००६

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

मन्द्र꣡या सोम धा꣡रया
वृ꣡षा पवस्व देवयुः꣡
अ꣡व्यो वा꣡रेषु अस्मयुः꣡

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

mandráyā ← mandrá- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

soma ← sóma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

devayúḥ ← devayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pavasva ← √pū- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmayúḥ ← asmayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ávyaḥ ← ávi- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vā́reṣu ← vā́ra- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

म॒न्द्रया॑ । सो॒म॒ । धार॑या । वृषा॑ । प॒व॒स्व॒ । दे॒व॒ऽयुः ।
अव्यः॑ । वारे॑षु । अ॒स्म॒ऽयुः ॥

• mandrayā ← mandra
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “pleasant; eloquent; dulcet.”

• soma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• pavasva ← pū
• [verb], singular, Present imperative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• devayuḥ ← devayu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “devout; devoted.”

• avyo ← avyaḥ ← avya
• [noun], nominative, singular, masculine

• vāreṣv ← vāreṣu ← vāra
• [noun], locative, plural, masculine
• “strainer.”

• asmayuḥ ← asmayu
• [noun], nominative, singular, masculine

हे सोम वृषा कामानां वर्षिता देवयुः देवकामः अस्मयुः अस्मत्कामश्च अव्यः अवेः वारेषु वालेषु दशापवित्रे मन्द्रया मदकरया धारया पवस्व क्षर ॥

English translation:

“Soma, who is the showerer (of benefits), devoted to the gods, favourable to us, flow with your exhilarating stream into the woollen sieve.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

In Sāmaveda, avyo vārebhiḥ replaces avyo vāreṣvaḥ

O Soma, as bull purify yourself in a gladdening stream as you seek the gods,
as you seek us, in the sheep’s fleece.

SOMA, flow on with pleasant stream, a Bull devoted to the Gods,
Our Friend, unto the woollen sieve.

In wohltönendem Strome läutere dich, Soma, in den Schafhaaren, du der gottverlangende Stier, uns zugetan!

Mit munterm Strome riesele, o Soma, durch die Wolle hin, Uns liebend und den Göttern hold.

Благозвучным потоком, о сома,
Очищайся, как бык, любящий богов,
В волосках из овечьей шерсти, (ты) любящий нас!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

अब परमात्मा से बल और आह्लाद की प्रार्थना की जाती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे शान्त्यादिगुणसम्पन्न परमात्मन् ! आप (मन्द्रया) आह्लाद करनेवाली (धारया) वृष्टि से (पवस्व) हमको पवित्र करें, क्योंकि आप (वृषा) सब कामनाओं के देनेवाले हैं। (देवयुः) देवताओं के प्रिय हैं और (वारेषु अव्यः) पृथिव्यादि लोक-लोकान्तरों में व्यापक हैं। आप (अस्मयुः) हमको प्राप्त होकर आनन्दित करें॥१॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा इस ब्रह्माण्ड में सर्वत्र विराजमान है। दैवी सम्पत्तिवाले लोग उसको पा सकते हैं। इस अभिप्राय से परमात्मा को इस मन्त्र में देवप्रिय कथन किया गया है। वस्तुतः परमात्मा न किसी का प्रिय और न किसी का द्वेषी है ॥१॥

अथ परमात्मनः सकाशाद्बलमाह्लादश्च प्रार्थ्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - (सोम) हे शान्त्यादिगुणसम्पन्न परमात्मन् ! भवान् (मन्द्रया) आह्लादिकया (धारया) वृष्ट्या (पवस्व) अस्मान् पुनातु यतो भवान् (वृषा) सर्वकामनाप्रदः (देवयुः) देवप्रियः (वारेषु अव्यः) पृथ्व्यादिविविधलोकेषु व्यापकश्चास्ति भवान् (अस्मयुः) अस्मान्सदेच्छन् प्रीणातु ॥१॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अभि꣡ त्य꣡म् म꣡दियम् म꣡दम्
इ꣡न्दव् इ꣡न्द्र इ꣡ति क्षर
अभि꣡ वाजि꣡नो अ꣡र्वतः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

mádam ← máda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

mádyam ← mádya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índo ← índu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

