०२७

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नृमेध
• छन्दः - गायत्री

एष᳓ कवि᳓र् अभि᳓ष्टुतः
पवि᳓त्रे अ᳓धि तोशते
पुनानो᳓ घ्न᳓न्न् अ᳓प स्रि᳓धः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhíṣṭutaḥ ← √stu- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kavíḥ ← kaví- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

pavítre ← pavítra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

tośate ← √tuś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)

ghnán ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

srídhaḥ ← srídh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ए॒षः । क॒विः । अ॒भिऽस्तु॑तः । प॒वित्रे॑ । अधि॑ । तो॒श॒ते॒ ।
पु॒ना॒नः । घ्नन् । अप॑ । स्रिधः॑ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• kavir ← kaviḥ ← kavi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• abhiṣṭutaḥ ← abhiṣṭu ← √stu
• [verb noun], nominative, singular
• “laud; recite.”

• pavitre ← pavitra
• [noun], locative, singular, neuter
• “strainer.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• tośate ← tuś
• [verb], singular, Present indikative

• punāno ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ghnann ← ghnan ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• sridhaḥ ← sridh
• [noun], accusative, plural, feminine
• “failure; damage.”

एषः सोमः कविः मेधावी अभिष्टुतः अभितः स्तुतः पवित्रे अधि दशापवित्रमतीत्य तोशते । यद्यपि तोशतिर्वधकर्मा तथापि हनने गतिसद्भावादत्र गतिमात्रे वर्तते । गच्छतीत्यर्थः । अथवा । पवित्रेऽधि कृष्णाजिने तोशते हन्यते । पीड्यत इत्यर्थः । किं कुर्वन् । पुनानः पूयमानः स्रिधः शत्रून् अप घ्नन् अपगमयन् ।

English translation:

“This seer, the purifying (Soma), lauded by us, passes through the filter, driving away foes.”

This one, the much-praised poet, spills over into the filter,
striking away failures, while being purified.

On the meaning of the root √tuś see comm. ad VIII.38.2.

THIS Sage, exalted by our lauds, flows to the purifying cloth,
Scattering foes as he is cleansed.

Dieser Seher ergießt sich unter Lobgesang über die Seihe, sich läuternd, die Fehler wegräumend.

Der Seher, der gepriesene, er träufelt auf die Seihe hin, Der Feindverscheucher, hell und klar.

Этот поэт, восхваленный,
Бьет ключом в цедилке.
Очищаясь, он уничтожает заблуждения.

• पवमानः सोमः
• नृमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब उक्त परमात्मा की नाना शक्तियों को वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) यह परमात्मा (कविः) सर्वज्ञ है (अभिष्टुतः) सबको स्तुति के योग्य है (पवित्रे अधि) अन्तःकरण के मध्य में (तोशते) प्राप्त होता है (स्रिधः) दुराचारी शत्रुओं को (अपघ्नन्) नाश करता हुआ (पुनानः) सत्कर्मियों को पवित्र करता है॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा दुष्टों का दमन करके सदाचारियों को उन्नतिशील बनाता है। उसके पाने के लिये अपने अन्तःकरण को पवित्र बनाना चाहिये। जो लोग अपने अन्तःकरण को पवित्र नहीं बनाते, वे उसको कदापि उपलब्ध नहीं कर सकते ॥१॥

अथोक्तपरमात्मनो विविधशक्तयो वर्ण्यन्ते।

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) अयं परमात्मा (कविः) सर्वज्ञः (अभिष्टुतः) सर्वैः स्तुत्यः (पवित्रे अधि) अन्तःकरणमध्ये (तोशते) प्राप्तो भवति (स्रिधः) दुराचारान् शत्रून् (अपघ्नन्) नाशयन् (पुनानः) सत्कर्मिणः पवित्रयति ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नृमेध
• छन्दः - गायत्री

