०२२

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

एते᳓ सो᳓मास आश᳓वो
र᳓था इव प्र᳓ वाजि᳓नः
स᳓र्गाः सृष्टा᳓ अहेषत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
āśávaḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

prá ← prá (invariable)

ráthāḥ ← rátha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

aheṣata ← √hi- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

sárgāḥ ← sárga- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sr̥ṣṭā́ḥ ← √sr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ए॒ते । सोमा॑सः । आ॒शवः॑ । रथाः॑ऽइव । प्र । वा॒जिनः॑ ।
सर्गाः॑ । सृ॒ष्टाः । अ॒हे॒ष॒त॒ ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• somāsa ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• āśavo ← āśavaḥ ← āśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

• rathā ← rathāḥ ← ratha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• vājinaḥ ← vājin
• [noun], nominative, plural, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• sargāḥ ← sarga
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Creation; metempsychosis; discharge; torrent; birth; undertaking.”

• sṛṣṭā ← sṛṣṭāḥ ← sṛj
• [verb noun], nominative, plural
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• aheṣata ← hi
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

एते पूयमानाः सोमासः सोमाः सृष्टाः अध्वर्युणा आशवः दशापवित्रादधोगमने शीघ्राः प्र अहेषत प्रहेषन्ते । शीघ्रगमने दृष्टान्तद्वयम् । आजौ सृष्टाः शीघ्राः रथाइव तथोक्तलक्षणाः वाजिनः इव वेजनवन्तोऽश्वा इव॥

English translation:

“These Soma-jices, when let out, neigh as they leap swiftly forth like chariots or rapid steeds let loose.”

These swift soma juices have been propelled forward like prizewinning chariots,
surges (of them) sent surging—

The preverb prá, which must be in tmesis from the verb aheṣata that ends the vs., is very oddly positioned – in the middle of a pāda (one that doesn’t even contain the verb), not adjoining a metrical boundary. I have no explanation, though it may be based on a pāda like IX.64.4 ásṛkṣata prá vājínaḥ, also ending prá vājínaḥ, where the preverb immediately follows its verb, a permitted position.

THESE rapid Soma-streams have stirred themselves to motion like strong steeds,
Like cars, like armies hurried forth.

Diese schnellen Somasäfte sind wie die siegesgewohnten Wagen als abgelassene Renner vorwärts getrieben worden.

Schon eilten diese Soma’s hin, die schnellen, raschen Wagen gleich, Wie losgelassne Rennerschar,

Эти быстрые соки сомы,
Словно колесницы, приносящие награду,
Были посланы вперед, (как) выпущенные стада.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

अब परमात्मा की सृष्टिरचना का वर्णन करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (एते सोमासः) यह परमात्मा (रथाः इव) विद्युत् के समान (आशवः) शीघ्रगामी है और (प्रवाजिनः) अत्यन्त बलवाला है (सर्गाः सृष्टाः अहेषत) उसने सृष्टियों को श्ब्दायमान रचा है॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा में अनन्त शक्तियें पायी जाती हैं। उसकी शक्तियें विद्युत् के समान क्रियाप्रधान है। उसने कोटानुकोटि ब्रह्माण्डों को रचा है, जो शब्द स्पर्श रूप रस गन्ध इन पाँच तन्मात्रों के कार्य हैं और इनकी ऐसी अचिन्त्य रचना है, जिसका अनुशीलन मनुष्य मन से भी भली-भाँति नहीं कर सकता ॥१॥

अथ परमात्मनो जगतः कर्तृत्वं वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (एते सोमासः) अयं परमात्मा (रथाः इव) विद्युदिव (आशवः) शीघ्रगाम्यस्ति (प्रवाजिनः) अत्यन्तबलाश्रयश्च (सर्गाः सृष्टाः अहेषत) स एव सृष्टिं शब्दायमानामुदपादयत् ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