íti ← íti (invariable)
{}

kṣara ← √kṣar- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

abhí ← abhí (invariable)
{}

árvataḥ ← árvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

vājínaḥ ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

अ॒भि । त्यम् । मद्य॑म् । मद॑म् । इन्दो॒ इति॑ । इन्द्रः॑ । इति॑ । क्ष॒र॒ ।
अ॒भि । वा॒जिनः॑ । अर्व॑तः ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• madyam ← mad
• [verb noun], accusative, singular
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• madam ← mada
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• indav ← indo ← indu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• iti
• [adverb]
• “thus; so; iti [word].”

• kṣara ← kṣar
• [verb], singular, Present imperative
• “run; melt.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vājino ← vājinaḥ ← vājin
• [noun], accusative, plural, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• arvataḥ ← arvant
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse.”

हे इन्दो सोम त्वम् इन्द्रः ईश्वरः इति कृत्वा त्यं तं मद्यं मदकरं मदं रसम् अभि क्षर वर्ष । वाजिनः बलवतः अर्वतः अश्वांश्च अस्मदर्थम् अभि क्षरेत्यर्थः । ।

English translation:

“Indu,do you, as sovereign, effuse that exhilarating juice, and pour forth vigorous steeds.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As sovereign: Lit. ‘as Indra’, i.e., acting as sovereign

Toward this exhilarating exhilaration, o drop, flow as “Indra”—
and toward prizewinning chargers.

Pāda b índav índra íti kṣara “o drop, flow as ‘Indra’” is the strongest piece of evidence for the identification of Indra and Soma in the previous hymn (IX.5.7, 9) and is so cited by Geldner (n. 7c to IX.5). As noted ad locc., I do not believe that those vss. equate the two gods; I do, however, believe that there is a (partial) equation here, on the basis of the mystical phonological near-identity of the two stems ‘drop’ (índu-) and ‘Indra’ (índra-), a similarity that is frequently exploited in this maṇḍala, as we have already noted. The identification of the two here also depends on the ambiguity of the goal of kṣara ‘flow’, namely mádam in pāda a. The stem máda- often refers to the ‘exhilarating drink’, namely soma itself, as well as to the abstract state of exhilaration. With Soma flowing to mádam, the former, concrete meaning is more or less excluded: S/soma can’t flow to itself. But the concrete goal is certainly available to the god Indra; cf. III.42.2 tám indra mádam ā́gahi, barhiṣṭhā́ṃ grā́vabhiḥ sutám “Come, Indra, to the exhilarating drink, stationed on the ritual grass, pressed by stones,” where the second pāda makes it clear that the concrete substance, not the abstract state, is meant. So if “Indra” substitutes for the drop here, mádam as concrete goal is possible. See also 9b and comm. thereon.

Pour hitherward, as Indra’s Self, Indu, that gladdening stream of thine,
And send us coursers full of strength.

Fließe zu solchem berauschenden Rausche, o Saft, indem du denkst: Ich bin Indra! Fließe um sieggewohnte Rennpferde einzubringen.

Den starken Rauschtrank ströme du den Indra rufend, Indu, her Und schnelle Rosse uns herbei.

