०२३

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

सो꣡मा असृग्रम् आश꣡वो
म꣡धोर् म꣡दस्य धा꣡रया
अभि꣡ वि꣡श्वानि का꣡विया

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
āśávaḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

asr̥gram ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mádasya ← máda- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádhoḥ ← mádhu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

abhí ← abhí (invariable)
{}

kā́vyā ← kā́vya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

सोमाः॑ । अ॒सृ॒ग्र॒म् । आ॒शवः॑ । मधोः॑ । मद॑स्य । धार॑या ।
अ॒भि । विश्वा॑नि । काव्या॑ ॥

• somā ← somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• asṛgram ← sṛj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• āśavo ← āśavaḥ ← āśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• madhor ← madhoḥ ← madhu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sweet; deft.”

• madasya ← mada
• [noun], genitive, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], accusative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• kāvyā ← kāvya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

आशवः शीघ्राः सोमाः असृग्रम् असृग्रन् सृज्यन्ते । मधोः मधुरस्य मदस्य मदकरस्य धारया असृग्रमिति संबन्धः । किं प्रति उच्यते । अभि लक्षीकृत्य विश्वानि सर्वाणि काव्या काव्यानि स्तोत्राणि प्रति । स्तोत्रसमय इत्यर्थः ।

English translation:

“The swift-flowing Soma-juices have issued in a stream of the sweet exhilarating (beverage), at (the recital of) all the praise (of the sages).”

The swift soma juices have surged forth in a stream of honey, of
exhilaration,
toward all our poems.

SWIFT Soma drops have been effused in streams of meath, the gladdening drink,
For sacred lore of every kind.

Die raschen Rennpferde, die Somasäfte sind mit dem Guß des süßen Rauschtranks losgelassen, um alle Sehergaben zu gewinnen.

Die schnellen Soma’s sind entsandt im Strom des süssen Wonnetranks Zu allen Lobgesängen hin.

Выпущены быстрые соки сомы
Потоком сладкого пьянящего напитка,
(Чтобы поддержать) все поэтические силы.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब उक्त रचना को प्रकारान्तर से वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमाः) “सूयन्ते=उत्पाद्यन्त इति सोमा ब्रह्माण्डानि” अनन्त प्रकार के कार्यरूप ब्रह्माण्ड (मधोः मदस्य) प्रकृति के हर्षजनक भावों की (धारया) सूक्ष्म अवस्था से (आशत) शीघ्र गतिवाले (असृग्रम्) बनाये गए हैं और (अभि विश्वानि काव्या) तदनन्तर सब प्रकार के वेदादि शास्त्रों की रचना हुई॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ने प्रकृति की सूक्ष्मावस्था से कोटि-२ ब्रह्माण्डों को उत्पन्न किया और तदनन्तर उसने विधिनिषेधात्मक सब विद्याभण्डारवेदों को रचा।जैसा कि “तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानिजज्ञिरे”इत्यादि वेदमन्त्र और “जन्माद्यस्य यतः” इत्यादि सूत्रों से प्रतिपादन कर आये हैं ॥१॥

अथोक्तरचना प्रकारान्तरेण वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमाः) ब्रह्माण्डानि विविधानि (मधोः मदस्य) प्रकृतेः रञ्जकभावैः (धारया) सूक्ष्मावस्थाया (आशत) शीघ्रगमनशीलानि (असृग्रम्) सृष्टानि (अभि विश्वानि काव्या) ततश्च सर्वविधवेदादिशास्त्राणि निरमायिषत ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अ꣡नु प्रत्ना꣡स आय꣡वः
पदं꣡ न꣡वीयो अक्रमुः
रुचे꣡ जनन्त सू꣡रियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ánu ← ánu (invariable)
{}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pratnā́saḥ ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

akramuḥ ← √kramⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

návīyaḥ ← návīyaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

padám ← padá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

jananta ← √janⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:MED}

rucé ← rúc- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sū́ryam ← sū́rya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अनु॑ । प्र॒त्नासः॑ । आ॒यवः॑ । प॒दम् । नवी॑यः । अ॒क्र॒मुः॒ ।
रु॒चे । ज॒न॒न्त॒ । सूर्य॑म् ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pratnāsa ← pratnāsaḥ ← pratna
• [noun], nominative, plural, masculine
• “age-old; pratna [word].”

• āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• padaṃ ← padam ← pada
• [noun], accusative, singular, neuter
• “word; location; foot; footprint; pada [word]; verse; footstep; metrical foot; situation; dwelling; state; step; mark; position; trace; construction; animal foot; way; moment; social station; topographic point; path; residence; site; topic.”

• navīyo ← navīyaḥ ← navīyas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “new; fresh; up-to-the-minute.”

• akramuḥ ← kram
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• ruce ← ruc
• [verb noun]
• “please; shine.”

• jananta ← jan
• [verb], plural, Present injunctive
• “become; originate; be born; transform; happen; result; grow; beget; produce; create; conceive; separate; cause; give birth; grow; produce; generate; be; become; arise; come on.”

• sūryam ← sūrya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

प्रत्नासः पुराणाः केचित् आयवः शीघ्रगमना अश्वाः नवीयः नवतरं पदम् अनु अक्रमुः अनुक्रमन्ते । रूपकव्याहारेण सोमाः स्तूयन्ते । रुचे दीप्त्यै सूर्यं जनन्त कुर्वन्ति । दीप्तं कुर्वन्तीत्यर्थः । सोमप्यायनेन हि चन्द्रो रोचते ।

English translation:

“Ancient swift-going (horses), they (the juices) have traversed anew field– they have a genitive rated a sun to give light.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pratnāsa āyavaḥ may also mean, the arranged plural ce of sacrifice

The ancient Āyus have marched along a newer track.
They have begotten the sun, for it to shine.

Hither to newer. resting-place the ancient Living Ones are come.
They made the Sun that he might shine.

Die Ayu´s haben nach alter Weise die neueste Spur verfolgt. Sie erzeugten die Sonne, auf daß sie leuchte.

Die alten muntern Wanderer der neusten Fussspur folgten sie, Die Sonne zeugten sie zum Glanz.

Древние Аю
Проследовали по новому пути:
Они породили солнце для блеска.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - उनमें से (आयवः) शीघ्रगामी प्रकृतिपरमाणु (प्रत्नासः) जो स्वरूप से अनादि हैं, वे (अनु नवीयः पदम् अक्रमुः) नवीन पद को धारण करते हैं (रुचे) दीप्ति के लिये परमात्मा ने उन्हीं परमाणुओं में से (सूर्यम् जजन्त) सूर्य को पैदा किया॥२॥

भावार्थभाषाः - प्रकृति की विविध प्रकार की शक्तियों से परमात्मा सम्पूर्ण कार्यों को उत्पन्न करता है। इन सब कार्यों का उपादान कारण प्रकृति अनादि है। इसी भाव से मन्त्रों में ‘प्रत्नासः’ पद से वर्णन किया है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आयवः) तेषु च द्रुततरगन्तारः प्रकृतिपरमाणवः (प्रत्नासः) ये हि स्वरूपेणानादयः ते (अनु नवीयः पदम् अक्रमुः) पश्चात् नूतनतमं पदं गृह्णन्ति (रुचे) दीप्तये तैरेव परमाणुभिः (सूर्यम् जजन्त) सूर्यञ्जनयामास ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

आ꣡ पवमान नो भर
अर्यो꣡ अ꣡दाशुषो ग꣡यम्
कृधि꣡ प्रजा꣡वतीर् इ꣡षः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)
{}

bhara ← √bhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pavamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ádāśuṣaḥ ← ádāśvaṁs- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

gáyam ← gáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

kr̥dhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

prajā́vatīḥ ← prajā́vant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

आ । प॒व॒मा॒न॒ । नः॒ । भ॒र॒ । अ॒र्यः । अदा॑शुषः । गय॑म् ।
कृ॒धि । प्र॒जाऽव॑तीः । इषः॑ ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• bharāryo ← bhara ← bhṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “bring; hold; fill; support; wear; possess; carry; nourish; keep; hire; have; satiate; follow; bear.”

• bharāryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], genitive, singular, masculine

• adāśuṣo ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• adāśuṣo ← dāśuṣaḥ ← dāś
• [verb noun], genitive, singular
• “sacrifice; give.”