एते᳓ वा᳓ता इवोर᳓वः
पर्ज᳓न्यस्येव वृष्ट᳓यः
अग्ने᳓र् इव भ्रमा᳓ वृ᳓था

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

urávaḥ ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vā́tāḥ ← vā́ta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

parjányasya ← parjánya- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vr̥ṣṭáyaḥ ← vr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

agnéḥ ← agní- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

bhramā́ḥ ← bhramá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

iva ← iva (invariable)

vŕ̥thā ← vŕ̥thā (invariable)

ए॒ते । वाताः॑ऽइव । उ॒रवः॑ । प॒र्जन्य॑स्यऽइव । वृ॒ष्टयः॑ ।
अ॒ग्नेःऽइ॑व । भ्र॒माः । वृथा॑ ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• vātā ← vātāḥ ← vāta
• [noun], nominative, plural, masculine
• “vāta; wind; fart; Vayu; air; draft; vāta [word]; Vāta; rheumatism; Marut.”

• ivoravaḥ ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivoravaḥ ← uravaḥ ← uru
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• parjanyasyeva ← parjanyasya ← parjanya
• [noun], genitive, singular, masculine
• “cloud; Parjanya; Indra; nimbus.”

• parjanyasyeva ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vṛṣṭayaḥ ← vṛṣṭi
• [noun], nominative, plural, feminine
• “rain; shower; rainy season.”

• agner ← agneḥ ← agni
• [noun], genitive, singular, masculine
• “fire; Agni; sacrificial fire; digestion; cautery; Plumbago zeylanica; fire; vahni; agni [word]; agnikarman; gold; three; jāraṇa; pyre; fireplace; heating.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• bhramā ← bhramāḥ ← bhrama
• [noun], nominative, plural, masculine
• “bhrama; dizziness; flare; wandering.”

• vṛthā
• [adverb]
• “vainly; incorrectly; unnecessarily; at will.”

एते सोमाः उरवः महान्तः वाताइव वायव इव वृथा अनायासेन व्यानशुः इत्युत्तरत्र संबन्धनीयम् । अथवाध्याहारेण निःसरन्तीति योज्यम् । तथा पर्जन्यस्य वृष्टयः इव वर्षा यथा तथैव । किंच अग्नेः भ्रमाः भ्रमणा ज्वालासंचाराः इव ॥

English translation:

“Like strong winds, like the rains of Parjanya, like the swift-whiring (flames) of fire.”

These, (surging) wide like the winds, like the rains of Parjanya,
(surging) at will like the flickerings of fire.

As in the immed. preceding hymn (21.2), this vs. lacks a finite verb and can be attached either to vs. 1 or vs. 3 or both.

My supplied “(surging)” isn’t strictly necessary – neither Geldner nor Renou supplies anything at all – but it seemed to me that something dynamic was needed here, for wind, rain, and fire.

IX.22.3, 5: Note vy ànaśuḥ in both vss. (3c, 5b), implicitly connecting Soma’s pervasion of poetry with his pervasion of cosmic space. This repetition could also define vs. 4, the middle vs. of the hymn, as an omphalos, but that vs. doesn’t seem to do much if so. For further exx.

of √(n)aś see ad 4-6.

Swift as wide winds they lightly move, like rain-storms of Parjanya, like
The flickering flames of burning fire.

Diese sind breit wie die Winde, wie die Regengüsse des Parjanya, ausgelassen wie die Lohen des Feuers.

Sie, ausgedehnten Winden gleich, wie Regen aus dem Blitzgewölk, Wie Feuerflammen voller Lust.

