०२६

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - इध्मवाहो दार्ढच्युतः
• छन्दः - गायत्री

त᳓म् अमृक्षन्त वाजि᳓नम्
उप᳓स्थे अ᳓दितेर् अ᳓धि
वि᳓प्रासो अ᳓ण्विया धिया᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
amr̥kṣanta ← √mr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

áditeḥ ← áditi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

upásthe ← upástha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

áṇvyā ← áṇvī- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

víprāsaḥ ← vípra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

तम् । अ॒मृ॒क्ष॒न्त॒ । वा॒जिन॑म् । उ॒पऽस्थे॑ । अदि॑तेः । अधि॑ ।
विप्रा॑सः । अण्व्या॑ । धि॒या ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• amṛkṣanta ← mṛj
• [verb], plural, sa aorist (Ind.)
• “purify; polish; rub; remove.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; bird; seven; hero; achiever; aphrodisiac.”

• upasthe ← upastha
• [noun], locative, singular, neuter
• “genitalia; lap; sexual desire; anus.”

• aditer ← aditeḥ ← aditi
• [noun], genitive, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• viprāso ← viprāsaḥ ← vipra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• aṇvyā ← aṇu
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “small; fine; subtle; thin.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

तं वाजिनम् अश्वमश्ववदाशुम्। व्याप्तमित्यर्थः। अदितेः पृथिव्याः उपस्थे उत्सङ्गे। अधि इति सप्तम्यर्थानुवादी । अमृक्षन्त शोधितवन्तः । के। विप्रासः मेधाविनोऽध्वर्य्वादयः । केन साधनेन । अण्व्या अङ्गुल्या धिया प्रज्ञया स्तुत्या वा अमृक्षन्त । अथवाण्व्या सूक्ष्मया धियाङ्गुल्येति विशेष्यविशेषणभावः ॥

English translation:

“The priests have cleansed that Soma (swift as) horse, on the lap of Aditi with fingers and with hymns.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

On thelap of Aditi: i.e., the earth; with hymns: or, ‘with delicate fingers’

Him have the inspired poets groomed—the prizewinner in the lap of Aditi,
through the fine (fleece) and with insight.

THE sages with the fingers’ art have dressed and decked that vigorous Steed
Upon the lap of Aditi,

Diesen Preisrenner haben im Schoße der Aditi die Redekundigen mit Kunst durch die Seihe herausgeputzt.

Gestriegelt haben sie das Ross jetzt in dem Schooss der Aditi, Die Sänger mit gespanntem Geist.

Этого приносящего награду начищали
В лоне Адити
Вдохновенные (поэты) через мелкое (сито), через молитву.

• पवमानः सोमः
• इध्मवाहो दाळर्हच्युतः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

ईश्वर किस प्रकार बुद्धिविषय होता है, अब इस बात का उपदेश करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्रासः) धारणा-ध्यानादि साधनों से शुद्ध की हुई बुद्धिवाले लोग (अण्व्या) सूक्ष्म (धिया) बुद्धि द्वारा (अदितेः अधि) सत्यादिक ज्योतियों के अधिकरणस्वरूप (तम् वाजिनम्) उस बलस्वरूप परमात्मा को (उपस्थे) अपने अन्तःकरण में (अमृक्षन्त) शुद्ध ज्ञान का विषय करते हैं॥१॥

भावार्थभाषाः - जिन लोगों ने निर्विकल्प-सविकल्प समाधियों द्वारा अपने चितवृत्ति को स्थिर करके बुद्धि को परमात्मविषयिणी बनाया है, वे लोग सूक्ष्म से सूक्ष्म परमात्मा का साक्षात्कार करते हैं। अर्थात् उसको आत्मसुख के समान अनुभव का विषय बना लेते हैं। तात्पर्य्य यह है कि जिस प्रकार अपने आनन्दादि गुण प्रतीत होते हैं, इसी प्रकार योगी पुरुषों को परमात्मा के आनन्दादि गुणों की प्रतीति होती है ॥१॥