• gayam ← gaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “house; Gaya; family; Gaya; property; Gaya; wealth; livestock.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• prajāvatīr ← prajāvatīḥ ← prajāvat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “prolific.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

हे पवमान सोम त्वं नः अस्मभ्यम् अर्यः अरेः अदाशुषः अप्रयच्छतः गयं गृहं गृहोपलक्षितं धनम् आ भर आहर । तथास्मभ्यं प्रजावतीरिषः च कृधि कुरु ॥

English translation:

“Bring to us, purifier, the house of our enemy who presents no libations– bestow upon us progeny-abounding food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The house of our enemy: a metonym for ‘wealth’

Bring here to us, self-purifying one, the patrimony of the impious stranger. Produce refreshments along with progeny.

O Pavamana, bring to us the unsacrificing foeman’s wealth,
And give us food with progeny.

O Pavamana, bring du uns den Besitz des kargen hohen Herrn, schaffe gute Speisen samt Kindern!

O bringe, rieselnder, uns her des gottvergessnen Feindes Schatz Und schaff uns kinderreiches Gut.

О Павамана, принеси нам
Имущество чужого, не почитающего (наших богов)!
Создай услады, состояшие из потомства!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सबको पवित्र करनेवाले परमात्मन् ! (नः) हमको (अर्यः) जो भाव असुरों को (अदाशुषः) नहीं दिये, वे (गयम्) भाव (आ भर) देवें और (प्रजावतीः इषः) धनपुत्रादि ऐश्वर्यों को (कृधि) देवें॥३॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में परमात्मा का नाम है “ऋच्छति गच्छति सर्वत्र प्राप्नोति इत्यर्य्यः परमात्मा” जो सर्वत्र व्यापक हो, उस का नाम अर्य है। उस अर्य परमात्मा से यह प्रार्थना की गयी है कि हे परमात्मन् ! आप हमको दैवी सम्पत्ति के गुण दें अर्थात् हम को ऐसे पवित्र भाव दें, जिस से हम में आसुर भाव कदापि न आवे। जो पुरुष सदैव देवताओं के गुणों से सम्पन्न होने की प्रार्थना करते हैं, परमात्मा उन्हें सदैव दिव्य गुणों का दान देता है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पवमान) हे सर्वेषां पावयितर्भगवन् ! (नः) अस्मभ्यं (अर्यः) ये भावाः (अदाशुषः) असुरेभ्यो न ददिरे ते (गयम्) भावाः (आ भर) दीयन्तां (प्रजावतीः इषः) धनपुत्राद्यैश्वर्यं च (कृधि) ददातु ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अभि꣡ सो꣡मास आय꣡वः
प꣡वन्ते म꣡दियम् म꣡दम्
अभि꣡ को꣡शम् मधुश्चु꣡तम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

āyávaḥ ← āyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mádam ← máda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádyam ← mádya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pávante ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)
{}

kóśam ← kóśa- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

madhuścútam ← madhuścút- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒भि । सोमा॑सः । आ॒यवः॑ । पव॑न्ते । मद्य॑म् । मद॑म् ।
अ॒भि । कोश॑म् । म॒धु॒ऽश्चुत॑म् ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• somāsa ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• āyavaḥ ← āyu
• [noun], nominative, plural, masculine

• pavante ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• madyam ← mad
• [verb noun], accusative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• madam ← mada
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• kośam ← kośa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “treasury; sheath; Kośa; scrotum; bud; vessel; kośa [word]; treasure; calyx; container; bucket; box.”

• madhuścutam ← madhuścut
• [noun], accusative, singular, masculine

आयवः गन्तारः सोमासः सोमाः मद्यं मदकरं रसम् अभि पवन्ते क्षरन्ति । तथा मधुश्चुतं मधुस्राविणं कोशम् । रसाधारेण कोशशब्देन तत्रामिश्रितो रसो लक्ष्यते। तम् अभि पवन्त इति शेषः ॥

English translation:

“The swift-flowing Soma-juices diffuse exhilarating wine– they flow to the honey-shedding receptacle.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Honey-shedding receptacle: ’the unmixed portion of the juice'

The soma juices, the Āyus, purify themselves into the exhilarating drink of exhilaration,
(going) toward the cask dripping with honey.

