०१३

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

सो᳓मः पुनानो᳓ अर्षति
सह᳓स्रधारो अ᳓त्यविः
वायो᳓र् इ᳓न्द्रस्य निष्कृत᳓म्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
arṣati ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

átyaviḥ ← átyavi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sahásradhāraḥ ← sahásradhāra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índrasya ← índra- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

niṣkr̥tám ← niṣkr̥tá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vāyóḥ ← vāyú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

सोमः॑ । पु॒ना॒नः । अ॒र्ष॒ति॒ । स॒हस्र॑ऽधारः । अति॑ऽअविः ।
वा॒योः । इन्द्र॑स्य । निः॒ऽकृ॒तम् ॥

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• punāno ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• arṣati ← ṛṣ
• [verb], singular, Present indikative
• “run.”

• sahasradhāro ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasradhāro ← dhāraḥ ← dhārā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• atyaviḥ ← atyavi
• [noun], nominative, singular, masculine

• vāyor ← vāyoḥ ← vāyu
• [noun], genitive, singular, masculine
• “wind; Vayu; vāta; prāṇa (coll.); air; air; fart; breath; northwest; draft; vāyu [word]; Vāyu; Marut.”

• indrasya ← indra
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• niṣkṛtam ← niṣkṛta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “place; rendezvous.”

अयं पुनानः पावकः सोमः अर्षति गच्छति । कीदृशोऽयं पवमानः। सहस्रधारः अपरिमितधारः अत्यविः । अत्राविशब्देन तल्लोमान्युच्यन्ते । अविलोमभिर्निष्पादितं दशापवित्रमित्यर्थः । तदतिक्रम्य गच्छतीत्यत्यविः । किमर्थम् । वायोरिन्द्रस्य च पानायेति शेषः । किं प्रति । निष्कृतम् । निरित्येष समित्येतस्मिन्नर्थे । संस्कृतं पात्रं प्रति ॥

English translation:

“The purifying Soma, flowing in a thousand streams and passing through the woollen filter, proceeds to the prepared vessel for Vāyu and Indra.”

As he is being purified, Soma rushes in a thousand streams beyond the sheep [=fleece]
to his encounter with Vāyu and Indra.

As noted in the published introduction, the mention of Vāyu and Indra identifies the occasion as the Morning Pressing, since those two gods receive the first soma offering of the pressing day.

PASSED through, the fleece in thousand streams the Soma, purified, flows on
To Indra’s, Viyu’s special place.

Soma fließt sich läuternd in tausend Strahlen über die Schafwolle zum Treffort von Vayu und Indra.

Geklärt in tausend Strömen rinnt der Soma durch die Wolle hin Zu Indra-Vaju’s Stelldichein.

Сома течет, очищаясь,
В тысячу струй, (пройдя) сквозь сито,
На свидание с Ваю (и) с Индрой.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

अब परमात्मा की यज्ञादिकर्मप्रियता और दानप्रियता को कहते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) ‘सुते चराचरंजगदिति सोमः’ सब चराचर जगत् को उत्पन्न करनेवाला वह परमात्मा (पुनानः अर्षति) सबको पवित्र करता हुआ सब जगह व्याप्त हो रहा है और (सहस्रधारः) सहस्त्रों वस्तुओं को धारण करनेवाला है (अत्यविः) अत्यन्त रक्षक है और (वायोः) कर्मशील तथा (इन्द्रस्य) ज्ञानशील विद्वानों का (निष्कृतम्) उद्धार करनेवाला है॥१॥

भावार्थभाषाः - यद्यपि परमात्मा सर्वरक्षक है, वह किसी को द्वेषदृष्टि से नहीं देखता, तथापि वह सत्कर्मी पुरुषों को शुभ फल देता है और असत्कर्मियों को अशुभ, इसी अभिप्राय से उस को कर्मशील पुरुषों का प्यारा वर्णन किया है ॥१॥

अधुना परमात्मनः यज्ञादिकर्मप्रियता दानप्रियता च वर्ण्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोमः) चराचरजगदुत्पादकः परमात्मा (पुनानः अर्षति) सर्वं पावयन् सर्वत्र व्याप्नोति तथा च (सहस्रधारः) सहस्राणि वस्तूनि धारयति (अत्यविः) अत्यन्तरक्षकोऽस्ति (वायोः) कर्मशीलस्य (इन्द्रस्य) ज्ञानशीलस्य च विदुषः (निष्कृतम्) उद्धारकोऽस्ति ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