Эти (соки,) широкие, как ветры,
Как дожди Парджаньи,
(Движутся) легко, как колебания огня.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (एते) सब उत्पन्न हुए ब्रह्माण्ड (उरवः वाताः इव) बहुत सी वायु की तरह (पर्जन्यस्य वृष्टयः इव) और मेघ की वृष्टि के समान (अग्नेः भ्रमाः इव) अग्नि के प्रज्वलन की तरह (वृथा) अनायास गमन कर रहे हैं॥२॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार अग्नि की ज्वलनशक्ति स्वाभाविक है, इसी प्रकार वे ब्रह्माण्ड भी स्वाभाविक गतिशील बनाये गये हैं। स्वाभाविक से तात्पर्य यहाँ आकस्मिकनहीं है, किन्तु नियमपूर्वक भ्रमण का है। जैसे सूर्य चन्द्र आदि ईश्वरदत्त नियम से सदैव परिभ्रमण करते हैं, इसी प्रकार ये सब ब्रह्माण्ड ईश्वरदत्त नियम से परिभ्रमण करते हैं। इसी अभिप्राय से कहा है कि ‘भयादस्याग्निस्तपति भयात्तपति सूर्यः’ क० २।६। उस के भय से अग्नि तपती है और उसी के भय से सूर्य तपता है। जिस प्रकार इसमें ईश्वराधीनता अग्न्यादि तत्त्वों की वर्णन की गयी है, इसी प्रकार सब कार्यजात ईश्वराधीन है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एते) इमानि सर्वाणि ब्रह्माण्डानि (उरवः वाताः इव) बहवो वायव इव (पर्जन्यस्य वृष्टयः इव) मेघस्य वृष्टिः इव च (अग्नेः भ्रमाः इव) अग्नेः ज्वाला इव च (वृथा) अनायासं भ्रमन्ति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

एते᳓ पूता᳓ विपश्चि᳓तः
सो᳓मासो द᳓धिआशिरः
विपा᳓ वि᳓ आनशुर् धि᳓यः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pūtā́ḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

vipaścítaḥ ← vipaścít- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dádhyāśiraḥ ← dádhyāśir- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāsaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ānaśuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

ví ← ví (invariable)

vipā́ ← víp- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ए॒ते । पू॒ताः । वि॒पः॒ऽचितः॑ । सोमा॑सः । दधि॑ऽआशिरः ।
वि॒पा । वि । आ॒न॒शुः॒ । धियः॑ ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• pūtā ← pūtāḥ ← pū
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• vipaścitaḥ ← vipaścit
• [noun], nominative, plural, masculine
• “wise; expert.”

• somāso ← somāsaḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dadhyāśiraḥ ← dadhi
• [noun], neuter
• “sour milk; curd; dadhi [word].”

• dadhyāśiraḥ ← āśiraḥ ← āśir
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mixture.”

• vipā ← vip
• [noun], instrumental, singular, feminine

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ānaśur ← ānaśuḥ ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

एते सोमासः सोमाः पूताः शुद्धाः विपश्चितः प्राज्ञाः दध्याशिरः दध्याश्रयणाः विपा प्रज्ञानेन धियः अस्मदीयानि कर्माणि व्यानशुः व्याप्नुवन्ति ॥

English translation:

“These pure Soma-juices, sagacious, mixed with curds, easily pervade our cermonies with their intelligence.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

With their intellignece: vipā = prajñānena;

Vip = twigs which form the bottom of the funnel and suppor the filtering-cloth

These purified soma juices, mixed with curds, attentive to poetic
inspiration,
have pervaded our insights with inspiration.

These Soma juices, blent with curds, purified, skilled in sacred hymns,
Have gained by song their hearts’desire.

Diese geläuterten, redekundigen, mit saurer Milch gemischten Somasäfte haben die Gedanken mit Beredsamkeit durchdrungen.

Die hellen Soma’s, milchgemischt, begeistert drangen sie hindurch Zu den Gebeten durch das Sieb.