On the identification of the soma juices with the Āyus, see published introduction. Both Geldner and Renou take āyávaḥ here as adjectival (“lebengebend” and “vivaces” respectively), but this loses the connection with the Āyus in vs. 2.

The living Somas being cleansed diffuse exhilarating drink,
Turned to the vat which drips with meath.

Die lebensgebenden Somatränke läutern sich zum berauschenden Rauschtrank nach der von Süßigkeit überfließenden Kufe zu.

Die muntern Soma’s lassen hell den Trank hinrieseln, der berauscht, Zur Kufe, die von Honig trieft.

Подвижные соки сомы
Очищаются, (чтоб дать) пьянящее опьянение,
(Чтобы попасть) в сосуд, сочащийся сладостью.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

सो꣡मो अर्षति धर्णसि꣡र्
द꣡धान इन्द्रियं꣡ र꣡सम्
सुवी꣡रो अभिशस्तिपाः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dharṇasíḥ ← dharṇasí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dádhānaḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

indriyám ← indriyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rásam ← rása- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

abhiśastipā́ḥ ← abhiśastipā́- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suvī́raḥ ← suvī́ra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

सोमः॑ । अ॒र्ष॒ति॒ । ध॒र्ण॒सिः । दधा॑नः । इ॒न्द्रि॒यम् । रस॑म् ।
सु॒ऽवीरः॑ । अ॒भि॒श॒स्ति॒ऽपाः ॥

• somo ← somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• dharṇasir ← dharṇasiḥ ← dharṇasi
• [noun], nominative, singular, masculine
• “permanent; firm.”

• dadhāna ← dadhānaḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, singular
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• indriyaṃ ← indriyam ← indriya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “aindra.”

• rasam ← rasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• suvīro ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīro ← vīraḥ ← vīra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “hero; man; Vīra; vīra; vīra [word]; Vīra.”

• abhiśastipāḥ ← abhiśasti
• [noun], feminine
• “hex; accusation; defamation; blame; aspersion.”

• abhiśastipāḥ ← pāḥ ← pā
• [noun], vocative, singular, feminine
• “protecting.”

सोमः अर्षति गच्छति । कीदृशः सः। धर्णसिः धारको जगतां तथा इन्द्रियम् इन्द्रियवर्धकं रसं दधानः धारयन् सुवीरः सुवीर्यः अभिशस्तिपाः अभिशस्तेः पाता। अभितो हिंसा ततो रक्षक इत्यर्थः। सोमपानं ब्रह्महत्यादिनिन्दामनुमार्ष्टीति प्रसिद्धम् ॥

English translation:

“The Soma flows, the sustainer (of the world), bearing a sense-invigorating essence– heroic– a protector against calumny.”

The soma rushes steadily, acquiring Indrian strength as its essence, affording good heroes, protecting against imprecations.

Soma gows on intelligent, possessing sap and mighty strength,
Brave Hero who repels the curse.

Soma rinnt ausdauernd, den indrischen Saft enthaltend, der Meister, der vor übler Nachrede schützt.

Der Soma strömet kraftbegabt, ergiessend Saft, den Indra liebt, Vor Fluch bewahrend, heldenreich.

Течет крепкий сома,
Несущий сок для Индры,
Обилие сыновей, защищающий от проклятья.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) सब पदार्थ का उत्पत्तिस्थान यह ब्रह्माण्ड (अर्षति) गति कर रहा है (धर्णसिः) सब का धारण करनेवाला है और (इन्द्रियम् रसम्) इन्द्रियों के शब्दस्पर्शादि रसों को (दधानः) धारण करता हुआ विराजमान है और उसका (सुवीरः) सर्वशक्तिसम्पन्न परमात्मा (अभिशस्तिपाः) सब ओर से रक्षक है॥५॥