प᳓वमानम् अवस्यवो
वि᳓प्रम् अभि᳓ प्र᳓ गायत
सुष्वाणं᳓ देव᳓वीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
avasyavaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

pávamānam ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)

gāyata ← √gā(y)- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

vípram ← vípra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

suṣvāṇám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

पव॑मानम् । अ॒व॒स्य॒वः॒ । विप्र॑म् । अ॒भि । प्र । गा॒य॒त॒ ।
सु॒ष्वा॒णम् । दे॒वऽवी॑तये ॥

• pavamānam ← pū
• [verb noun], accusative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• avasyavo ← avasyavaḥ ← avasyu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• vipram ← vipra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Brahmin; poet; singer; priest; guru; Vipra.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• gāyata ← gā
• [verb], plural, Present imperative
• “sing; praise; jap; recite; describe.”

• suṣvāṇaṃ ← suṣvāṇam ← su
• [verb noun], accusative, singular
• “press out; su.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

हे अवस्यवः रक्षणकामा उद्गात्रादयः यूयं पवमानं शोधकं विप्रं विशेषेन देवानां प्रीणयितारं विप्रवच्छुद्धं वा । अथवा विप्र इति मेधाविनाम। मेधाविनम्। देववीतये देवपानाय सुष्वाणं सूयमानम् अभि प्र गायत आभिमुख्येन प्रकर्षेण स्तुत ॥

English translation:

“Sing aloud, you who are desirous of (divine) protection to he purifying wise Soma, effused for the beverage of the gods.”

You who are seeking help, sing forth to the self-purifying inspired poet, who has been pressed to pursue the gods.

The published translation does not make this clear, but the addressees are pl., presumably the priests.

The identification of Soma as a vípra- supports the suggestion ad IX.12.8 in the preceding hymn that vípra- refers to Soma there as well.

Sing forth, ye men who long for help, to Pavamana, to the Sage,
Effused to entertain the Gods.

Auf den Pavamana singet, ihr Gunstsuchenden, auf den Redekundigen, der zur Götterladung ausgepreßt ist!

Besingt, o hülfsbegierige, den rieselnden, begeisterten, Gepressten zu dem Göttermahl.

Жаждя помощи, воспойте
Паваману вдохновенного,
Выжатого для приглашения богов.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अवस्यवः) हे उपदेश द्वारा प्रजा की रक्षा चाहनेवाले विद्वानों ! आप (देववीतये) दिव्य ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये (सुष्वाणम्पवमानम् विप्रम्) सबको पवित्र करनेवाले पूरण परमात्मा का (अभि प्र गायत) तुम गान करो॥२॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करते हैं कि हे विद्वानों ! तुम उस पुरुष की उपासना करो, जो सर्वप्रेरक है और सबको पवित्र करनेवाला है और व्यापकरूप से सर्वत्र स्थिर है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अवस्यवः) हे सदुपदेशेन प्रजा रिरिक्षवो विद्वांसः ! भवन्तः (देववीतये) दिव्यैश्वर्यप्राप्तये (सुष्वाणम्) सर्वेषां प्रेरकम् (पवमानम्, विप्रम्) सर्वेषां पावयितारं पूर्णपुरुषम् (अभि, प्र, गायत) स्तुवन्तु ॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

प᳓वन्ते वा᳓जसातये
सो᳓माः सह᳓स्रपाजसः
गृणाना᳓ देव᳓वीतये

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
pávante ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sahásrapājasaḥ ← sahásrapājas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómāḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

gr̥ṇānā́ḥ ← √gr̥̄- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

पव॑न्ते । वाज॑ऽसातये । सोमाः॑ । स॒हस्र॑ऽपाजसः ।
गृ॒णा॒नाः । दे॒वऽवी॑तये ॥

• pavante ← pū
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• vājasātaye ← vājasāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• somāḥ ← soma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• sahasrapājasaḥ ← sahasra
• [noun], neuter
• “thousand; one-thousandth; sahasra [word].”

• sahasrapājasaḥ ← pājasaḥ ← pājas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “luminosity; look.”