Эти чистые знающие вдохновение
Соки сомы, смешанные с кислым молоком,
Силой вдохновения овладели молитвами.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पूताः) पवित्र (एते सोमासः) ये सब उत्पन्न हुए ब्रह्माण्ड (दध्याशिरः) सबके धारक आश्रयभूत (विपा) ज्ञानद्वारा(विपश्चितः) विद्वानों की(धियः)बुद्धि का (व्यानशुः) विषय होते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा की रचना में जो कोटानुकोटि ब्रह्माण्ड हैं, वे सब ज्ञानी विज्ञानियों के ही समझ में आ सकते हैं, अन्यों के नहीं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - (पूताः) पवित्राणि (एते सोमासः) इमानि ब्रह्माण्डानि (दध्याशिरः) सर्वस्य धातॄणि (विपा) ज्ञानद्वारा (विपश्चितः) विदुषां (धियः) बुद्धीनां (व्यानशुः) विषयीभूतानि भवन्ति ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

एते᳓ मृष्टा᳓ अ᳓मर्तियाः
ससृवां᳓सो न᳓ शश्रमुः
इ᳓यक्षन्तः पथो᳓ र᳓जः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ámartyāḥ ← ámartya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

mr̥ṣṭā́ḥ ← √mr̥j- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

ná ← ná (invariable)

śaśramuḥ ← √śramⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

sasr̥vā́ṁsaḥ ← √sr̥- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRF, voice:ACT}

íyakṣantaḥ ← √naś- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

patháḥ ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒ते । मृ॒ष्टाः । अम॑र्त्याः । स॒सृ॒ऽवांसः॑ । न । श॒श्र॒मुः॒ ।
इय॑क्षन्तः । प॒थः । रजः॑ ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• mṛṣṭā ← mṛṣṭāḥ ← mṛj
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; polish; rub; remove.”

• amartyāḥ ← amartya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “immortal.”

• sasṛvāṃso ← sasṛvāṃsaḥ ← sṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• śaśramuḥ ← śram
• [verb], plural, Perfect indicative
• “tire; exercise; tire.”

• iyakṣantaḥ ← iyakṣ ← √yaj
• [verb noun], nominative, plural
• “endeavor.”

• patho ← pathaḥ ← pathin
• [noun], genitive, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

एते सोमाः मृष्टाः दशापवित्रेण शोधिताः अमर्त्याः अमरणधर्माणः ससृवांसः हविर्धानात् सरन्तः पथः मार्गान् रजः लोकांश्च इयक्षन्तः गन्तुमिच्छन्तः न शश्रमुः न श्राम्यन्ति ॥

English translation:

“Purified, immortal, issuing from the vessels, eager to traverse their (assigned) paths and the universe, they are never wearied.”

These immortal ones, once groomed, have not flagged in their flowing, as they seek to reach the paths through the airy space.

With Geldner/Renou I take ná as neg. with pf. śaśramuḥ. In contrast, Kümmel (524, 551) takes it as the simile particle: “… sind wie [Rennpferde], die gelaufen sind, ermüdet …” He cites (551 n. 1141) Delbrück (Altind. Syn. 376) for this interpr., but Delbrück in fact takes the ná as neg.: “… sind nicht müde geworden, obgleich sie gelaufen sind.” I assume that Kümmel so interpr. because of the position of ná after the participle, but in a Gāyatrī pāda the position before the verb is also the position after the NP – there’s not a lot of space. I think it unlikely that the poets would ever say that the ever-running soma could get tired. Moreover, √śram almost always appears with neg.

Immortal, cleansed, these drops, since first they flowed, have never wearied, fain
To reach the regions and their paths.

Diese sauber gemachten unsterblichen Säfte sind nach ihrem Laufe nicht müde, wenn sie die Wegstrecke zurücklegen wollen.

Gereinigt, die Unsterblichen, ob eilend auch, ermüden nicht, Durch Pfade dringend in die Luft.