Теки к этому пьяняещему опьянению,
О сок, (говоря себе) так: Индра!,
Теки к скакунам, приносящим награду.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे प्रेममय (इन्द्र) परमात्मन् ! आप (त्यं, मदं, मद्यम्) उस आह्लादजनक अपने प्रेममय मद की (अभिक्षर) वृष्टि करें, जो (अभिवाजिनः) सब बलकारक वस्तुओं में से हमारे योग्य है (अर्वतः) और जो ऐश्वर्य द्वारा व्याप्त करानेवाला है ॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में सर्वोपरि हर्षजनक परमात्मा के प्रेम की प्रार्थना की गयी है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्दो) हे प्रेममय ! (इन्द्र) परमात्मन् ! भवान् (त्यं, मदं, मद्यम्) तमाह्लादजनकं प्रेममयं मद्यं (अभिक्षर) वर्षतु यः (अभिवाजिनः) अखिलबलकारकवस्तुषु मदर्हः (अर्वतः) यश्चैश्वर्येण सर्वत्र व्याप्तिं कारयति ॥२॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अभि꣡ त्य꣡म् पूर्विय꣡म् म꣡दं
स्वानो꣡° अर्ष पवि꣡त्र आ꣡
अभि꣡ वा꣡जम् उत꣡ श्र꣡वः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
abhí ← abhí (invariable)
{}

mádam ← máda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pūrvyám ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)
{}

arṣa ← √arṣ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

pavítre ← pavítra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

suvānáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:AOR, voice:MED}

abhí ← abhí (invariable)
{}

śrávaḥ ← śrávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

utá ← utá (invariable)
{}

vā́jam ← vā́ja- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒भि । त्यम् । पू॒र्व्यम् । मद॑म् । सु॒वा॒नः । अ॒र्ष॒ । प॒वित्रे॑ । आ ।
अ॒भि । वाज॑म् । उ॒त । श्रवः॑ ॥

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• pūrvyam ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• madaṃ ← madam ← mada
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• suvāno ← suvānaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• arṣa ← ṛṣ
• [verb], singular, Present imperative
• “run.”

• pavitra ← pavitre ← pavitra
• [noun], locative, singular, neuter
• “strainer.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• vājam ← vāja
• [noun], accusative, singular, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• śravaḥ ← śravas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “fame; glory; ear.”

हे सोम सुवानः अभिषूयमाणस्त्वं पूर्व्यं प्रत्नं त्यं तं प्रसिद्ध मदं मदकरं रसं पवित्रे आ समन्तात् अभि अर्ष अभिगमय । वाजं बलमस्मान् अभि अर्ष । उत अपि च श्रवः अन्नमभ्यर्ष ॥

English translation:

“Rain out through the filter, while pressed that ancient exhilarating fluid, and pour us forth strength and food.”

Toward this ancient exhilaration rush into the filter as you are being pressed,
and toward victory’s prize and fame.

Flow to the filter hitherward, pouring that ancient gladdening juice,
Streaming forth power and high renown.

Fließe zu jenem altgewohnten Rausche, wenn du auf die Seihe ausgepreßt wirst, fließe zu Gewinn und Ruhm!

Und ströme diesen ersten Trank, gepresster, durch die Seihe her, Und Gut und Nahrung uns herbei.

Выжатый, струись по цедилке
К этому древнему опьянению,
К награде, а также к славе!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (पवित्र) हे सबको पावन करनेवाले परमात्मन् ! आप (त्यम्, पूर्व्यम्, मदम्) उस नित्यानन्द को (सुवानः) प्रदान करनेवाले हैं, जिससे मनुष्य सदैव के लिये आनन्दलाभ करता है, इसलिये आप (अभिवाजम्) सब प्रकार का बल (उत) और (श्रवः) ऐश्वर्य हमको (अर्ष) प्रदान करें ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - भवान् (त्यम्, पूर्व्यम्, मदम्) तं नित्यानन्दम् (सुवानः) उत्पादयति येन जनः शश्वत्प्रीयते अतो भवान् (अभिवाजम्) सर्वविधबलं (उत) तथा (श्रवः) कीर्तिं (अर्ष) मह्यं प्रयच्छ ॥३॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

अ꣡नु द्रप्सा꣡स इ꣡न्दव
आ꣡पो न꣡ प्रव꣡तासरन्
पुनाना꣡ इ꣡न्द्रम् आशत

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ánu ← ánu (invariable)
{}

drapsā́saḥ ← drapsá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índavaḥ ← índu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́paḥ ← áp- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

asaran ← √sr̥- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)
{}

pravátā ← pravát- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

āśata ← √naś- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

punānā́ḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

अनु॑ । द्र॒प्सासः॑ । इन्द॑वः । आपः॑ । न । प्र॒ऽवता॑ । अ॒स॒र॒न् ।
पु॒ना॒नाः । इन्द्र॑म् । आ॒श॒त॒ ॥

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• drapsāsa ← drapsāsaḥ ← drapsa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “drop; banner.”