• gṛṇānā ← gṛṇānāḥ ← gṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “praise.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

पवन्ते क्षरन्ति सोमाः । किमर्थम् । वाजसातये अन्नस्य लाभाय । कीदृशाः । सहस्रपाजसः बहुबलाः । पातॄणां बलप्रदा इत्यर्थः । गृणानाः । कर्मणि कर्तृप्रत्ययः । स्तूयमानाः । पुनः किमर्थम् । देववीतये । देवानां वीतिर्गतिः प्राप्तिर्भक्षणं वा यस्मिन् स देववीतिर्यज्ञः । तदर्थम् । यज्ञसिद्धिः साक्षात् प्रयोजनं तद्द्वारा अन्नलाभ इत्यर्थः ॥

English translation:

“The Soma juices flow for the attainment of food, giving abundance of strength and hymned (to become) the beverage of the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

They become the beverage of the gods in the sacrifice, and by that means the sacrificer obtains food: vājasātaye annasya lābhāya

The thousand-faceted soma juices purify themselves to win the prize, being hymned to pursue the gods.

Pāda c, with a medial part. characterizing the soma (gṛṇānā́ḥ), followed by the infinitival dat. devávītaye, matches 2c suṣvāṇáṃ devávītaye. The pattern is reinforced by the infinitival dat. vā́jasātaye ending pāda a.

The Soma-drops with thousand powers are purified for victory,
Hymned to become the feast of Gods.

Es läutern sich die Somasäfte, um den Siegerpreis zu gewinnen, in tausend Formen, zur Götterladung gepriesen.

Die Soma’s, tausendfach an Glanz, sie rieseln hin zum Opferwerk, Gepriesen zu dem Göttermahl.

Очищаются для захвата добычи
Струи сомы с тысячей форм,
Воспеваемые для приглашения богов.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - उक्त विद्वान् (देववीतये) ऐश्वर्य की प्राप्ति के लिये (गृणानाः) स्तुति करते हुए (सहस्रपाजसः) अनन्त प्रकार के बलोंवाले (सोमाः) सौम्य स्वभाववाले (वाजसातये) धर्मयुद्धों में (पवन्ते) हमको पवित्र करते हैं॥३॥

भावार्थभाषाः - जो लोग ईश्वर पर विश्वास रख कर अनन्त प्रकार के कला-कौशलादि बलों से सम्पन्न होते हैं, वे ही सब प्रजा को पवित्र करते हैं अर्थात् अपने ज्ञान से प्रजा की रक्षा करते हैं ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - उक्ता विद्वांसः (देववीतये) ऐश्वर्यलाभाय (गृणानाः) स्तुतिं कुर्वाणाः (सहस्रपाजसः) विविधबलसहिताः (सोमाः) सौम्यस्वभाववन्तः (वाजसातये) धर्मयुद्धेषु (पवन्ते) पुनन्ति अस्मान् ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ नो वा᳓जसातये
प᳓वस्व बृहती᳓र् इ᳓षः
द्युम᳓द् इन्दो सुवी᳓रियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

utá ← utá (invariable)

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

br̥hatī́ḥ ← br̥hánt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

íṣaḥ ← íṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

pávasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

dyumát ← dyumánt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

indo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

उ॒त । नः॒ । वाज॑ऽसातये । पव॑स्व । बृ॒ह॒तीः । इषः॑ ।
द्यु॒ऽमत् । इ॒न्दो॒ इति॑ । सु॒ऽवीर्य॑म् ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• vājasātaye ← vājasāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• bṛhatīr ← bṛhatīḥ ← bṛhatī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “Indian sunplant; Bṛhatī; bṛhatī; eggplant; Solanum xanthocarpum Schrad. et Wendl.; bṛhatī [word]; bṛhatī.”

• iṣaḥ ← iṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “refreshment; enjoyment; stores.”

• dyumad ← dyumat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “bright; brilliant; brilliant; loud.”

• indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

उत अपि च नः अस्माकं वाजसातये अन्नलाभाय हे इन्दो सोम बृहतीरिषः महतीः रसधाराः द्युमत् दीप्तिमत् सुवीर्यं शोभनसामर्थ्यं च पवस्व क्षर । शोभनसामर्थ्योपेता धाराः पवस्वेत्यर्थः । अथवा । वाजसातये संग्रामाय बृहतीरिषो द्युमत् सुवीर्यं संपादयितुं पवस्वेति योज्यम् ॥

English translation:

“You, Indu, for our attainment of food pour forth abundant streams, and splendid and excellent vigour.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Here vājasātaye may also be rendered ‘for battle’

And for us to win the prize, by purifying yourself (bring) lofty
refreshments
and a heaven-bright abundance of heroes, o drop.