एष᳓ इ᳓न्द्राय वाय᳓वे
सुवर्जि᳓त् प᳓रि षिच्यते
पवि᳓त्रे दक्षसा᳓धनः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
eṣáḥ ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

vāyáve ← vāyú- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pári ← pári (invariable)

sicyate ← √sic- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

svarjít ← svarjít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dakṣasā́dhanaḥ ← dakṣasā́dhana- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavítre ← pavítra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ए॒षः । इन्द्रा॑य । वा॒यवे॑ । स्वः॒ऽजित् । परि॑ । सि॒च्य॒ते॒ ।
प॒वित्रे॑ । द॒क्ष॒ऽसाध॑नः ॥

• eṣa ← eṣaḥ ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vāyave ← vāyu
• [noun], dative, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• svarjit ← svar
• [noun], neuter
• “sun; sky; sunlight.”

• svarjit ← jit
• [noun], nominative, singular, masculine
• “curative; removing; victorious; winning.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• ṣicyate ← sicyate ← sic
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “submerge; sprinkle; pour; wet; decant; impregnate.”

• pavitre ← pavitra
• [noun], locative, singular, neuter
• “strainer.”

• dakṣasādhanaḥ ← dakṣa
• [noun], masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dakṣasādhanaḥ ← sādhanaḥ ← sādhana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “effective; performing.”

एषः सोमः स्वर्जित् स्वर्गस्य सर्वस्य वा जेता’ इन्द्राय वायवे च पवित्रे परि षिच्यते । कीदृश एषः । दक्षसाधनः बलकारी ॥

English translation:

“This invigorating heaven-conquering Soma is poured upon the filter for Indra and Vāyu.”

This one, winning the sun, is poured all around for Indra and Vāyu in the filter, the one who brings skill to realization.

As giving power and winning light, for Indra and for Vayu he
Is poured upon the filtering-cloth.

Dieser Sonneneroberer wird für Indra und Vayu auf die Seihe ausgegossen, der Kraftwirker.

Er strömet Glanz gewinnend rings und Kraft verleihend durch das Sieb Dem Indra und dem Vaju zu.

Он разливается в цедилке
Для Индры, для Ваю,
Завоевывающий солнце, направляющий к цели силу действия.

• पवमानः सोमः
• नृमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) वह उक्त परमात्मा (वायवे इन्द्राय) कर्मयोगी के लिये सुलभ होता है (स्वर्जित् परिषिच्यते) जिन लोगों ने सुख को जीत लिया है, उन लोगों से सत्कृत होता है और (पवित्रे) पवित्र अन्तःकरण में (दक्षसाधनः) सुनीति का देनेवाला है॥२॥

भावार्थभाषाः - जो लोग परमात्मा पर दृढ़ विश्वास रखते हैं, उनको परमात्मा सुनीति का दान देता है और वह परमात्मा जिन लोगों ने विषयजन्य सुख को जीत लिया है, उन्हीं की चित्तवृत्तियों का विषय होता है। वा यों कहो कि कर्मयोगी लोग अपने उग्र कर्मों द्वारा उसको उपलब्ध करके उसके भावों को प्राप्त होते हैं। जो लोग आलसी बनकर अपने जन्म को व्यर्थ व्यतीत करते हैं, उनका उद्धार कदापि नहीं होता ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) स उक्तः परमात्मा (वायवे इन्द्राय) कर्मयोगिने सुलभः (स्वर्जित् परिषिच्यते) विजितसुखास्वादैः पुरुषैः सत्क्रियते (पवित्रे) पवित्रान्तःकरणे च (दक्षसाधनः) सुनीतिं ददाति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नृमेध
• छन्दः - गायत्री

एष᳓ नृ᳓भिर् वि᳓ नीयते
दिवो᳓ मूर्धा᳓ वृ᳓षा सुतः᳓
सो᳓मो व᳓नेषु विश्ववि᳓त्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nīyate ← √nī- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

nŕ̥bhiḥ ← nár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

mūrdhā́ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

váneṣu ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

viśvavít ← viśvavíd- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ए॒षः । नृऽभिः॑ । वि । नी॒य॒ते॒ । दि॒वः । मू॒र्धा । वृषा॑ । सु॒तः ।
सोमः॑ । वने॑षु । वि॒श्व॒ऽवित् ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• nṛbhir ← nṛbhiḥ ← nṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• nīyate ← nī
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “bring; lead; spend; decant; enter (a state); remove; take out; take away; enforce; marry; carry; fill into; bring; learn; go out; add.”