• indava ← indavaḥ ← indu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “moon; Soma; drop; anusvāra; one; Candra; silver; camphor; point; juice.”

• āpo ← āpaḥ ← ap
• [noun], nominative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• pravatāsaran ← pravatā ← pravat
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “slope; river.”

• pravatāsaran ← asaran ← sṛ
• [verb], plural, Thematic aorist (Ind.)
• “sṛ; liquefy; run; spread; stretch out.”

• punānā ← punānāḥ ← pū
• [verb noun], nominative, plural
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• āśata ← aś
• [verb], plural, Root aorist (Ind.)
• “get; reach; enter (a state).”

द्रप्सासः द्रुतगतयः पुनानाः क्षरन्तः इन्दवः सोमाः प्रवता प्रवणेन मार्गेण आपो न आप इव इन्द्रम् अनु असरन् अनुगच्छन्ति । आशत व्याप्नुवन्ति च ॥

English translation:

“The quickly-falling drops, as they filter, follow Indra and reach him, like waters rushing down a declivity.”

In succession, the droplets, the drops, have run like waters down a slope.
Being purified, they have reached Indra.

As noted ad IX.3.3, in contrast to pávamāna- ‘purifying oneself’, I consider other medial participles to √pū to be passive and have so tr. punāná- here, though there is no overt sign of passive value and both Geldner and Renou tr. as reflexive (also in 9a).

Hither the sparkling drops have flowed, like waters down a steep descent
They have reached Indra purified.

Die Somatropfen sind abgeflossen wie die Gewässer stromabwärts; sich läuternd sind sie zu Indra gelangt.

Ihm strömten Indu-Tropfen nach, wie Wasser an dem Felsenhang; Geklärt erreichten Indra sie.

Соки каплями устремились,
Словно воды по склону,
Очищаясь, они достигли Индры.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (द्रप्सासः) गतिशील परमात्मा (इन्दवः) ऐश्वर्यसम्पन्न (अनु) सर्वत्र व्याप्त हो रहा है (प्रवता,आपः.,न) बहते हुए जलों के समान (असरन्) गति करता है। उक्त परमात्मा (पुनानाः) पवित्र करता हुआ (इन्द्रम्) ऐश्वर्य्य को (आशत्) देता है।

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार सर्वत्र बहते हुए जल इस पृथिवी को नाना प्रकार के लता गुल्मादिकों से सुशोभित करते हैं, इसी प्रकार परमात्मा अपनी व्यापकता से प्रत्येक प्राणी में आह्लाद उत्पन्न करता है ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - (द्रप्सासः) गमनशील ईश्वरः (इन्दवः) ऐश्वर्यसम्पन्नः (अनु) सर्वत्र अश्नुते (प्रवता,आपः,न) स्यन्दमानं जलमिव (असरन्) सरति स एव (पुनानाः) लोकं शोधयन् (इन्द्रम्) ऐश्वर्यं (आशत्) ददाति ॥४॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

य꣡म् अ꣡त्यम् इव वाजि꣡नम्
मृज꣡न्ति यो꣡षणो द꣡श
व꣡ने क्री꣡ळन्तम् अ꣡त्यविम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
átyam ← átya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)
{}

vājínam ← vājín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

dáśa ← dáśa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

mr̥jánti ← √mr̥j- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

yóṣaṇaḥ ← yóṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

átyavim ← átyavi- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

krī́ḷantam ← √krīḍ- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

váne ← vána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

यम् । अत्य॑म्ऽइव । वा॒जिन॑म् । मृ॒जन्ति॑ । योष॑णः । दश॑ ।
वने॑ । क्रीळ॑न्तम् । अति॑ऽअविम् ॥

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• atyam ← atya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “horse; steed.”

• iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• vājinam ← vājin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “victorious; triumphant; strong; gainful.”

• mṛjanti ← mṛj
• [verb], plural, Present indikative
• “purify; polish; rub; remove.”

• yoṣaṇo ← yoṣaṇaḥ ← yoṣan
• [noun], nominative, plural, feminine

• daśa ← daśan
• [noun], nominative, plural, feminine
• “ten; tenth; daśan [word].”

• vane ← vana
• [noun], locative, singular, neuter
• “forest; wood; tree; grove; vana [word]; forest; brush.”

• krīﾱantam ← krīḍantam ← krīḍ
• [verb noun], accusative, singular
• “frolic; love; play; amuse.”

• atyavim ← atyavi
• [noun], accusative, singular, masculine

अत्यविं दशापवित्रमतिक्रम्य वने अरण्ये क्रीळन्तं वर्तमानं यं सोमं दश दशसंख्याकाः योषणः स्त्रियः। अङ्गुलय इत्यर्थः। तथा च निगमान्तरं - ‘तमीमण्वीः समर्य आ गृभ्णन्ति योषणो दश’ (ऋ. सं. ९.१.७ ) इति । वाजिनं बलिनम् अत्यमिव अश्वमिव मृजन्ति परिचरन्ति । उत्तरया सहान्वयः ॥ ॥ २६ ॥

English translation:

“That which sporting in the wood and spurting beyond the sieve, the ten sisters press, as (men rub down) a strong horse.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The ten sisters: the ten fingers, as in RV 9.001.07

Whom the ten maidens groom like a prizewinning steed,
him playing in the wood(en vessel), beyond the sheep [=fleece],

This is a rel. cl. without a main cl., but it is easily attached to vs. 6 (relative / correlative 5a yám … 6a tám …). So also Renou

Whom, having passed the filter, ten dames cleanse, as ’twere a vigorous steed,
While he disports him in the wood,-

Den die zehn jungen Frauen putzen wie ein preisgewinnendes Roß, der im Holz sich tummelnd durch die Schafwolle rinnt.

Ihn, welchen wie ein schnelles Ross die zehn Jungfrauen reinigen, Der durch die Seihe hüpft ins Holz,

Кого, как коня, приносящего награду,
Начищают десять юных жен,
Когда он резвится в деревянном (сосуде, пройдя) сквозь сито.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (यम्) जिस (अत्यम्) सर्वव्यापक परमात्मा को (योषणः दश) दश प्रकार की प्रकृतियें (वाजिनम् इव) जीवात्मा के समान (मृजन्ति) शोभायुक्त करती हैं, वह जीवात्मा जो (वने) शरीररूपी वन में (क्रीळन्तम्) कीड़ा कर रहा है और (अत्यविम्) इन्द्रियसङ्घात से परे है॥५॥

भावार्थभाषाः - जिस प्रकार पाँच ज्ञानेन्द्रिय और पाँच कर्मेन्द्रिय ये दशों मिल कर जीवात्मा की महिमा को बताते हैं, इसी प्रकार पाँच सूक्ष्मभूत और स्थूलभूत ये दोनों प्रकृतियें मिलकर परमात्मा के महत्त्व का वर्णन करते हैं। कई एक लोगों ने दश के अर्थ यहाँ दश उँगुलियें दी हैं, उनके मत में सोम रस दश उँगुलियों से लपेटकर खाया जाता है, इसलिये दश से उन्होंने दश उँगुलियें ली हैं। पहले तो ये वात अन्यथा है कि सोमरस उँगुलियों से खाया जाता है, क्योंकि सोमरस पीने की चीज है, खाने की नहीं। अन्य युक्ति ये है कि इस मण्डल के प्रथम सूक्त मं० ७ में गृभ्णन्ति योषणा दश ये पाठ आया है, जिससे दश इन्द्रियों का ग्रहण किया गया है, उँगुलियों का नहीं ॥५॥२६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (यम् अत्यम्) यं सर्वगं परमात्मानं (योषणः दश) दश प्रकृतयः (वाजिनम् इव) जीवात्मानमिव (मृजन्ति) शोधयन्ति स जीवात्मा यो हि (वने) शरीररूपे वने (क्रीळन्तम्) विहरति तथा च (अत्यविम्) इन्द्रियग्रामात्परोऽस्ति ॥५॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