The chaining continues, with vā́jasātaye likewise ending pāda a of this vs.; see also 6b.

√pū + ACC (here pávasva … íṣaḥ [etc.]) should rightly have the preverb ā́in the idiom ‘bring through purification’; see esp. Renou’s n. In tr. I have supplied it, partly on the assumption that since this hymn is constructed of ready-made phrases, this pāda may have been adapted from a context where the previous pāda contained the ā́in tmesis. Renou also points out that the construction here can be under the influence of pávantām ā́in 5b. I do not follow Renou in seeing √pū without preverb as becoming indiscrinimately transitive in IX, with the sense ‘couler’.

Yea, as thou flowest bring great store of food that we may win the spoil
Indu, bring splendid manly might.

Und läutere uns große Labe zu, um den Siegerpreis zu gewinnen, glänzende Meisterschaft, o Saft!

Und riesle uns zum Opferwerk, o Indu, reiche Tränke zu Und glanzbegabte Heldenmacht.

А также для захвата добычи нам
Очищайся, (принося) высокие услады,
Блистательное, о капля, обилие сыновей!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे परमैश्वर्यवाले परमात्मन् ! (द्युमत्) दीप्तिवाला (सुवीर्यम्) बल (पवस्व) हमको दें (उत) और (वाजसातये) युद्धों में (नः बृहतीःइषः) हमको बड़ी शक्ति प्रदान करें ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे परमैश्वर्यशालिपरमात्मन् ! (द्युमत्) दीप्तिमत् (सुवीर्यम्) बलं (पवस्व) अस्मभ्यं देहि (उत) तथा च (वाजसातये) युद्धेषु (नः बृहतीः इषः) अस्मभ्यं प्रबलां शक्तिं प्रयच्छ ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

ते᳓ नः सहस्रि᳓णं रयि᳓म्
प᳓वन्ताम् आ᳓ सुवी᳓रियम्
स्वाना᳓° देवा᳓स इ᳓न्दवः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

rayím ← rayí- ~ rāy- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

pávantām ← √pū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

suvī́ryam ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

devā́saḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

suvānā́ḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

ते । नः॒ । स॒ह॒स्रिण॑म् । र॒यिम् । पव॑न्ताम् । आ । सु॒ऽवीर्य॑म् ।
सु॒वा॒नाः । दे॒वासः॑ । इन्द॑वः ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• sahasriṇaṃ ← sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

• rayim ← rayi
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wealth; property.”

• pavantām ← pū
• [verb], plural, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• suvīryam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryam ← vīryam ← vīrya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• suvānā ← suvānāḥ ← su
• [verb noun], nominative, plural
• “press out; su.”

• devāsa ← devāsaḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “divine.”

• indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

ते इन्दवः सोमाः नः अस्माकं सहस्रिणं सहस्रसंख्योपेतं रयिं धनं सुवीर्यं च आ पवन्ताम् । कीदृशास्ते । सुवानाः सूयमानाः देवासः द्योतनादिगुणयुक्ताः ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“May those divine libations, when effused, bring to us thousandfold wealth and excellent vigour.”

By purifying themselves, let them bring thousandfold wealth and an abundance of heroes for us—
the divine drops being pressed.

It is difficult not to take devá- here as adjectival, modifying índavaḥ. See my reluctance to so interpr. this stem in IX.11.2, and see comm. ad VII.21.1.

May they in flowing give us wealth in thousands, and heroic power,-
These Godlike Soma-drops effused.

Sie sollen uns zu tausendfältigem Reichtum und zur Meisterschaft läutern, wenn sie ausgepreßt werden, die göttlichen Säfte!

Die Götter Indu’s mögen uns herrieseln tausendfaches Gut, Die ausgepressten, Heldenmacht.