अथेश्वरः केन प्रकारेण बुद्धिविषयो भवतीत्युच्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (विप्रासः) धारणाध्यानादिसाधनैः शुद्धबुद्धयोजनाः (अण्व्या) सूक्ष्मया (धिया) बुद्ध्या (अदितेः अधि) सत्यादिज्योतिषामधिकरणरूपं (तम् वाजिनम्) तं बलस्वरूपं परमात्मानं (उपस्थे) स्वीयान्तःकरणे (अमृक्षन्त) शुद्धज्ञानविषयीकुर्वन्ति ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - इध्मवाहो दार्ढच्युतः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ गा᳓वो अभ्य् अ᳡नूषत
सह᳓स्रधारम् अ᳓क्षितम्
इ᳓न्दुं धर्ता᳓रम् आ᳓ दिवः᳓

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

gā́vaḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ákṣitam ← ákṣita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahásradhāram ← sahásradhāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dhartā́ram ← dhartár- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

índum ← índu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । गावः॑ । अ॒भि । अ॒नू॒ष॒त॒ । स॒हस्र॑ऽधारम् । अक्षि॑तम् ।
इन्दु॑म् । ध॒र्तार॑म् । आ । दि॒वः ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gāvo ← gāvaḥ ← go
• [noun], nominative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• abhy ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• sahasradhāram ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasradhāram ← dhāram ← dhārā
• [noun], accusative, singular, masculine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• akṣitam ← akṣita
• [noun], accusative, singular, masculine
• “undecaying; uninjured.”

• induṃ ← indum ← indu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• dhartāram ← dhartṛ
• [noun], accusative, singular, masculine
• “supporter.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

तं सोमं गावः गन्त्र्यः स्तुतयः अभ्यनूषत अस्तुवन् । कीदृशं तम् । सहस्रधार बहुधारम् अक्षितम् अक्षीणम् इन्दुं दीप्तं दिवः द्युलोकस्य आ धर्तारं सर्वतो धारकम् । सोमाधारत्वात् द्युलोकवासिनां संस्थानस्य ॥

English translation:

“The chants celebrate that Indu flowing in a thousand streams, inexhaustible, the supporter of heaven.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The chants: gāvaḥ = gantryaḥ stutayaḥ; the reference may be to the cows as contributing their milk

Him have the cows lowed toward, the imperishable one of a thousand streams,
the drop, supporter of heaven.

The phrase dhartár- diváḥ (also in opposite order) “supporter of heaven” is well established and used elsewhere in IX of Soma (IX.76.1, 109.6); it is of course the default interpr. here, shared by Grassmann, Geldner, Renou, and the published translation inter alia. However, the ā́in the middle of the phrase (dhartā́ram ā́diváḥ) is troubling. It should not be a preverb in tmesis, since it is not adjacent to a metrical boundary and is not in a pāda with a finite verb (nor is there an appropriate verb anywhere in the vs.). The standard use of ā́in such positions is as an adposition, and in particular, in the position before an abl., with the meaning ‘all the way to’. Cf. for this exact expression ā́diváḥ I.92.17 “all the way to heaven,” of a ślóka- ‘signal call’ whose noise goes to heaven. I therefore think there is a syntactic and semantic pun in this vs.: the first reading is “supporter of heaven” with a gen. diváḥ (and the ā́essentially elided), but the second is “all the way to heaven” with an abl. diváḥ governed by ā́. This latter reading indicates that the lowing of the cows found in pāda a (gā́vo abhy ànūṣata) goes not only to Soma on the ritual ground but also to heaven, where the heavenly Soma is found

– as is made clear in the next vs. That the material going to heaven is noise reminds us of I.92.17 with the same expression.

The kine have called aloud to him exhaustless with a thousand streams,
To Indu who supporteth heaven.

Ihm haben die Kühe zugeschrieen, dem unversieglichen Safte mit tausend Strahlen, dem Träger des Himmels.

Die Kühe jubelten ihm nach, dem ew’gen, tausendströmigen, Dem Indu, der den Himmel, trägt.

Его приветствовали ревом коровы,
Сок (сомы), текущий тысячей потоков,
Неистощимый, поддерживающий небо.