Эти начищенные бессмертные (соки)
Не устают, хоть и мчались,
Стремясь найти пути в пространстве.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मृष्टाः) भास्वररूप (अमर्त्याः) नक्षत्रगण (पथः रजः) रजोगुण से मार्ग को (इयक्षन्तः) प्राप्त होनेवाले (ससृवांसः) चलते हुए (न शश्रमुः) विश्राम को नहीं पाते॥४॥

भावार्थभाषाः - यों तो संसार में दिव्यादिव्य अनेक प्रकार के नक्षत्र हैं, पर जो दिव्य नक्षत्र हों, उनकी ज्योति प्रतिपल सहस्त्रों मील चलती हुई भी अभी तक इस भूगोल के साथ स्पर्श नहीं करने पायी। तात्पर्य यह है कि इस दिव्यरचनारूप ब्रह्माण्डों कीइयत्ता को पाना परमात्मा का काम ही है, खद्योतकल्प क्षुद्र जीव केवल इनकी रचना को कुछ-कुछ अनुभव करता है, सब नहीं। हाँ योगी जन जो परमात्मा के योग में रत हैं, वे लोग साधारण लोगों से परमात्मा की रचना को अधिक अनुभव करते हैं। इसी अभिप्राय से वेद में अन्यत्र भी यह कहा है कि ‘को अद्धावेद क इह प्रवोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः’ १०।११।१३० कौन जान सकता है और कौन कह सकता है कि यह विविध प्रकार की सृष्टि परमात्मा ने कहाँ से और किस शक्ति से किस समय उत्पन्न की। इससे आगे यह निरूपण किया है कि इसका पूर्णरूप से ज्ञाता वह परमात्मा ही है, कोई अन्य नहीं। इसी अभिप्राय से ‘परिच्छिन्नंन सर्वोपादानम्’ सां० १।७६॥ इत्यादि सूत्रों में साख्यशास्त्र में प्रकृति को विभु माना है, पर वहाँ यह व्यवस्था समझनी चाहिये कि प्रकृति सापेक्ष विभु है अर्थात् अन्य कार्यों की अपेक्षा विभु है। वास्तव में इयत्तारहित विभु एकमात्र परमात्मा ही है, कोई अन्य वस्तु नहीं ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (मृष्टाः) भास्वराः (अमर्त्याः) नक्षत्रगणाः (पथः रजः) रजोगुणेन मार्गं (इयक्षन्तः) प्राप्तुमिच्छन्तः (ससृवांसः) अत्यन्तसरणशीलाः (न शश्रमुः) विश्रामं न लभन्ते ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

एते᳓ पृष्ठा᳓नि रो᳓दसोर्
विप्रय᳓न्तो वि᳓ आनशुः
उते᳓द᳓म् उत्तमं᳓ र᳓जः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
eté ← eṣá (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

pr̥ṣṭhā́ni ← pr̥ṣṭhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ródasoḥ ← ródas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:DU}

ānaśuḥ ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

ví ← ví (invariable)

viprayántaḥ ← √i- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

rájaḥ ← rájas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ए॒ते । पृ॒ष्ठानि॑ । रोद॑सोः । वि॒ऽप्र॒यन्तः॑ । वि । आ॒न॒शुः॒ ।
उ॒त । इ॒दम् । उ॒त्ऽत॒मम् । रजः॑ ॥

• ete ← etad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); etad [word].”

• pṛṣṭhāni ← pṛṣṭha
• [noun], accusative, plural, neuter
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• rodasor ← rodasoḥ ← rodas
• [noun], locative, dual, neuter
• “heaven and earth; Earth.”

• viprayanto ← viprayantaḥ ← vipre ← √i
• [verb noun], nominative, plural

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ānaśuḥ ← aś
• [verb], plural, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• utedam ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utedam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• uttamaṃ ← uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, neuter
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• rajaḥ ← rajas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “powder; menorrhea; dust; Rajas; atmosphere; rajas; pollen; passion; rajas [word]; sindūra; rust; tin; impurity; dark; sky.”

एते सोमाः रोदसो: द्यावापृथिव्योः पृष्ठानि विप्रयन्तः विविधं गच्छन्तः व्यानशुः व्याप्नुवन्ति । उत अपि च इदमुत्तमं रजः द्युलोकं व्यानशुः । आहुतिद्वारेणेति भावः । रोदसोरित्यत्रान्तरिक्षोऽभिप्रेतः ॥

English translation:

“Spreading in various directions, they pervade the surface of earth and sky, you and this highest heaven.”