Пусть они очищаются, (принося) нам
Тысячное богатство, обилие сыновей,
Когда выжаты (эти) божественные капли!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दवः)परमैश्वर्ययुक्त परमात्मा (देवासः) दिव्य शक्तिवाला (सुवानाः) सबको उत्पन्न करनेवाला (सुवीर्यम्) सुन्दर बल को (आ पवन्ताम्) भली भाँति हमको देय और (ते) वह (सहस्रिणम्) अनन्त प्रकार के (रयिम्) ऐश्वर्य को (नः) हमको देय॥५॥

भावार्थभाषाः - यहाँ ‘व्यत्ययोबहुलम्’ इस सूत्र से एकवचन के स्थान में बहुवचन हुआ है, इसलिये ईश्वर का ही ग्रहण समझना चाहिये, किसी अन्य का नहीं ॥५॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दवः) परमैश्वर्यवान् परमात्मा (देवासः) दिव्यशक्तिः (सुवानाः) सर्वेषामुत्पादकः (सुवीर्यम्) पर्याप्तं पराक्रमं (आ पवन्ताम्) सम्यग् ददातु तथा (ते) सः (सहस्रिणम्) अनेकविधम् (रयिम्) ऐश्वर्यम् (नः) अस्मभ्यं प्रयच्छतु ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अ᳓त्या ह्याना᳓° न᳓ हेतृ᳓भिर्
अ᳓सृग्रं वा᳓जसातये
वि᳓ वा᳓रम् अ᳓व्यम् आश᳓वः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
átyāḥ ← átya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

hetŕ̥bhiḥ ← hetár- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

hiyānā́ḥ ← √hi- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:AOR, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

ásr̥gram ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

vā́jasātaye ← vā́jasāti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

āśávaḥ ← āśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ávyam ← ávya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vā́ram ← vā́ra- 1 (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

अत्याः॑ । हि॒या॒नाः । न । हे॒तृऽभिः॑ । असृ॑ग्रम् । वाज॑ऽसातये ।
वि । वार॑म् । अव्य॑म् । आ॒शवः॑ ॥

• atyā ← atyāḥ ← atya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “horse; steed.”

• hiyānā ← hiyānāḥ ← hi
• [verb noun], nominative, plural
• “impel; send; spur; stimulate; urge.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• hetṛbhir ← hetṛbhiḥ ← hetṛ
• [noun], instrumental, plural, masculine

• asṛgraṃ ← asṛgram ← sṛj
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• vājasātaye ← vājasāti
• [noun], dative, singular, feminine
• “victory; battle.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vāram ← vāra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “strainer.”

• avyam ← avya
• [noun], accusative, singular, masculine

• āśavaḥ ← āśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “quick; fast; immediate; agile.”

वाजसातये संग्रामाय हियानाः प्रेर्यमाणाः अस्याः न अश्वा इव ते यथा प्रेरकैः प्रेर्यमाणाः संग्रामाय शीघ्रं धावन्ति तद्वत् हेतृभिः प्रेरकैः प्रेर्यमाणाः आशवः शीघ्रगामिनः सोमाः वाजसातये अन्नलाभाय अव्यं वारं दशापवित्रं वि असृग्रं व्यतिसृज्यन्ते ॥

English translation:

“Like horses urged to battle by their drivers, the swift-flowing juices have (flown) through the woollen fleece.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Urged to battle: vājasātaye = for battle, in the first clause; for attainment of food, in the second clause

Like racehorses being driven on by their drivers, they have surged to win the prize—
swift across the sheep’s fleece.

The inf. vā́jasātaye is found here a 3rd time (after 3a, 4a).

Like coursers by their drivers urged, they were poured forth, for victory,
Swift through the woollen straining-cloth.

Wie Rosse, die von ihren Treibern angetrieben werden, sind die Renner, um den Preis zu gewinnen, durch das Schafhaar geschossen.

Wie Rosse, die der Lenker spornt, ergossen sie zum Opfer sich, Die raschen durch des Schafes Fell.

Словно скакуны, погоняемые погонщиками,
Они устремились к захвату доычи
Через сито из овечьей шерсти, (эти) быстрые (кони).