• पवमानः सोमः
• इध्मवाहो दाळर्हच्युतः
• गायत्री
• षड्जः

अब उक्त स्वरूप के साक्षात्कार का अन्य प्रकार कथन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (गावः) “गच्छन्ति विषयान्निति गाव इन्द्रियाणि” इन्द्रियें (तम्) उस परमात्मा को (अभ्यनूषत) अपना विषय बनाती हैं, जो परमात्मा (सहस्रधारम्) अनेक वस्तुओं का धारण करनेवाला अच्युत (अक्षितम्)अच्युत (इन्दुम्) परमैश्वर्य्यसम्पन्न (दिवः आधर्तारम्) तथा द्युलोकपर्यन्त लोकों का धारण करनेवाला है॥२॥

भावार्थभाषाः - जो परमात्माद्युभ्वादि लोकों का आधार है और जिसमें अनन्त प्रकार की वस्तुएँ निवास करती हैं, वह शुद्ध इन्द्रियों द्वारा साक्षात्कार किया जाता है ॥२॥

अथोक्तस्वरूपस्य साक्षात्काराय प्रकारान्तरं कथ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (गावः) इन्द्रियाणि (तम्) तं परमात्मानं (अभ्यनूषत) स्वविषयं कुर्वन्ति यः परमात्मा (सहस्रधारम्) विविधवस्तूनां धर्ता (अक्षितम्) अच्युतः (इन्दुम्) परमैश्वर्य्यसम्पन्नः (दिवः आधर्तारम्) द्युलोकादीनां धारकश्चास्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - इध्मवाहो दार्ढच्युतः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ वेधा᳓म् मेध᳓याहियन्
प᳓वमानम् अ᳓धि द्य᳓वि
धर्णसि᳓म् भू᳓रिधायसम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ahyan ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

medháyā ← medhā́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vedhā́m ← vedhás- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ádhi ← ádhi (invariable)

dyávi ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

pávamānam ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

bhū́ridhāyasam ← bhū́ridhāyas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dharṇasím ← dharṇasí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । वे॒धाम् । मे॒धया॑ । अ॒ह्य॒न् । पव॑मानम् । अधि॑ । द्यवि॑ ।
ध॒र्ण॒सिम् । भूरि॑ऽधायसम् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vedhām ← vedhas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• medhayāhyan ← medhayā ← medhā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; medhā [word]; Medhā.”

• medhayāhyan ← ahyan ← hi
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• pavamānam ← pū
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• dyavi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• dharṇasim ← dharṇasi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “permanent; firm.”

• bhūridhāyasam ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūridhāyasam ← dhāyasam ← dhāyas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “alimentary; sustaining.”

वेधां विधातारं पवमानं तं मेधया प्रज्ञया अह्यन् प्रहिण्वन्ति । किं प्रति । अधि द्यवि द्युलोकं प्रति । पुनः कीदृशम् । धर्णसिं सर्वस्य धारकं भूरिधायसं बहूनां कर्तारम् ॥

English translation:

“They have elevated to heaven by their praise that creative purifying (Soma), the sustainer, the maker of many.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Bhūridhāyasam = bahūnām kartāram; it perhaps means, ’the nourisher of many'

Him, the ritual adept, have they impelled through their wisdom—the one purifying himself in heaven,
steadfast, giving nurture to many.

On the anomalous acc. sg. vedhā́m to vedhás- see Oldenberg ad loc.; AiG II.2.225, 725, III.283, 285. Renou’s suggestion that it may recall “l’origine lointaine ví-dhā” is best ignored, since Aves. vazdah- rules out a vṛddhi of -i- in the initial syllable of vedhás- (as Renou surely knew). Note that the correct pl. to the -as-stem, vedhásaḥ, is found in vs. 6.

For the relationship between ádhi dyávi here and ā́diváḥ in 2c, see immed. above.

Him, nourisher of many, Sage, creative Pavamana, they
Have sent, by wisdom, to the sky.

Diesen Meister haben sie durch ihre Eingebung zur Eile getrieben, der sich am Himmel läutert, den Standfesten, viele Labenden.

Den Ordner, der am Himmel flammt, ihn trieben sie mit Andacht an, Den starken, welcher viele, nährt.

Этого устроителя обряда, Паваману
С помощью мудрости поторопили на небо,
Крепкого, кормящего многих.