भावार्थभाषाः - जो ब्रह्माण्ड कोटि-२ नक्षत्रों को धारण किये हुए है और जिनमें नानाप्रकार के रस उत्पन्न होते हैं, उनका जन्मदाता एकमात्र परमात्मा ही है, अन्य कोई नहीं। इस मन्त्र में ब्रह्माण्डादिपति परमात्मा का वर्णन किया गया है और उसी की सत्ता से धारण किये हुए ब्रह्माण्डों का वर्णन है ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) अखिलपदार्थोत्पत्तिस्थानमिदं ब्रह्माण्डं (अर्षति) शश्वद्गच्छति (धर्णसिः) सर्वेषां धारकः (इन्द्रियम् रसम्) इन्द्रियसम्बन्धीनि शब्दस्पर्शादीनि (दधानः) धारयन् आस्ते (सुवीरः) सर्वशक्तिमान् परमात्मा (अभिशस्तिपाः) अभितो रक्षति तत् ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

इ꣡न्द्राय सोम पवसे
देवे꣡भ्यः सधमा꣡दियः
इ꣡न्दो वा꣡जं सिषाससि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pavase ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devébhyaḥ ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sadhamā́dyaḥ ← sadhamā́dya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

siṣāsasi ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्द्रा॑य । सो॒म॒ । प॒व॒से॒ । दे॒वेभ्यः॑ । स॒ध॒ऽमाद्यः॑ ।
इन्दो॒ इति॑ । वाज॑म् । सि॒सा॒स॒सि॒ ॥

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pavase ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• devebhyaḥ ← deva
• [noun], dative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• sadhamādyaḥ ← sadhamādya
• [noun], nominative, singular, masculine

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• vājaṃ ← vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• siṣāsasi ← siṣās ← √san
• [verb], singular, Present indikative
• “win; gain.”

हे सोम सधमाद्यः । सधमादो यज्ञः । तदर्हस्त्वम् इन्द्राय देवेभ्यः चान्येभ्यः पवसे क्षरसि । हे तादृश इन्दो सोम अस्मभ्यं वाजम् अन्नं सिषाससि दातुमिच्छसि ॥

English translation:

“Soma, who are worthy of the sacrifice, you flow to Indra and to the gods; you, Indu, vouchsafe to give us food.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Worhty of the sacrifice: sadhamādya = yajñārha

You purify yourself for Indra, o Soma, and for the gods as their shared exhilaration.
O drop, you strive to win the prize.

For Indra, Soma! thou art cleansed, a feast-companion for the Gods:
1ndu, thou fain wilt win us strength

Für Indra läuterst du dich, o Soma, mit den Göttern das Gelage teilend. O Saft, du begehrst den Siegespreis zu erringen.

Dem Indra riesle, Soma du, den Göttern bei dem Opfermahl, O Indu, Kraft verleihst du gern.

Для Индры, о сома, ты очищаешься,
Для богов, (ты,) достойный пира.
О капля, ты хочешь захватить награду.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (इन्द्राय) कर्मयोगी के लिये तुम (पवसे) पवित्रता देते हो और (देवेभ्यः) विद्वान् लोगों के लिये तुम (सधमाद्यः) यज्ञ में सेवनीय हो और (इन्दो) हे परमैश्वर्य्ययुक्त परमात्मन् ! आप (वाजम् सिषाससि) सबको अन्नदान देते हो॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ही कर्मयोगी को कर्म्मों में लगने का बल देता है और परमात्मा ही सत्कर्मी पुरुषों को यज्ञ करने का सामर्थ्य प्रदान करता है। बहुत क्या, परमात्मा ही अन्य धनादि सम्पूर्ण ऐश्वर्यों का प्रदान करता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे परमात्मन् ! (इन्द्राय) कर्मयोगिणे (पवसे) पवित्रतां ददासि त्वम् (देवेभ्यः) विद्वद्भ्यश्च (सधमाद्यः) यज्ञे सेव्यरूपेणास्ते (इन्दो) हे परमैश्वर्यशालिन् ! त्वमेव (वाजम् सिषाससि) सर्वेभ्योऽन्नं ददासि ॥६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अस्य꣡ पीत्वा꣡ म꣡दाना᳐म्
इ꣡न्द्रो वृत्रा꣡णि अप्रति꣡
जघा꣡न जघ꣡नच् च नु꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mádānām ← máda- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pītvā́ ← √pā- 2 (root)
{}

apratí ← apratí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥trā́ṇi ← vr̥trá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)
{}

jaghā́na ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jaghánat ← √han- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

nú ← nú (invariable)
{}

अ॒स्य । पी॒त्वा । मदा॑नाम् । इन्द्रः॑ । वृ॒त्राणि॑ । अ॒प्र॒ति ।
ज॒घान॑ । ज॒घन॑त् । च॒ । नु ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pītvā ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• madānām ← mada
• [noun], genitive, plural, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vṛtrāṇy ← vṛtrāṇi ← vṛtra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “enemy.”