These, going forth widely, have pervaded the backs of the two
world-halves,
and this highest airy space.

See remarks ad vs. 3.

The part. viprayántaḥ presumably belongs to the lexeme ví-prá √i, but note that it could also be interpr. as belonging to a denom. *vipra-yá- ‘behave like [/seek] an inspired poet’, which would connect this vs. further with the poetic pervasion of vs. 3. The suggested denom. stem is not attested but could of course be easily formed, and I’m tolerably sure this pun was meant. Note vipāscítaḥ and vipā́, both in the matching vs. 3. I would now slightly alter the tr. to “going forth widely [/behaving like inspired poets].”

Advancing they have travelled o’er the ridges of the earth and heaven,
And this the highest realm of all.

Diese haben, sich verlaufend, die Rücken der beiden Welten erfüllt und auch diesen obersten Raum.

Vorschreitend haben sie erreicht des Himmels und der Erde Höhn Und diesen höchsten Raum der Luft.

Эти (соки сомы), разделяясь по мере продвижения вперед,
Достигли поверхности двух половин мироздания,
А также этого высшего пространства.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (एते) ये सब नक्षत्रादि (रोदसोः पृष्ठानि) पृथिवी और द्युलोक के मध्य में (विप्रयन्तः) चलते हुए (इदम् उत्तमम् रजः) इस उत्तम रजोगुण को (उत व्यानशुः) व्याप्त होते हैं॥५॥

भावार्थभाषाः - उक्त ब्रह्माण्डों की विविध रचना में परमात्मा ने इस प्रकार का आकर्षण और विकर्षण उत्पन्न किया है, जिसमें एक दूसरे के आश्रित होकर प्रतिक्षण गतिशील बन रहे हैं। वा यों कहो कि सत्त्व रज और तम प्रकृति के ये तीनों गुण अर्थात् प्रकृति की ये तीनों अवस्थायें जिस प्रकार एक दूसरे का आश्रयण करती हैं, इस प्रकार एक दूसरे को आश्रयण करता हुआ प्रत्येक ब्रह्माण्ड इस नभोमण्डल में वायुवेग से उत्तेजित तृण के समान प्रतिक्षण चल रहाहै, कोई स्थिर नहीं ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - (एते) एतानि नक्षत्राणि (रोदसोः पृष्ठानि) द्यावापृथिव्योर्मध्यगतानि (विप्रयन्तः) गच्छन्ति सन्ति (इदम् उत्तमम् रजः) एतमुत्तमं रजोगुणं (उत व्यानशुः) व्याप्नुवन्ति ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

त᳓न्तुं तन्वान᳓म् उत्तम᳓म्
अ᳓नु प्रव᳓त आशत
उते᳓द᳓म् उत्तमा᳓यियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
tántum ← tántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tanvānám ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

uttamám ← uttamá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ánu ← ánu (invariable)

āśata ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

pravátaḥ ← pravát- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

idám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)

uttamā́yyam ← uttamā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

तन्तु॑म् । त॒न्वा॒नम् । उ॒त्ऽत॒मम् । अनु॑ । प्र॒ऽवतः॑ । आ॒श॒त॒ ।
उ॒त । इ॒दम् । उ॒त्त॒माय्य॑म् ॥

• tantuṃ ← tantum ← tantu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• tanvānam ← tan
• [verb noun], accusative, singular
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• uttamam ← uttama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “best; excellent; highest; better; extreme; last; first; topmost; chief(a); higher; highest; maximal; uttama [word]; prevailing; finest.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• pravata ← pravataḥ ← pravat
• [noun], accusative, plural, feminine
• “slope; river.”

• āśata ← aś
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “get; reach; enter (a state).”

