:
While he is cleansed he lifts his voice.

Dieses Ungestümen Strahlen haben sich ausgelassen auf die Seihe ergossen. Während er sich läutert, entsendet er seine Stimme.

Es rinnen seine Ströme hin die starken lustig in das Sieb, Sich läuternd stimmt Gesang er an.

Потоки этого неистового
Легко полились вперед в цедилку.
Очищайся, он подает голос.

• पवमानः सोमः
• बिन्दुः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र पुनानः) अपने आपको पवित्र करता हुआ जो पुरुष (वाचम् इष्यति) वाग्रूप सरस्वती की इच्छा करता है (अस्य शुष्मिणः) उस बलिष्ठ के लिये (पवित्रे) पात्र में (वृथा) व्यर्थ ही इस सोमरस की (धाराः) धाराएँ (अक्षरन्) गिरती हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - जितने प्रकार के संसार में बल पाये जाते हैं, उन सबमें से वाणी का बल सबसे बड़ा है, इस अभिप्राय से परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे पुरुषो ! यदि तुम सर्वोपरि बल को उपलब्ध करना चाहते हो, तो वाणीरूप बल की इच्छा करो। जो पुरुष वाणीरूप बल को उपलब्ध करते हैं, उनके लिये सोमादि रसों से बल लेने की आवश्यकता नहीं ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्र पुनानः) आत्मानं पवित्रयन् यः पुरुषः (वाचम् इष्यति) वाग्रूपां सरस्वतीमिच्छति (अस्य शुष्मिणः) अस्मै बलिने (पवित्रे) पात्रे (वृथा) मुधैव सोमरसस्य (धाराः) धाराः पतन्ति ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - बिन्दुः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्दुर् हियानः᳓ सोतृ᳓भिर्
मृज्य᳓मानः क᳓निक्रदत्
इ᳓यर्ति वग्नु᳓म् इन्द्रिय᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hiyānáḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sotŕ̥bhiḥ ← sotár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

kánikradat ← √krand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

mr̥jyámānaḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:PASS}

indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íyarti ← √r̥- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

vagnúm ← vagnú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्दुः॑ । हि॒या॒नः । सो॒तृऽभिः॑ । मृ॒ज्यमा॑नः । कनि॑क्रदत् ।
इय॑र्ति । व॒ग्नुम् । इ॒न्द्रि॒यम् ॥

• indur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• hiyānaḥ ← hi
• [verb noun], nominative, singular
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• sotṛbhir ← sotṛbhiḥ ← sotṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine

• mṛjyamānaḥ ← mṛj
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; polish; rub; remove.”

• kanikradat ← kanikrad ← √krand
• [verb noun], nominative, singular
• “roar; neigh.”

• iyarti ← ṛch
• [verb], singular, Present indikative
• “enter (a state); travel; shoot; send; hit; originate; get; raise; begin; harm.”

• vagnum ← vagnu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “cry.”

• indriyam ← indriya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “aindra.”

अयम् इन्दुः दीप्तः सोमः हियानः प्रेर्यमाणः व्याप्रियमाणः । कैः । सोतृभिः ऋत्विग्भिः । पश्चाद्दशापवित्रे मृज्यमानः शोध्यमानः कनिक्रदत् शब्दं कुर्वन् इन्द्रियम् इन्द्रस्य संबन्धिनमिन्द्रियमपि —– करं वग्नुं शब्दम् इयर्ति प्रेरयति ग्रहणसमये ॥

English translation:

“This Indu, urged by the priests, and purified with a sound in the filter, utters loud voice (in the oblation).”

The drop, being impelled by the pressers, being groomed, ever roaring, raises a call appropriate to Indra.

It is not clear how to interpr. indriyám in the phrase vagnúm indriyám, as also in similar expressions: I.92.1 ślókam indriyám, VIII.52.7 hávanam … indriyám. Most take it to mean “Indra-like,” that is, presumably, loud, powerful (e.g., Geldner “ein indrahaftes Geschrei”).