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• भुरिग्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्याः) “अतति सर्वमित्यत्यः” जो सर्वत्र परिपूर्ण हो, उसका नाम अत्य है (हियानाः) प्रार्थना किया गया (हेतृभिः) शीघ्रगामी विद्युदादि शक्तियों के (न) समान (वाजसातये) धर्मयुद्धों में (असृग्रम्) हमारी रक्षा करे (विवारम् आशवः) जो शीघ्र ही अज्ञान को नाश करके ज्ञान का प्रकाश करनेवाला और (अव्यम्) सब का रक्षक है, उसकी हम उपासना करते हैं॥६॥

भावार्थभाषाः - जो पुरुष ज्ञानस्वरूप परमात्मा की उपासना करते हैं और एकमात्र उसी का भरोसा रखते हैं, वे धर्मयुद्धों में सदैव विजयी होते हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अत्याः) सर्वत्र वर्तमानः (हियानाः) स्तूयमानः (हेतृभिः न) शीघ्रगामिविद्युदादिशक्तिरिव (वाजसातये) धर्मयुद्धेषु (असृग्रम्) रक्षतु नः (विवारम् आशवः) यद्द्रुतमज्ञानं विनाश्य ज्ञानस्य प्रकाशकः (अव्यम्) सर्वेषां रक्षकश्च तमुपास्महे ॥६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

वाश्रा᳓ अर्षन्ति इ᳓न्दवो
अभि᳓ वत्सं᳓ न᳓ धेन᳓वः
दधन्विरे᳓ ग᳓भस्तियोः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
arṣanti ← √arṣ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vāśrā́ḥ ← vāśrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

dhenávaḥ ← dhenú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

ná ← ná (invariable)

vatsám ← vatsá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dadhanviré ← √dhanv- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

gábhastyoḥ ← gábhasti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:DU}

वा॒श्राः । अ॒र्ष॒न्ति॒ । इन्द॑वः । अ॒भि । व॒त्सम् । न । धे॒नवः॑ ।
द॒ध॒न्वि॒रे । गभ॑स्त्योः ॥

• vāśrā ← vāśrāḥ ← vāśra
• [noun], nominative, plural, masculine

• arṣantīndavo ← arṣanti ← ṛṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “run.”

• arṣantīndavo ← indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• ‘bhi ← abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vatsaṃ ← vatsam ← vatsa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “calf; child; Vatsa; vatsa [word]; juvenile; Vatsa; Vatsa; Vatsa; son; male child.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• dhenavaḥ ← dhenu
• [noun], nominative, plural, feminine
• “cow; dhenu [word]; milk.”

• dadhanvire ← dhanv
• [verb], plural, Perfect indicative
• “run.”

• gabhastyoḥ ← gabhasti
• [noun], locative, dual, masculine
• “beam; hand; sun.”

वाश्राः शब्दयन्तः इन्दवः सोमाः अभि अर्षन्ति अभिगच्छन्ति पात्रं प्रति वाश्राः शब्दकारिण्यः धेनवः न । ता यथा शब्दयन्त्यः वत्सं प्रत्यागच्छन्ति तद्वत् । त एव गभस्त्योः बाह्वोः दधन्विरे ध्रियन्ते च ॥

English translation:

“Making a loud noise, the libations flow (to the vessel) like cows lowing to their calves; they are held in the arms (of the priests).”

Bellowing like cows to their calf, the drops rush.
They have run between the hands (of the priest).

Noisily flow the Soma-drops, like milch-kine lowing to their calves:
They have run forth from both the hands.

Brüllend wie die Kühe zu ihrem Kalbe fließen die Säfte; sie haben sich unter den Händen des Pressenden in Lauf gesetzt.

Die Indu’s laufen rauschend hin wie Mutterkühe zu dem Kalb, Aus beiden Armen, strömen sie.

Мыча, словно дойные коровы теленку,
Текут соки сомы.
Они помчались из-под рук (жреца).

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (धेनवः) इन्द्रियें (न) जिस प्रकार (वत्सम्) अपने प्रिय अर्थ की और जाती हैं, उसी प्रकार (वाश्राः) जो वेदादि शास्त्रों की योनि है, (इन्दवः) वह परमात्मा (अभ्यर्षन्ति) अपने उपासक की ओर जाता है (गभस्त्योःदधन्विरे) और सर्वत्र अपना प्रकाश फैलाता है॥७॥