• utedam ← uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• utedam ← idam
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• uttamāyyam ← uttamāyya
• [noun], accusative, singular, neuter

तन्तुं यज्ञं तन्वानम् उत्तमम् उत्कृष्टं सोमम् अनु आशत प्रवतः नद्यः । उत अपि च इदं कर्म अनेन सोमेन उत्तमाय्यम् उत्तमीकृतम्। अथवा तन्तुं तन्वानं सोमं प्रवतोऽधःस्थिताः सर्वा अन्वाशत । उतेदमुत्तमाख्यं रजः । द्युलोक इत्यर्थः । सोऽप्यन्वश्नुते पृथिव्या चान्तरिक्षेण च । उत्तमीकृतमुत्तमाय्यम् ॥

English translation:

“Descending rivers follow this excellent (Soma) as it spreads out the sacrifice; this rits is glorified thereby.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As it spreads out the sacrifice: tantum = yajñam; or, alternatively, straining-cloth; ‘descending river fills out the outspread threads’

They have reached the highest thread being stretched, along the inclines, and this one that is to be higher still. ᳓

Over the heights have they attained the highest thread that is spun out,
And this which must be deemed most high.

Dem ausgespannten höchsten Faden entlang haben sie ihre Bahnen verfolgt und diese höchste …..,

Den höchsten Faden webend jetzt erreichten sie die Wolkenhöhn Und diesen höchsten Himmelsraum.

По нити, протянутой вверх,
Они достигли высот
И того (пространства), что в самом верху.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रवतः) गतिशील ब्रह्माण्ड (तन्तुम् तन्वानम्) उत्तम परमाणुप्रबन्ध को बढ़ाते हुए (इदम्) इतने(उत्तमाय्यम्)उत्तम कार्यों से (उत अन्वाशत) व्याप्त हो रहे हैं॥६॥

भावार्थभाषाः - प्रत्येक ब्रह्माण्ड मानों तन्तुरूप से अर्थात् रचनारूप यज्ञ से परमात्मा की संसृति को बढ़ा रहा है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (प्रवतः) गतिशीलब्रह्माण्डानि (इदम्) उत्तमं (तन्तुम् तन्वानम्) उत्तमं परमाणुप्रबन्धं वर्धयन्ति सन्ति (उत्तमाय्यम्) उत्तमकार्यैः (उत अन्वाशत) व्याप्नुवन्ति ॥६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

तुवं᳓ सोम पणि᳓भ्य आ᳓
व᳓सु ग᳓व्यानि धारयः
ततं᳓ त᳓न्तुम् अचिक्रदः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

paṇíbhyaḥ ← paṇí- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:PL}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

dhārayaḥ ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

gávyāni ← gávya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

vásu ← vásu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

acikradaḥ ← √krand- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

tántum ← tántu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tatám ← √tan- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

त्वम् । सो॒म॒ । प॒णिऽभ्यः॑ । आ । वसु॑ । गव्या॑नि । धा॒र॒यः॒ ।
त॒तम् । तन्तु॑म् । अ॒चि॒क्र॒दः॒ ॥

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• paṇibhya ← paṇibhyaḥ ← paṇi
• [noun], dative, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vasu
• [noun], accusative, plural, neuter
• “Vasu; Vasu; eight; vas; audbhida; Deva; sun; pāṃśuja; Agni.”

• gavyāni ← gavya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “bovine.”

• dhārayaḥ ← dhāray ← √dhṛ
• [verb], singular, Present injunctive
• “keep; sustain; put; hold; wear; hold; carry; keep alive; suppress; preserve; remember; stow; stop; have; fill into; endure; support; understand; fixate; govern; restrain.”

• tataṃ ← tatam ← tan
• [verb noun], accusative, singular
• “expand; perform; cause; increase; write; spread; produce; spread; speak; propagate.”

• tantum ← tantu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thread; fiber; lineage; cobweb; fibril; stalk.”

• acikradaḥ ← krand
• [verb], singular, Redupl. Aorist (Ind.)
• “roar; neigh; cry; howl; shout.”