I think it more likely that it identifies the cry as “destined for Indra, appropriate to Indra.” Indra is always the special target of invocation in the Soma maṇḍala and VIII.52 is an Indra hymn. Of course, both senses could be meant.

Indu, by pressers urged to speed, bellowing out while beautified.
Sends forth a very mighty sound.

Der Saft, von den Pressenden in Lauf gesetzt, gereinigt, erhebt brüllend ein indrahaftes Geschrei.

Gespornt, gestriegelt von der Schar der Presser, stimmet wiehernd an Indu den Ton, den Indra liebt.

Сок, поторапливаемый выжимателями,
Громко ревет, начищаясь.
Он издает звук, свойственный Индре.

• पवमानः सोमः
• बिन्दुः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) दीप्तिवाला शब्द (सोतृभिः मृज्यमानः हियानः) जो वेदवेत्ता पुरुषों से शुद्ध करके प्रेरित किया गया है, वह (वग्नुम् इन्द्रियम्) श्रोत्रेन्द्रिय को जब (कनिक्रदत्) गर्जत हुआ (इयर्ति) प्राप्त होता है, तो अनेक प्रकार के बल उत्पन्न करता है॥२॥

भावार्थभाषाः - सदुपदेशकों द्वारा जिन शब्दों का प्रयोग किया जाता है, वे शब्द बलप्रद होते हैं, इसलिये हे श्रोता लोगो ! तुमको चाहिये कि तुम सदैव सदुपदेशकों से उपदेश सुनकर अपने आपको तेजस्वी और ब्रह्मवर्चस्वी बनाओ ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दुः) दीप्तिमान् शब्दः (सोतृभिः मृज्यमानः हियानः) यो वेदज्ञपुरुषैः शुद्धिविधानपूर्वकं प्रेरितः सः (वग्नुम् इन्द्रियम्) श्रोत्रमिन्द्रियं यदा (कनिक्रदत्) गर्जन् (इयर्ति) अभ्युपैति तदानेकधा बलमुत्पादयति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - बिन्दुः
• छन्दः - गायत्री

आ᳓ नः शु᳓ष्मं नृषा᳓हियं
वीर᳓वन्तम् पुरुस्पृ᳓हम्
प᳓वस्व सोम धा᳓रया

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

nr̥ṣā́hyam ← nr̥ṣā́hya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śúṣmam ← śúṣma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

puruspŕ̥ham ← puruspŕ̥h- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vīrávantam ← vīrávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

pávasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । नः॒ । शुष्म॑म् । नृ॒ऽसह्य॑म् । वी॒रऽव॑न्तम् । पु॒रु॒ऽस्पृह॑म् ।
पव॑स्व । सो॒म॒ । धार॑या ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• śuṣmaṃ ← śuṣmam ← śuṣma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• nṛṣāhyaṃ ← nṛṣāhyam ← nṛṣāhya
• [noun], accusative, singular, masculine

• vīravantam ← vīravat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “rich in men.”

• puruspṛham ← puruspṛh
• [noun], accusative, singular, masculine
• “coveted; desirous.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

हे सोम त्वं धारया आ पवस्व । किम्। शुष्मं बलम् । कीदृशम् । नृषाह्यं नृणामस्मद्विरोधिनामभिभावुकं वीरवन्तं पुत्रोपेतं पुरुस्पृहं बहुभिः स्पृहणीयं शुष्ममा पवस्व । एतस्य लाभाय पवस्वेत्यर्थः । रसस्रावे सति होमद्वारा तत्सिद्धे शुष्मं पवस्वेत्युपचर्यते ॥

English translation:

“Pour upon us in a stream, Soma, foe-subduing strength, associated with male offspring and desired by many.”

Attract for us tempestuous force that can overcome men, much-craved force consisting of heroes,
when you purify yourself in a stream, o Soma.