• पवमानः सोमः
• इध्मवाहो दाळर्हच्युतः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (तम् वेधाम्) उस सृष्टिकर्ता परमात्मा को (मेधया अह्यन्) विद्वान् लोग अपनी बुद्धि का विषय बनाते हैं, जो (पवमानम्) सबको पवित्र करनेवाला है और (अधि द्यवि) जो द्युलोक में अधिष्ठातारूप से स्थित है (धर्णसिम्) सबको धारण करनेवाला तथा (भूरिधायसम्) अनेक वस्तुओं का रचयिता है॥३॥

भावार्थभाषाः - उक्त परमात्मा जो सब लोक-लोकान्तरों का आधार है, उसको योगादि साधनों द्वारा संस्कृत बुद्धि से योगीजन विषय करते हैं। इस मन्त्र में जो परमात्मा को वेधा अर्थात् “विधति लोकान् विदधातीति वा वेधाः” विधातारूप से वर्णन किया है, इसका तात्पर्य यह है कि परमात्मा सब वस्तुओं का निर्माणकर्ता है, इसी अभिप्राय से “सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथापूर्वमकल्पयत्” ऋ. सू. १९ में यह कथन किया है कि सूर्य चन्द्रमा आदि ज्योतिर्मय पदार्थों का निर्माण एकमात्र परमात्मा ने ही किया है। सूर्य चन्द्रमा यहाँ उपलक्षण है, वस्तुतः सब ब्रह्माण्डों का निर्माता एक परमात्मा ही है, कोई अन्य नहीं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम् वेधाम्) तं स्रष्टारं परमात्मानं (मेधया अह्यन्) विद्वांसः स्वबुद्धिविषयीकुर्वन्ति (पवमानम्) यः सर्वपविता (अधि द्यवि) द्युलोकमधिष्ठानरूपेण अधिष्ठाता (धर्णसिम्) सर्वाधारः (भूरिधायसम्) अनेकवस्तूनामुत्पादकश्चास्ति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - इध्मवाहो दार्ढच्युतः
• छन्दः - गायत्री

त᳓म् अह्यन् भुरि᳓जोर् धिया᳓
संव᳓सानं विव᳓स्वतः
प᳓तिं वाचो᳓ अ᳓दाभियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ahyan ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

bhuríjoḥ ← bhuríj- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:DU}

dhiyā́ ← dhī́- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

saṁvásānam ← √vas- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

vivásvataḥ ← vivásvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ádābhyam ← ádābhya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vācáḥ ← vā́c- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:SG}

तम् । अ॒ह्य॒न् । भु॒रिजोः॑ । धि॒या । स॒म्ऽवसा॑नम् । वि॒वस्व॑तः ।
पति॑म् । वा॒चः । अदा॑भ्यम् ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• ahyan ← hi
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• bhurijor ← bhurijoḥ ← bhurij
• [noun], locative, dual, feminine
• “arm.”

• dhiyā ← dhī
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• saṃvasānaṃ ← saṃvasānam ← saṃvas ← √vas
• [verb noun], accusative, singular

• vivasvataḥ ← vivasvant
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”

• patiṃ ← patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• vāco ← vācaḥ ← vāc
• [noun], genitive, singular, feminine
• “speech; statement; voice; voice; speech; language; vāc [word]; word; literary composition; conversation; sound; Sarasvati; cry; assurance; spell.”

• adābhyam ← adābhya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “trustworthy; disabused(p).”

तं सोमं विवस्वतः परिचरत ऋत्विजः भुरिजोः बाह्वोः धिया अङ्गुल्या अह्यन् प्राहिण्वन् । कीदृशं तम् । संवसानं वसन्तं पात्रे वाचः स्तुतेः पतिं स्वामिनम् अदाभ्यम् अदम्भनीयम् ॥

English translation:

“The worshippers have elevated by the fingers of their arms that unconquerable lord of praise abiding (in the vessels).”

Him have they impelled between the two arms with the insight of Vivasvant, him who is also clad in it,
the undeceivable lord of speech.

On this vs., and esp. pāda b, see Oldenberg’s detailed and sensible disc.

The rare and curiously formed word bhuríj- (4x), without clear etymology, is always dual, and the gloss ‘arm’ (flg. Sāyaṇa’s bāhu-), or perhaps better ‘hand’, works reasonably well in the various contexts. In IV.2.14 it appears in a vs. with other body parts and in a context where artisans are at work; in VIII.4.16 a razor is being sharpened; in IX.71.5 it qualifies the fingers, which are assembling a chariot. Here the context is rather like IX.10.2, which has du. gábhastyoḥ, belonging to a stem unambiguously meaning ‘hand’. In this passage it’s important to note that bhurí(joḥ) is in the same metrical position as bhū́ri(-) in 3c and 5c and that bhuríjor dhiyā́is close to a phonological approximation of bhū́ridhāyasam (3c).