हे सोम त्वं पणिभ्यः असुरेभ्यो लुब्धकेभ्यो वा सकाशात् गव्यानि गोहितानि वसु वसूनि गोयूथानि वसूनि चेति वा आ आहृत्य धारयः धारयसि । तथा तन्तुं यज्ञं प्रति ततं विस्तृतं यथा भवति तथा अचिक्रदः शब्दमकार्षीः ॥ ॥ १२ ॥

English translation:

“You, Soma, hold the wealth of kine which you have won from the Paṇis, you have called aloud at the outspread sacrifice.”

You, Soma, secured from the Paṇis the good things of cattle.
You have roared toward the stretched thread.

Both Geldner and Renou take acikradaḥ as transitive/causative (e.g., “tu l’as fait crier”), but although (á)cikrada- looks like a typical redupl. aor. to an -áya-transitive, it is not so used.

On the problem of this redupl. aor., see my 1983 -áya- book (pp. 110-11)(though I would now disavow a second √krand ‘race’, beside ‘roar’).

Thou, Soma, boldest wealth in kine which thou hast seized from niggard churls:
Thou calledst forth the outspun thread.

Du, Soma, sollst den Pani´s, den Geizhälsen, die Rinderschätze abnehmen. Du hast den aufgespannten Faden laut erklingen lassen.

Du, Soma, hast vor Geizigen das rinderreiche Gut bewahrt, Und das Gewebe rauscht durch dich.

Ты, о сома, у Пани
Забрал богатство из коров.
Ты заставил громко звучать натянутую нить.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे सर्वोत्पादक परमात्मन् ! (त्वम्) आप (पणिभ्यः) दुष्टों से (वसु गव्यानि) सम्पूर्ण पृथिवीसम्बन्धी रत्नों का (आ धारयः) अच्छी प्रकार ग्रहण करते हो और (ततम् तन्तुम्) बढ़े हुए कर्मात्मक यज्ञ का (अचिक्रदः) प्रचार करते हो॥७॥

भावार्थभाषाः - इस सूक्त की समाप्ति करते हुए अर्थात् इस अगाध रचियता का वर्णन करते हुए परमात्मा रुद्ररूप का वर्णन करके इस सूक्त का उपसंहार करते हैं ‘रोदयति राक्षसानिति रुद्रः’ जो अन्यायकारी राक्षसों को रुला दे, उसका नाम यहाँ रुद्र है। वह रूद्ररूप परमात्मा अन्यायकारी दुष्ट दस्युओं से धन जन और राज्य श्री का अपहरण कर लेता है और न्यायकारी दान्त शान्त देवताओं को प्रदान कर देता है, इसी का नाम देवासुर-संग्राम है और इसी का नाम दैवी और आसुरी सम्पति है।देवासुर संग्राम है और इसी का नाम दैवी और आसुरी सम्पत्ति है। यह व्यवहार परमात्मा की विविध रचना में घटीयन्त्र के समान सदैव होता रहता है। जिस तरह घटीयन्त्र अर्थात् रहट के पात्र जो कभी भरे हुए होते हैं, वे ही ऊँचे चढ़ कर गर्व करते हुए सर्वथा रीते हो जाते हैं और जो रीते हो जाते हैं, वे ही विनय और नम्रता करते हुए भर जाते हैं अर्थात् परिपूर्ण हो जाते हैं वेही नियम और नम्रता करते हुए भर जाते हैं अर्थात् परिपूर्ण हो जाते हैं, इस लिए सदैव परमात्मा की विनयभाव से पूर्ण होने की अभिलाषा प्रत्येक अभ्युदयाभिलाषी को करनी चहिये ॥७॥ यहबाईसवाँसूक्तऔर बारहवाँ वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे सर्वोत्पादक परमात्मन् ! (त्वम्) भवान् (पणिभ्यः) दुष्टेभ्यः (वसु गव्यानि) अखिलपार्थिवरत्नानि (आ धारयः) सम्यक् आदत्ते तथा (ततम् तन्तुम्) वर्धितं कर्मरूपयज्ञं (अचिक्रदः) प्रख्यापयति ॥७॥ द्वाविंशं सूक्तं द्वादशो वर्गश्च समाप्तः ॥