The idiom ā́√pū ‘attract (X) through purification’ is found here in tmesis (see also 29.6). Here the ā́opening the first two pādas is immediately followed by the accusatives that it, as it were, licenses, while the impv. pavasva appears in the 3rd pāda with dhā́rayā, which is also appropriate in the intrans./reflex. usage of pávate without preverb (see 4ab).

Renou points to the contrast (or at least juxtaposition) of nṛ́- (nṛ-sā́hyya-) and vīrá- (vīrá-vant-) here, though I would not follow him in seeing them as expressions of two of the Three Functions.

Pour on us, Soma, with thy stream manconquering might which many crave,
Accompanied with hero sons.

Bring uns durch deine Läuterung männerbezwingende Kraft, söhnereiche, vielbeneidete, o Soma, in deinem Strome!

O riesle, Soma, uns im Strom die Kraft zu, welche Männer zwingt, Und viel begehrt ist, heldenreich.

Очищаясь потоком, о сома, принеси нам
Неистовство, способное покорять мужей,
Дающее сыновей, многожеланное!

• पवमानः सोमः
• बिन्दुः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (नः) हमको आप (शुष्मम्) जो बल (नृषाह्यम्) शत्रु को नाश करनेवाला (वीरवन्तम्) वीरतावाला (पुरुस्पृहं) सर्वोपरि है, उसकी (धारया) सुवृष्टि से (आ पवस्व) भली प्रकार पवित्र करें॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि जो पुरुष सर्वोपरि बल की कामना करते हुए अपने आपको उस बल के योग्य बनाते हैं, उनको संसार में न्याय नियम फैलाने के लिये सर्वोपरि बल अवश्यमेव मिलता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (नः) अस्मान् भवान् (शुष्मम्) यद्बलं (नृषाह्यम्) शत्रुनाशकम् (वीरवन्तम्) वीर्य्यवत् (पुरुस्पृहं) सर्वोत्तममस्ति तस्य (धारया) सुवृष्ट्या (आ पवस्व) पवित्रीकरोतुतराम् ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - बिन्दुः
• छन्दः - गायत्री

प्र᳓ सो᳓मो अ᳓ति धा᳓रया
प᳓वमानो असिष्यदत्
अभि᳓ द्रो᳓णानि आस᳓दम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
áti ← áti (invariable)

dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

prá ← prá (invariable)

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asiṣyadat ← √syand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

pávamānaḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

āsádam ← √sad- (root)
{case:ACC, number:SG}

dróṇāni ← dróṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

प्र । सोमः॑ । अति॑ । धार॑या । पव॑मानः । अ॒सि॒स्य॒द॒त् ।
अ॒भि । द्रोणा॑नि । आ॒ऽसद॑म् ॥

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• pavamāno ← pavamānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• asiṣyadat ← syand
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “run.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• droṇāny ← droṇāni ← droṇa
• [noun], accusative, plural, neuter

• āsadam ← āsad ← √sad
• [verb noun]
• “approach; attack; sit down; approach; find; arrive.”

अयं पवमानः सोमः धारया अति अतिक्रम्य देशापवित्रं प्र असिष्यदत् प्रस्यन्दते । किमर्थम् । द्रोणानि द्रोणकलशादीनि आसदम् आसादनाय ॥

English translation:

“This purified Soma flows out in a stream to take its plural ce in the pitchers.”

Soma, purifying himself in a stream, has flowed forth, beyond (the filter), to the wooden cups to take his seat.

Hither hath Pavamana flowed, Soma flowed hither in a stream,
To settle in the vats of wood.

Sich läuternd ist der Soma im Strom über die Seihe geflossen, um sich in die Holzgefäße zu setzen.

Im Strom ist Soma vorgeeilt, der durch die Seihe rieselnde, Zu setzen in die Kufen sich.

Сома-Павамана хлынул
Потоком вперед через (цедилку),
Чтобы осесть в деревянных сосудах.