There is some difference of opinion on how to construe vivásvataḥ. Renou supplies “(dans le domaine),” presumably on the basis of the fairly common phrase vivásvataḥ sádane. Oldenberg’s interpr (flg. Pischel), that it depends on dhiyā́, is the one I adopt: it has the merit of not requiring anything to be supplied, and vivásvataḥ depends on dhī́- in IX.99.2 vivásvato dhíyaḥ, where the thoughts themselves are impelling soma (hinvánti, like our ahyan). Geldner’s interpr. is more complex: he takes dhiyā́independently with ahyan in pāda a (“Ihn haben sie … durch ihre Kunst zur Eile getrieben”), but with vivásvataḥ dependent on it with saṃvásānam in b (“der sich (in die Dichtung) des Vivasvant kleidet”), thus reading dhiyā́twice (see his n. 4b). I think this double reading is essentially correct – though I see no reason to put the second “in die Dichtung” in parens, nor do I think that the dhiyā́ construed with ahyan in pāda a should lack the dependent genitive.

Though Grassmann classifies saṃvásāna- (2x) with √vas ‘dwell’, the later consensus (in addition to the usual, see Gotō, 1st Kl., 295 n. 698), patently correct in my view, is that it belongs with √vas ‘wear’, which has a well-attested med. root pres., whose med. participle is esp. common. On ‘hymns’ etc. as garments, see the passages cited by Oldenberg

Him, dweller with Vivasvan, they with use of both arms have sent forth,
The Lord of Speech infallible.

Ihn haben sie zwischen den Armen durch ihre Kunst zur Eile getrieben, der sich in die Dichtung des Vivasvat kleidet, den unbetörbaren Herrn des Wortes.

In ihren Armen trieben sie Vivasvats Hausgenossen an, Durch Lied den treuen Liedesherrn.

Его, (текущего) между рук, поторопили с помощью молитвы,
(Сок,) рядящийся (в молоко) у Вивасвата,
Повелителя речи, безобманного.

• पवमानः सोमः
• इध्मवाहो दाळर्हच्युतः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वाचः पतिम्) जो ऋग्वेदादि वाणियों का पति परमात्मा है और (अदाभ्यम्) जो निष्कपट सेवन करने योग्य है (संवसानम्) सम्पूर्ण ब्रह्माण्डों में व्यापक है, (तम्) उस परमात्मा को तथा (विवस्वतः) उस प्रकाशस्वरूप की (भुरिजोः) शक्तियों को विद्वान् लोग (धिया) अपनी बुद्धि से (अह्यन्) साक्षात्कार करते हैं॥४॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकाशस्वरूप परमात्मा से ऋगादि चारों वेद उत्पन्न होते हैं अर्थात् ऋगादि वेद जिसकी वाणीरूप हैं, वह परमात्मा योगीजनों के ध्यानगोचर होकर उनको आनन्द का प्रदान करता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (वाचः पतिम्) ऋग्वेदादिवाचां पतिम् (अदाभ्यम्) निष्कपटं सेवनीयम् (संवसानम्) व्यापकरूपेण सम्पूर्णब्रह्माण्डे वर्तमानं (तम्) तं परमात्मानं (विवस्वतः) तस्य प्रकाशस्वरूपस्य (भुरिजोः) शक्तीश्च विद्वांसः (धिया) स्वबुद्ध्या (अह्यन्) पश्यन्ति ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - इध्मवाहो दार्ढच्युतः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ सा᳓नाव् अ᳓धि जाम᳓यो
ह᳓रिं हिन्वन्ति अ᳓द्रिभिः
हर्यत᳓म् भू᳓रिचक्षसम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ádhi ← ádhi (invariable)

jāmáyaḥ ← jāmí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sā́nau ← sā́nu- ~ snú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ádribhiḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hárim ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bhū́ricakṣasam ← bhū́ricakṣas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

haryatám ← haryatá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

तम् । सानौ॑ । अधि॑ । जा॒मयः॑ । हरि॑म् । हि॒न्व॒न्ति॒ । अद्रि॑ऽभिः ।
ह॒र्य॒तम् । भूरि॑ऽचक्षसम् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• sānāv ← sānau ← sānu
• [noun], locative, singular, masculine
• “tableland; ridge; peak; back; ridge; guru.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• jāmayo ← jāmayaḥ ← jāmi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “sister; woman; daughter-in-law.”