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• mūrdhā ← mūrdhan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• vaneṣu ← vana
• [noun], locative, plural, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• viśvavit ← viśva
• [noun]
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• viśvavit ← vid
• [noun], nominative, singular, masculine
• “conversant(p); aware(p); enlightened; understanding.”

एषः सोमः नृभिः कर्मनेतृभिर्ऋत्विग्भिः वि नीयते विविधं नीयते । एष कीदृशः । दिवः द्युलोकस्य मूर्धा शिरोवत्प्रधानभूतः वृषा अभिमतवर्षकः सुतः अभिषुतः । कुत्र नीयते । वनेषु वननीयेषु वनसंभूतद्रुमविकारेषु वा पात्रेषु । विश्ववित् सर्वज्ञ एष इति समन्वयः ॥

English translation:

“This Soma, the showerer (of benefits), the summit of heaven, the all-knowing, being expressed is brought by the priests into the wooden vessels.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Into the wooden vessels: vaneṣu = desirable; or, ‘wooden’ vessels, vananīyeṣu vanasaṃbhūta druma vikāreṣu vā pātreṣu

This one is led through (the filter) by men—the head of heaven, the bull, the pressed
soma in the wooden (vessels), acquiring [/knowing] all.
1260 IX.28–29

The root-noun cmpd viśva-víd- is ambiguous, between ‘all-knowing’ and ‘allacquiring’ (see Scarlatta 489). In this context, given svar-jít- ‘winning the sun’ (2b) and satrājít- ‘winning compeltely’ (4c), ‘acquiring all’ seems to work better; however, the very next hymn contains two instances of the same cmpd (IX.28.1, 5), where ‘knowing all’ is favored.

The men conduct him, Soma, Steer, Omniscient, and the Head of Heaven,
Effused into the vats of wood.

Dieser wird von den Männern auf die Seihe abgeleitet, das Haupt des Himmels, der ausgepreßte Bulle, der Soma in die Holzgefäße, der Allwissende.

Er wird von Männern in das Holz geführt, der allbesitzende, Soma, der Stier, des Himmels Haupt.

Он проводится мужами через (цедилку),
Глава неба, бык, выжатый
Сома в деревянных (сосудах), знающий все.

• पवमानः सोमः
• नृमेधः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) यह परमात्मा (वनेषु सोमः) प्रार्थनाओं में सौम्य स्वभाववाला है (दिवः मूर्धा) और द्युलोक का मूर्धारूप है (वृषा) सब कामनाओं को देनेवाला है (सुतः) स्वयंसिद्ध है (विश्ववित्) सर्वज्ञ है, एवंभूत परमात्मा (नृभिः विनीयते) मनुष्यों का उपास्य देव है॥३॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर की आज्ञा को पालन करनेवाले नम्र पुरुषों के लिये परमात्मा सौम्यस्वभाव है और जो उद्दण्ड अनाज्ञाकारी हैं, उनके लिये परमात्मा उग्ररूप है। उक्त परमात्मा से सदैव अपने कल्याण की प्रार्थना करनी चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) अयं परमात्मा (वनेषु सोमः) प्रार्थनासु सौम्यः (दिवः मूर्धा) द्युलोकस्य मस्तकरूपः (वृषा) सर्वकामदः (सुतः) स्वयंसिद्धः (विश्ववित्) सर्वज्ञश्च एवम्भूतः परमात्मा (नृभिः विनीयते) मनुष्यैरुपास्यो भवति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नृमेध
• छन्दः - गायत्री