भावार्थभाषाः - उपासक पुरुष जब शुद्ध हृदय से ईश्वर की उपासना करता है, तो ईश्वर का प्रकाश उसको आकर प्रकाशित करता है। ‘उपास्यतेऽनेनेत्युपासनम्’ जिससे ईश्वर की समीपता लाभ की जाय, उस कर्म का नाम उपासन कर्म है। समीपता के अर्थ यहाँ ज्ञान द्वारा समीप होने के हैं, किसी देश द्वारा समीप होने के नहीं, इसलिये जब परमात्मा ज्ञान द्वारा समीप होता है, तो उसका प्रकाश उपासक केहृदय को अवश्यमेव प्रकाशित करता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (धेनवः) इन्द्रियाणि (न) यथा (वत्सम्) स्वं प्रियार्थमभियान्ति तथैव (वाश्राः) सर्वशास्त्रयोनिः (इन्दवः) परमात्मा (अभ्यर्षन्ति) स्वोपासकमभियाति (गभस्त्योः) स्वप्रकाशं (दधन्विरे) वितनोति च ॥७॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

जु᳓ष्ट इ᳓न्द्राय मत्सरः᳓
प᳓वमान क᳓निक्रदत्
वि᳓श्वा अ᳓प द्वि᳓षो जहि

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

júṣṭaḥ ← júṣṭa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

matsaráḥ ← matsará- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kánikradat ← √krand- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pávamāna ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

ápa ← ápa (invariable)

dvíṣaḥ ← dvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

jahi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

víśvāḥ ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

जुष्टः॑ । इन्द्रा॑य । म॒त्स॒रः । पव॑मान । कनि॑क्रदत् ।
विश्वाः॑ । अप॑ । द्विषः॑ । ज॒हि॒ ॥

• juṣṭa ← juṣṭaḥ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• matsaraḥ ← matsara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intoxicant; invigorating; hostile.”

• pavamāna ← pū
• [verb noun], vocative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• kanikradat ← kanikrad ← √krand
• [verb noun], nominative, singular
• “roar; neigh.”

• viśvā ← viśvāḥ ← viśva
• [noun], accusative, plural, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• dviṣo ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hate; dviṣ; hostility; hostility.”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

इन्द्राय जुष्टः प्रियः पर्याप्तः मत्सरः सोमो भवतीति शेषः। ‘मत्सरः सोमो मन्दतेस्तृप्तिकर्मणः ’ (निरु. २.५) इति निरुक्तम् । हे पवमान त्वं कनिक्रदत् शब्दयन् विश्वाः द्विषः सर्वानस्माकं द्वेष्टॄन् अप जहि ॥

English translation:

“Acceptable and giving delight to Indra, pure (Soma), do you, as you utter a sound, destroy all our enemies.”

Pleasing to Indra, exhilarating, constantly roaring—o self-purifying one, strike away all hatreds. ᳓

As Gladdener whom Indra loves, O Pavamana, with a roar
Drive all our enemies away.

Dem Indra willkommen, berauschend, o Pavamana, brüllend verjage alle Feinde!

Berauschend und dem Indra lieb, laut wiehernd schlag’, o rieselnder, Die Feinde alle weit hinweg.

Доставляющий наслаждение Индре, пьянящий,
О Павамана, громко ревущий,
Разбей всех врагов!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राय) जो धर्मप्रिय विद्वानों का (जुष्टः) संगी है (मत्सरः) जो न्यायरूपी मद से मत्त है, वह (पवमानः) सबको पवित्र करनेवाला (कनिक्रदत्) सबको सदुपदेशदाता (विश्वा) सम्पूर्ण(अप द्विषः जहि)जो हमारे द्वेषादि हैं, उनको नाश करे॥८॥

भावार्थभाषाः - जो लोग ईश्वरपरायण होकर अपनी जीवनयात्रा करते हैं, परमात्मा उन के राग-द्वेषादि भावों को निवृत्त करता है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्राय) यो धर्मवतां विदुषां (जुष्टः) सहचरोऽस्ति (मत्सरः) यश्च न्यायमदेन मत्तश्च सः (पवमानः) सर्वस्य पावयिता (कनिक्रदत्) सर्वेभ्यः सदुपदेशदाता (विश्वा) कृत्स्नानि (अप द्विषः जहि) मम रागद्वेषानि नाशयतु सः ॥८॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अपघ्न᳓न्तो अ᳓रावणः
प᳓वमानाः सुवर्दृ᳓शः
यो᳓नाव् ऋत᳓स्य सीदत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
apaghnántaḥ ← √han- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:ACT}

árāvṇaḥ ← árāvan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pávamānāḥ ← √pū- (root)
{case:VOC, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

svardŕ̥śaḥ ← svardŕ̥ś- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

r̥tásya ← r̥tá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sīdata ← √sad- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yónau ← yóni- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

अ॒प॒ऽघ्नन्तः॑ । अरा॑व्णः । पव॑मानाः । स्वः॒ऽदृशः॑ ।
योनौ॑ । ऋ॒तस्य॑ । सी॒द॒त॒ ॥

• apaghnanto ← apaghnantaḥ ← apahan ← √han
• [verb noun], nominative, plural
• “remove; cure; ward off; repel.”