• hariṃ ← harim ← hari
• [noun], accusative, singular, masculine
• “reddish brown; yellow; pale; yellow; aureate.”

• hinvanty ← hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• adribhiḥ ← adri
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• haryatam ← haryata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “desirable; delightful.”

• bhūricakṣasam ← bhūri
• [noun]
• “much; many; much(a); abundant; rich; mighty; distinguished.”

• bhūricakṣasam ← cakṣasam ← cakṣas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “eye; look; radiance.”

तं सोमं हरिं हरितवर्णं सानावधि समुच्छ्रिते देशे। अधीति सप्तम्यर्थानुवादी। जामयः अङ्गुलयः हिन्वन्ति प्रेरयन्ति । अधिषुण्वन्ति अद्रिभिः ग्रावभिः । कीदृशम् । हर्यतं कमनीयं भूरिचक्षसं बहुद्रष्टारम् ॥

English translation:

“The sister-fingers in a raised plural ce press out by the grinding stones that green-tinted (Soma), desirable and far-beholding.”

Him do the siblings [=fingers] impel with the stones on the back (of the filter)—the tawny one,
delightful, drawing the gaze of many.

Him, green, beloved, many eyed, the Sisters with prosing stones
Send down to ridges of the sieve.

Ihn, den Falben bringen die Schwestern auf dem Rücken der Seihe mit den Steinen in Lauf, den Begehrenswerten, Vieläugigen.

Den goldnen treibt der Schwestern Schar durch Steine auf die Seihe hin, Den lieben, vielbeschauenden.

Этого золотистого сестры
На вершине поторапливают камнями,
Желанного, гладящего на многих.

• पवमानः सोमः
• इध्मवाहो दाळर्हच्युतः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (जामयः) इन्द्रियवृत्तियें (तम्) उस परमात्मा को (सानौ अधि) उच्च से उच्च प्रदेश में (अद्रिभिः) अपनी शक्तियों से (हिन्वन्ति) प्रेरणा करती हैं जो कि (हरिम्) भक्तों के दुःख को हरनेवाला और (हर्यतम्) प्रलयादि परिणामों में हेतुभूत तथा (भूरिचक्षसम्) सर्वज्ञ है॥५॥

भावार्थभाषाः - उक्त परमात्मा ही जगत् के जन्मादिकों का हेतु है अर्थात् उसी से जगत् की उत्पत्ति, स्थिति तथा प्रलय होता है। वह परमात्मा हिमालय के उच्च से उच्च प्रदेशों में और सागर के गम्भीर से गम्भीर स्थानों में विराजमान है। उस सर्वज्ञ का साक्षात्कार चित्तवृत्ति- निरोधरूपी योगद्वारा ही हो सकता है, अन्यथा नहीं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (जामयः) इन्द्रियवृत्तयः (तम्) तस्य परमात्मनः (सानौ अधि) उन्नतोन्नतप्रदेशे (अद्रिभिः) स्वशक्तिभिः (हिन्वन्ति) प्रेरयन्ति यः (हरिम्) भक्तदुःखविहन्ता (हर्यतम्) प्रलयादिपरिणामेषु हेतुभूतः (भूरिचक्षसम्) सर्वज्ञश्चास्ति ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - इध्मवाहो दार्ढच्युतः
• छन्दः - गायत्री

तं᳓ त्वा हिन्वन्ति वेध᳓सः
प᳓वमान गिरावृ᳓धम्
इ᳓न्दव् इ᳓न्द्राय मत्सर᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hinvanti ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

vedhásaḥ ← vedhás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

girāvŕ̥dham ← girāvŕ̥dh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pávamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

índo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

matsarám ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम् । त्वा॒ । हि॒न्व॒न्ति॒ । वे॒धसः॑ । पव॑मान । गि॒रा॒ऽवृध॑म् ।
इन्दो॒ इति॑ । इन्द्रा॑य । म॒त्स॒रम् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• hinvanti ← hi
• [verb], plural, Present indikative
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• vedhasaḥ ← vedhas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Brahma; creator; believer [worshipper]; Vishnu.”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• girāvṛdham ← girāvṛdh
• [noun], accusative, singular, masculine

• indav ← indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• matsaram ← matsara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

हे पवमान सोम तम् उक्तगुणविशिष्टं त्वा त्वां हिन्वन्ति प्रेरयन्ति । कस्मै । इन्द्राय । के। वेधसः विधातार ऋत्विजः । कीदृशं त्वाम् । गिरावृधं स्तुत्या वर्धमानम् इन्दुं दीप्तं सरूपं वा मत्सरं मदकरम् ॥ ॥ १६ ॥

English translation:

“The worshippers offer you to Indra, purifier, Indu, filled with praise and bestowing exhilaration.”