एष᳓ गव्यु᳓र् अचिक्रदत्
प᳓वमानो हिरण्ययुः᳓
इ᳓न्दुः सत्राजि᳓द् अ᳓स्तृतः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
acikradat ← √krand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

gavyúḥ ← gavyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hiraṇyayúḥ ← hiraṇyayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pávamānaḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ástr̥taḥ ← ástr̥ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

satrājít ← satrājít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ए॒षः । ग॒व्युः । अ॒चि॒क्र॒द॒त् । पव॑मानः । हि॒र॒ण्य॒ऽयुः ।
इन्दुः॑ । स॒त्रा॒ऽजित् । अस्तृ॑तः ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• gavyur ← gavyuḥ ← gavyu
• [noun], nominative, singular, masculine

• acikradat ← krand
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

• pavamāno ← pavamānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• hiraṇyayuḥ ← hiraṇyayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• satrājid ← satrājit
• [noun], nominative, singular, masculine

• astṛtaḥ ← astṛta
• [noun], nominative, singular, masculine
• “durable; invincible.”

एषः सोमः पवमानः पूयमानः अचिक्रदत् शब्दं करोति । कथंभूतः सन् । गव्युः अस्माकं गा इच्छन् ‘हिरण्ययुः धनमिच्छन् इन्दुः दीप्तः सन् सत्राजित् महतः शत्रोरसुरादेर्जेता अस्तृतः स्वयमन्यैरहिंस्यश्च सन् ॥

English translation:

“This Indu resounds as it drops, yearning to give us cattle and gold, the conqueror of foes, the irresistible.”

This one, purifying himself, has roared, seeking cows, seeking gold— the drop, winning completely, not to be laid low.

Longing for kine, longing for gold hath Indu Pavamana lowed,
Still Conqueror, never overcome.

Dieser hat nach den Kühen verlangend, nach Gold verlangend gebrüllt, indem er sich läutert, der Saft, der vollständige Sieger, der nie zu Fall Gebrachte.

Er brüllt verlangend nach der Kuh, der rieselnde, voll, Gier nach Gold, Der Indu, siegreich; unbesiegt.

Этот Павамана, жаждущий коров,
Жаждущий золота, взревел,
Сок, полностью побеждающий, необоримый.

• पवमानः सोमः
• नृमेधः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्तृतः एषः) यह उक्त अविनाशी परमात्मा (सत्राजित्) सब प्रकार के शत्रुओं को जीत कर सदाचारियों को (हिरण्ययुः) धन देता है और (पवमानः) पवित्र करता हुआ (अचिक्रदत्) निर्भयता का उपदेश करता है और वही परमात्मा (गव्युः) भूम्यादि धनों का दाता है (इन्दुः) प्रकाशस्वरूप है ॥४॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा जिन लोगों पर प्रसन्न होता है, उनको भूम्यादि धनों का स्वामी बनाता है और उनको हिरण्यादि ऐश्वर्यों का स्वामी बनाकर उनसे शत्रुओं को परास्त कराता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्तृतः एषः) अयमुक्तोऽविनाशी परमात्मा (सत्राजित्) सर्वविधशत्रूणां विजयं कृत्वा सदाचारिभ्यो (हिरण्ययुः) धनं ददाति किञ्च (पवमानः) पुनानः (अचिक्रदत्) निर्भयतामुपदिशति स एव परमात्मा (गव्युः) भूम्यादि धनं वितरति (इन्दुः) प्रकाशरूपश्चास्ति ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नृमेध
• छन्दः - गायत्री

एष᳓ सू᳓र्येण हासते
प᳓वमानो अ᳓धि द्य᳓वि
पवि᳓त्रे मत्सरो᳓ म᳓दः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

hāsate ← √hās- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sū́ryeṇa ← sū́rya- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

dyávi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pávamānaḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mádaḥ ← máda- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

matsaráḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavítre ← pavítra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

ए॒षः । सूर्ये॑ण । हा॒स॒ते॒ । पव॑मानः । अधि॑ । द्यवि॑ ।
प॒वित्रे॑ । म॒त्स॒रः । मदः॑ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• sūryeṇa ← sūrya
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• hāsate ← hās
• [verb], singular, Present indikative

• pavamāno ← pavamānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• pavitre ← pavitra
• [noun], locative, singular, neuter
• “strainer.”