• पवमानः सोमः
• बिन्दुः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) परमात्मा (धारया) अपनी कृपा की दृष्टिरूप धाराओं से (पवमानः) पवित्र करता हुआ ज्ञान के प्रभाव से (अभि द्रोणानि आसदम्) उन अन्तःकरणों को प्राप्त होता है, जो अन्तःकरण सत्कर्मों द्वारा किये हुए होते हैं॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे मनुष्यों ! यदि तुम अपने आपको सत्कर्मी बनाओ, तो ज्ञान का प्रवाह तुम्हारे अभ्युदयरूपी अङ्कुरों को अवश्यमेव अभ्युदयशाली बनायेगा ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) परमात्मा (धारया) स्वानुग्रहदृशा धाराभिः (पवमानः) पवित्रयन् ज्ञानप्रभावेण (अभि द्रोणानि आसदम्) तान्यन्तःकरणानि प्राप्तुमिच्छन्ति यानि सत्कर्मभिः (प्रासिष्यत्) शुद्धीकृतानि भवन्ति ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - बिन्दुः
• छन्दः - गायत्री

अप्सु᳓ त्वा म᳓धुमत्तमं
ह᳓रिं हिन्वन्ति अ᳓द्रिभिः
इ᳓न्दव् इ᳓न्द्राय पीत᳓ये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

mádhumattamam ← mádhumattama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hárim ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

अ॒प्ऽसु । त्वा॒ । मधु॑मत्ऽतमम् । हरि॑म् । हि॒न्व॒न्ति॒ । अद्रि॑ऽभिः ।
इन्दो॒ इति॑ । इन्द्रा॑य । पी॒तये॑ ॥

• apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• madhumattamaṃ ← madhumattamam ← madhumattama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweetest.”

• hariṃ ← harim ← hari
• [noun], accusative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• hinvanty ← hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• indav ← indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

हे इन्दो सोम अप्सु वसतीवरीषूदकेषु मधुमत्तमम् अतिशयेन मधुमन्तं हरिं हरितवर्णं त्वा त्वाम् अद्रिभिः अभिषवग्रावभिः हिन्वन्ति प्रेरयन्ति । किमर्थम् । इन्द्राय इन्द्रस्य पीतये पानाय ॥

English translation:

“Indu, they press you forth by the stories, most sweet-flavoured and green-tinted, into the waters for Indra to drink.”

They impel you, the most honeyed tawny one, in the waters with their stones,
for Indra to drink, o drop.

To waters with the stones they drive thee tawny-hued, most rich in sweets,
O Indu, to be Indra’s drink.

Ins Wasser treiben sie dich, den süßesten, goldfarbigen Falben mit den Steinen, o Saft, für Indra, zum Trunke.

Dich senden sie, den süssesten, das Ross durch Steine in die Flut, Dem Indra, Indu, dich zum Trunk.

В водах тебя, сладчайшего,
Золотистого, поторапливают камнями,
О капля, Индре для питья.

• पवमानः सोमः
• बिन्दुः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे एश्वर्याभिलाषी जीव ! (अप्सु) सव रसों में (मधुमत्तमम्) मीठा जो एक प्रकार का रस है, ऐसे (त्वा) तुमको (हरिम्) जो तुम अज्ञान के हरनेवाले हो (अद्रिभिः) वाणीरूप व्रज से हिन्वन्ति वेदवेत्ता पुरुष तुम्हें प्रेरित करते हैं, ताकि तुम (इन्द्राय) कर्मयोगी को (पीतये) ऐश्वर्यप्रदान करने के लिये समर्थ बनो॥५॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष धार्मिक बन के सदुपदेश करते हैं, वे मानो सब रसों में से अपने आपको माधुर्य्यसम्पन्न सिद्ध करते हैं और वे ही लोग उपदेष्टा बनकर संसार में लोगों को कर्मयोग का उपदेश करते हैं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे ऐश्वर्य्यकाम जीव ! (अप्सु) सर्वरसेषु (मधुमत्तमम्) स्वादुर्यदेकविधो रसोऽस्ति एवम्भूतं (त्वा) त्वां (हरिम्) अज्ञानच्छेदकं (अद्रिभिः) वाग्रूपैर्वज्रैः (हिन्वन्ति) वेदज्ञाः पुरुषाः प्रेरयन्ति यतस्त्वं (इन्द्राय) कर्मयोगिभ्यः (पीतये) ऐश्वर्यप्रदानाय समर्थः स्याः ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - बिन्दुः
• छन्दः - गायत्री