• arāvṇaḥ ← arāvan
• [noun], accusative, plural, masculine
• “begrudging; hostile; stingy.”

• pavamānāḥ ← pū
• [verb noun], vocative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• svardṛśaḥ ← svar
• [adverb]
• “sun; sky; sunlight.”

• svardṛśaḥ ← dṛśaḥ ← dṛś
• [noun], nominative, plural, masculine
• “eye; dṛś; dṛś [word]; sight; evil eye.”

• yonāv ← yonau ← yoni
• [noun], locative, singular, feminine
• “vagina; vulva; uterus; beginning; origin; reincarnation; birthplace; family; production; cause; race; grain; raw material; birth; kind; caste; kinship; bed.”

• ṛtasya ← ṛta
• [noun], genitive, singular, neuter
• “truth; order; fixed order; ṛta [word]; law; custom; custom.”

• sīdata ← sad
• [verb], plural, Present imperative
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

हे पवमानाः अराव्णः अदानानयजमानान् अपघ्न्तः हिंसन्तः स्वर्दृशः सर्वत्र द्रष्टारश्च यूयम् ऋतस्य योनौ यज्ञस्य स्थाने सीदत । अथवा । सोमपानार्थमुक्तलक्षणा देवा ऋतस्य योनौ सीदतेति योज्यम् ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“Pure (libations), beholding all things and destroying those who worship not, sit down in the plural ce of sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pure libations: or, this verse may be addressed to the gods who are invited to partake of the offering

Striking away the non-givers, purifying yourselves, looking like the sun, sit on the womb of truth. ᳓

O Pavamamas, driving off the godless, looking on the light,
Sit in the place of sacrifice.

Die Mißgünstigen verjagend setzet auch, ihr Pavamanas mit dem Sonnenauge, in die Wiege des rechten Brauches!

Fortschlagend die, die gottlos sind, ihr sonnengleichen, rieselnden, Im Schooss des Rechtes setzet euch.

Разбивая недображелателей,
О Павамана, видящие солнце,
Усаживайтесь на лоно закона!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• यवमध्यागायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अराव्णः) दुष्टों को (अपघ्नन्तः) दारुण दण्ड देनेवाला (पवमानाः) सत्कर्मियों को पवित्र करनेवाला (स्वर्दृशः) सर्वद्रष्टा परमात्मा (ऋतस्य) सत्कर्मरूपी यज्ञ की (योनौ) वेदी में (सीदत) आकर विराजमान हो॥९॥

भावार्थभाषाः - कर्मयोगी और ज्ञानयोगियों के यज्ञों में परमात्मा अपने सद्भावों से आकर विराजमान होता है। तात्पर्य यह है कि परमात्मा के भाव सत्कर्मों द्वारा अभिव्यक्त होते हैं, इसीलिये आकर विराजना कथन किया गया है। वस्तुतः परमात्मा सदैव कूटस्थनित्य है, कहीं जाता आता नहीं, इसी अभिप्राय से कहा है कि “तदेजति तन्नैजतितद्दूरे तद्वन्तिके”यजु ४०।५। वह अज्ञानियों की दृष्टि से दूर है, वास्तव में समीप है, इस प्रकार वेद उसको सर्वत्रगतिरहित वर्णन करता है ॥९॥ यह तेरहवाँ सूक्त और दूसरा वर्ग समाप्त हुआ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (अराव्णः) दुष्टान् (अपघ्नन्तः) दारुणं दण्डं ददत् (पवमानाः) सतः पावयन् (स्वर्दृशः) सर्वद्रष्टा परमात्मा (ऋतस्य) सत्कर्मरूपयज्ञस्य (योनौ) वेद्याम् (सीदत) आगत्य तिष्ठतु ॥९॥ इति त्रयोदशं सूक्तं द्वितीयो वर्गश्च समाप्तः ॥