• matsaro ← matsaraḥ ← matsara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• madaḥ ← mada
• [noun], nominative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

एषः पवमानः पूयमानः सोमः सूर्येण देवेन अधि द्यवि द्युलोकेऽन्तरिक्षे पवित्रे हासते परित्यज्यते । मत्सरः मदकरः मदः सोमः । यद्यप्यध्वर्युहस्तादृशापवित्रे परित्यज्यते सोमस्तथाप्यन्तरिक्षे सूर्येण पवित्रे त्यज्यत इति भावना वीर्यवत्त्वाय । सत्स्वप्यन्यदेवेषु सोमस्रावणे सूर्यस्य कः प्रसङ्ग इति न वाच्यं सूर्यरश्मिभिरेव सोमस्याप्यायनात् ॥

English translation:

“This pure-flowing exhilarating Soma is abandoned by the sun in the filter, the sky.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The implication is that the sun seems to perform on a grand scale the same office of the diffusing Soma which the priests performed on a small scale in the filter, which is metaphorically called the sky. hāsate = parityajyate; a rendering: this exhilarating Soma, as it drops on the filter, rises with the sun into the heavens

This one races with the sun while purifying himself in heaven—
in the filter he is the exhilarating drink of exhilaration.

This vs. rather subtly contrasts the cosmic Soma, who is in heaven (ádhi dyávi)(ab), with the ritual substance in the filter (pavítre, c). See comm. ad IX.26.2, 3 in the preceding hymn.

On the formation and sense of hāsate see Narten (Sig.Aor. 285-86).

This Pavamana, gladdening draught, drops on the filtering cloth, and then
Mounts up with Surya to the sky.

Dieser läuft mit der Sonne um die Wette, am Himmel sich läuternd, in der Seihe, der berauschende Rauschtrank.

Er läuft am Himmel rieselnd hin im Wettlauf mit dem Sonnengott, Ins Sieb der Saft, der Rausch erregt.

Этот Павамана состязается
С солнцем на небе,
Пьянящее опьянение в цедилке.

• पवमानः सोमः
• नृमेधः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) यह परमात्मा (सूर्येण हासते) सूर्य को भी अपने तेज से तिरस्कृत करता है (पवमानः) सबको पवित्र करनेवाला है (अधि द्यवि) औरद्युलोकादि सम्पूर्ण लोकों में विराजमान है (पवित्रे मत्सरः मदः) पवित्र अन्तःकरणवाले पुरुषों को अपने आनन्द से आनन्दित करता है॥५॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की सत्ता से ही सूर्य-चन्द्रमा आदि प्रकाशित होते हैं और वही परमात्मा सब लोकान्तरों का अधिष्ठाता है; उसी में चित्तवृत्ति लगाने से पुरुष आनन्दित होता है, अन्यथा नहीं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) अयं परमात्मा (सूर्येण हासते) सूर्यमपि स्वतेजसा परिभवति (पवमानः) सर्वं पवित्रयति (अधि द्यवि) द्युलोकादिसमस्तलोकेषु विराजते (पवित्रे मत्सरः मदः) विशुद्धान्तःकरणान्मनुष्यान् स्वानन्देनानन्दयति च ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - नृमेध
• छन्दः - गायत्री

एष᳓ शुष्मी᳓ असिष्यदद्
अन्त᳓रिक्षे वृ᳓षा ह᳓रिः
पुनान᳓ इ᳓न्दुर् इ᳓न्द्रम् आ᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asiṣyadat ← √syand- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

eṣá ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śuṣmī́ ← śuṣmín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

antárikṣe ← antárikṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

háriḥ ← hári- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índuḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ए॒षः । शु॒ष्मी । अ॒सि॒स्य॒द॒त् । अ॒न्तरि॑क्षे । वृषा॑ । हरिः॑ ।
पु॒ना॒नः । इन्दुः॑ । इन्द्र॑म् । आ ॥

• eṣa ← etad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• śuṣmy ← śuṣmī ← śuṣmin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “strong; hotheaded.”