सुनो᳓ता म᳓धुमत्तमं
सो᳓मम् इ᳓न्द्राय वज्रि᳓णे
चा᳓रुं श᳓र्धाय मत्सर᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mádhumattamam ← mádhumattama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sunóta ← √su- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sómam ← sóma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vajríṇe ← vajrín- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

cā́rum ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

matsarám ← matsará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śárdhāya ← śárdha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

सु॒नोत॑ । मधु॑मत्ऽतमम् । सोम॑म् । इन्द्रा॑य । व॒ज्रिणे॑ ।
चारु॑म् । शर्धा॑य । म॒त्स॒रम् ॥

• sunotā ← sunota ← su
• [verb], plural, Present imperative
• “press out; su.”

• madhumattamaṃ ← madhumattamam ← madhumattama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sweetest.”

• somam ← soma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vajriṇe ← vajrin
• [noun], dative, singular, masculine

• cāruṃ ← cārum ← cāru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• śardhāya ← śardha
• [noun], dative, singular, masculine
• “troop.”

• matsaram ← matsara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

हे ऋत्विजः यूयं मधुमत्तमं मधुररसोपेतं सोममिन्द्राय वज्रिणे वज्रयुक्ताय सुनोत सुनुत । पुनः कीदृशम् । चारुं चरणीयं मत्सरं मदकरं शर्धाय अस्माकं बलायेन्द्रस्य पानाथ च सोमं सुनुतेति बूते यजमानः स्वीयान् ॥ ॥ २० ॥

English translation:

“(Priests) express the most sweet-flavoured beautiful exhilarating Soma for Indra the thunderer, and for our invigoration.”

Press the most honeyed soma for Indra who bears the mace,
the dear, exhilarating one for his warrior band.
1262 IX.31–32

For Indra, for the Thunderer press the Soma very rich in sweets,
Lovely, inspiriting, for strength.

Presset den süßesten Soma für den Keulenträger Indra aus, der angenehm für die Marutschar, berauschend!

Dem blitzbewehrten Indra braut den Somatrank, den süssesten, Der lieb, berauschend ist der Schar.

Выжимайте сладчайшего
Сому для Индры-громовержца,
Приятного для толпы (Марутов), пьянящего.

• पवमानः सोमः
• बिन्दुः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वज्रिणे इन्द्राय) वज्रवाले कर्मयोगी के लिये (सोमम् सुनोत) सोम रस उत्पन्न करो, जो रस (चारुम्) सुन्दर है (शर्धाय मत्सरम्) बल के लिये जो हर्ष उत्पन्न करनेवाला है (मधुमत्तमम्) जो अत्यन्त मीठा है॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे विद्वान् पुरुषो ! तुम उत्तमोत्तम ओषधियों से सौम्य स्वभाव बनानेवाले रसों को उत्पन्न करो, जिन रसों का पान करके कर्मयोगी पुरुष अपने कर्तव्यों में दृढ़ रहें और जिन रसों से हर्ष को प्राप्त होकर संसार में सर्वोपरि बल को उत्पन्न करें ॥६॥ यह तीसवाँ सूक्त और बीसवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वज्रिणे इन्द्राय) वज्रोपेताय कर्मयोगिने (सोमम् सुनोत) सोमरसं समुत्पादय यो रसः (चारुम्) सुन्दरः (शर्धाय मत्सरम्) बलाय हर्षप्रदः (मधुमत्तमम्) स्वादुरस्ति ॥६॥ इति त्रिंशत्तमं सूक्तं विंशो वर्गश्च समाप्तः ॥