• aprati
• [noun], accusative, singular, neuter
• “irresistible.”

• jaghāna ← han
• [verb], singular, Perfect indicative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• jaghanac ← jaghanat ← han
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

मदानां मदकराणां मध्येऽतिशयेन मदकरम् अस्य अमुं सोमं पीत्वा वृत्राणि शत्रून् अप्रतिगतः सन् इन्द्रः जघान हतवान् । नु क्षिप्रं जघनत् च । हन्तु चेदानीमपि ॥ ॥१३॥

English translation:

“Having drunk of this chief of exhilarating draughts, Indra irresistible has slain his foes, and may he ever slay them.”

Having drunk of it, of its exhilarating drinks, Indra smashed the
unopposable obstacles,
and he shall smash them now.

When he had drunken draughts of this, Indra smote down resistless foes:
Yea, smote them, and shall smite them still.

Wann Indra von dessen Rauschtränken getrunken hat, hat er die Feinde, denen keiner gewachsen war, erschlagen und wird sie noch weiter erschlagen.

Nach dem Genusse seines Safts schlug Indra ohne Widerstand Die Feinde, schlägt sie künftig auch.

Испив его, (вкуси его) опьянений,
Индра, не знающий себе равных,
Убивал и будет убивать врагов.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) इस परमात्मा के आनन्द को (पीत्वा) पी कर जो (मदानाम्) सब प्रकार के मदों को तिरस्कार करके विराजमान है (इन्द्रः) कर्मयोगी पुरुष (वृत्राणि) अज्ञानों को (अप्रति) प्रतिपक्षी बन कर (जघान) नाश करता है (नु) निश्चय करके तुम उसी परमात्मा के आनन्द का पान करो॥७॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे मानुषों ! सब आनन्दों से बढ़ कर ब्रह्मानन्द है। इस आनन्द के आगे सब प्रकार के मादक द्रव्य भी निरानन्द प्रतीत होते हैं। वास्तव में मदकारक वस्तु मनुष्य की बुद्धि का नाश करके आनन्ददायक प्रतीत होती है और ब्रह्मानन्द का भान किसी प्रकार के मद को उत्पन्न नहीं करता, किन्तु आह्लाद को उत्पन्न करता है, इसीलिये सब प्रकार के मद उसके सामने तुच्छ हो जाते हैं। जिस प्रकार राजमद, धनमद, यौवनमद, रूपमद इत्यादि सब मद विद्यानन्द के आगे तुच्छ प्रतीत होते हैं, इसी प्रकार विद्यानन्द योगानन्द इत्यादि आनन्द ब्रह्मानन्द के आगे सब फीके हो जाते हैं। इसी अभिप्राय से मन्त्र में कहा है कि “मदानाम्” सब मदों में से सच्चा मद एकमात्र परमात्मा का आनन्द है। इसी अभिप्राय से कहा है कि “रसो ह्येव हि स रसंह्येव लब्ध्वा आनन्दी भवति” परमात्मा आनन्दस्वरूप है। उस आनन्दस्वरूप को लाभ करके पुरुष आनन्दित होता है ॥७॥ यह तेईसवाँ सूक्त और तेरहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य) अस्य परमात्मन आनन्दम् (पीत्वा) अनुभूय (मदानाम्) यो हि परमात्मा सर्वविधमदान् तिरस्कृत्य विराजते (इन्द्रः) कर्मयोगी (वृत्राणि) अज्ञानानां (अप्रति) प्रतिपक्षी भूत्वा (जघान) तानि नाशयायास (जघनच्च) नाशयति (नु) निश्चयं तदानन्दमेव पिब ॥७॥ इति त्रयोविंशं सूक्तं त्रयोदशो वर्गश्च समाप्तः ॥