You, self-purifying one, grown strong through song [/on the mountain], do the ritual adepts impel
as exhilaration for Indra, o drop.

With Oldenberg I take girāvṛ́dh- as a pun, with the first member both instr. sg. of gír- ‘song’ and loc. sg. of girí- ‘mountain’ – both meanings being entirely appropriate to soma.

Geldner opts for the 1st in his tr. (though he recognizes the 2nd in n. 6b); Renou for the 2nd. Scarlatta (516- 17) tentatively accepts Oldenberg’s double interpr.

O Pavamana, Indu, priests hurry thee on to Indra, thee
Who aidest song and cheerest him.

Dich, o Pavamana, treiben die Meister zum Laufe an, den durch die Rede Gestärkten, für Indra den Berauschenden, o Saft.

So treiben dich, den Liederfreund, die Dichter an, o rieselnder, Der, Indu, Indra du berauschst.

Тебя такого поторапливают устроители обряда,
О Павамана, усиленного песней,
О капля, пьянящего для Индры.

• पवमानः सोमः
• इध्मवाहो दाळर्हच्युतः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सबको पवित्र करनेवाले परमात्मन् ! (तम् गिरावृधम्) उस पूर्वोक्तगुणसम्पन्न और वेदवाणियों से प्रकाशमान (त्वा) आपको (वेधसः) विद्वान् लोग (हिन्वन्ति) साक्षात्कार करते हैं। (इन्दो) हे परमैश्वर्य्यसम्पन्न भगवन् ! आप (इन्द्रायमत्सरम्) अज्ञानी जीव के लिये अत्यन्त गूढ़ हो॥६॥ परमात्मा के साक्षात्कार करने के लिये मनुष्य को संयमी होना आवश्यक है। जो पुरुष संयमी नहीं होता, उसको परमात्मा का साक्षात्कार कदापि नहीं होता। संयम मन वाणी तथा शरीर तीनों का कहलाता है। मन के संयम का नाम शम और वाणी के संयम का नाम वाक्संयम और इन्द्रियों के संयम का नाम दम है। इस प्रकार जो पुरुष अपनी इन्द्रियों को संयम में रखता है और अपने मन को संयम में रखता है तथा व्यर्थ बोलता नहीं, किन्तु वाणी को संयम में रखता है, वह पुरुष संयमी तथा दमी कहलाता है। इसका वर्णन शतपथब्राह्मण में विस्तारपूर्वक है। वहाँ यह लिखा है कि देव और असुर में यहीं भेद है कि देव दमी अर्थात् इन्द्रियों को दमन करनेवाले मनुष्यवर्ग का नाम है और इन्द्रियारामी विषयपरायण लोगों का नाम असुर है। उक्त मन्त्र में परमात्मा ने यह उपदेश किया है कि हे मनुष्यों ! तुम इन्द्रियारामी और अज्ञानी मत बनो, किन्तु तुम विद्वान् बनकर संयमी बनो, यही मनुष्यजन्म का फल है ॥६॥

भावार्थभाषाः - यह छब्बीसवाँ सूक्त और सोलहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सर्वस्य पावितः परमात्मन् ! (तम् गिरावृधम्) पूर्वोक्तगुणसम्पन्नं वेदवाग्भिः प्रकाशमानं (त्वा) भवन्तं (वेधसः) विद्वांसः (हिन्वन्ति) साक्षात्कुर्वन्ति। (इन्दो) हे परमैश्वर्य्यसम्पन्न भगवन् ! यो भवान् (इन्द्राय) अज्ञानिजीवेभ्यः (मत्सरम्) अत्यन्तगूढोऽस्ति ॥६॥ इति षड्विंशतितमं सूक्तं षोडशो वर्गश्च समाप्तः ॥