• asiṣyadad ← asiṣyadat ← syand
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “run.”

• antarikṣe ← antarikṣa
• [noun], locative, singular, neuter
• “sky; atmosphere; air; abhra.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• hariḥ ← hari
• [noun], nominative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• punāna ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• indur ← induḥ ← indu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

एष शुष्मी बलवान् सोमः अन्तरिक्षे दशापवित्रे असिष्यदत् स्यन्दते । कीदृश एषः । वृषा वर्षकः हरिः हरितवर्णः पुनानः पूयमानः इन्दुः दीप्तश्चैव इन्द्रमा इन्द्रं च अभिगच्छतीति शेषः । आ इति चार्थे ॥ ॥ १७ ॥

English translation:

“This powerful and purifying showerer (of benefits), the green-tinted Indu, flows through the firmament to Indra.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Antarikṣe = the filter, i.e. the firmament

This one, the tempestuous tawny bull, has flowed in the midspace,
toward Indra—the drop as it is becoming purified.

The last vs. of the hymn splits the locational difference found in vs. 5: Soma here flows in the midspace (antárikṣe), between the heavenly Soma and the soma on earth on the ritual ground.

On śuṣmī́see comm. ad 29.6.

To Indra in the firmament this mighty tawny Steer hath flowed,
This Indu, being purified.

Dieser feurige, falbe Bulle floß durch die Luft, der sich läuternde Saft zu Indra.

Er ist geströmt, der kräftige, der goldne Stier zu Indra hin, Indu, der lautre, durch die Luft.

Этот необузданный хлынул
В воздушное пространство к Индре,
Бык золотистый, очищающийся сок (сомы).

• पवमानः सोमः
• नृमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) यह (शुष्मी) बलवान् परमात्मा (अन्तरिक्षे असिष्यदत्) अन्तरिक्ष में सर्वत्र व्याप्त हो रहा है (वृषा) सब कामनाओं का देनेवाला और (हरिः) दुख का हरनेवाला, (पुनानः) सबको पवित्र करनेवाला, (इन्दुः) सर्वत्र प्रकाशमान, (इन्द्रम् आ) कर्मयोगी पुरुष को प्राप्त होता है ॥६॥

भावार्थभाषाः - सच्चिदानन्दस्वरूप ब्रह्म जो सर्वव्यापक और सब कामनाओं का देनेवाला है, वह अपने निवास का स्थान एकमात्र कर्मयोगी पुरुषों को समझता है। यद्यपि ब्रह्म सर्वव्यापक है, तथापि विशेषाभिव्यक्ति उसकी कर्मयोगियों के हृदय में ही होती है, अन्यत्र नहीं। तात्पर्य यह है कि कर्मयोगी पुरुष अपने कर्मों द्वारा उसकी आज्ञाओं को पालन करके दिखला देता है, अन्य लोग आलस्य में पड़े-पड़े ही समय को बिता देते हैं, इसलिये इस मन्त्र में कर्मयोगी पुरुष को ज्ञान का मुख्यपात्र निरूपण किया गया है ॥६॥ यह २७ वाँ सूक्त और १७ वाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एषः) अयं (शुष्मी) बलवान् परमात्मा (अन्तरिक्षे असिष्यदत्) सर्वमन्तरिक्षं व्याप्नोति (वृषा) सर्वकामप्रदः (हरिः) दुखस्य हर्ता (पुनानः) सर्वस्य पविता (इन्दुः) सर्वत्र प्रकाशमानः (इन्द्रम् आ) कर्मयोगिपुरुषान् प्राप्नोति ॥६॥ इति सप्तविंशतितमं सूक्तं सप्तदशो वर्गश्च समाप्तः ॥