तं꣡ गो꣡भिर् वृ꣡षणं र꣡सम्
म꣡दाय देव꣡वीतये
सुत꣡म् भ꣡राय सं꣡ सृज

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
góbhiḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

rásam ← rása- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣaṇam ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devávītaye ← devávīti- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

bhárāya ← bhára- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sám ← sám (invariable)
{}

sr̥ja ← √sr̥j- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

sutám ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

तम् । गोभिः॑ । वृष॑णम् । रस॑म् । मदा॑य । दे॒वऽवी॑तये ।
सु॒तम् । भरा॑य । सम् । सृ॒ज॒ ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gobhir ← gobhiḥ ← go
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• vṛṣaṇaṃ ← vṛṣaṇam ← vṛṣan
• [noun], accusative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• rasam ← rasa
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mercury; juice; medicine; rasa; alchemy; liquid; Rasa; mahārasa; taste; broth; elixir; resin; rasa; essence; six; water; soup; liquid body substance; rasa; formulation; myrrh; rasa [word]; amṛta; purpose; delight; solution; milk; beverage; alcohol; sap; nectar; Rasātala.”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• devavītaye ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītaye ← vītaye ← vīti
• [noun], dative, singular, feminine

• sutam ← suta
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Soma.”

• bharāya ← bhara
• [noun], dative, singular, masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• saṃ ← sam
• [adverb]
• “sam; together; together; saṃ.”

• sṛja ← sṛj
• [verb], singular, Present imperative
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

वृषणं कामानां वर्षितारं देववीतये देवानां पानाय मदाय सुतम् अभिषुतं तं रसं भराय संग्रामाय गोभिः पयोभिः सं सृज संयोजय ॥

English translation:

“That desire-showring liquor, effused for the drink of the gods and for our exhilaration, mix with milk for prowess in battle.”

That bullish sap—merge it with the cows, for exhilaration, for the gods’ pursuit—
the pressed soma for the taking.

The steer-strong juice with milk pour forth, for feast and service of the Gods,
To him who bears away the draught.

Lasset den Bullen mit den Kühen zusammen, den Saft, der zum Rausche ausgepreßt ist, zur Götterladung, zur Darbringung!

Den milchgemischten Trank ergiess, der wie ein Stier mit Kühen eilt, Den Göttern bring’ er Rausch beim Mahl.

Этого быка соедини с коровами,
Сок, выжатый для опьянения,
Для приглашения богов, для приношения!

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) उक्त परमात्मा को (वृषणम्) जो कामनाओं का देनेवाला है (मदाय) आह्लाद के लिये (रसम्) रसरूप है (देववीतये) ऐश्वर्य उत्पन्न करने के लिये (भराय) धारण करने के लिये (सुतम्) स्वतःसिद्ध उस परमात्मा को (संसृज) ध्यान का विषय बनाओ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा उपदेश करता है कि हे जीव तू सर्वोपरि ब्रह्मानन्द के देनेवाले ब्रह्मा को एकमात्र लक्ष्य बनाकर उस के साथ तू अपनी चित्तवृत्तियों का योग कर, इसका नाम आध्यात्मिक योग है। रस के अर्थ यहाँ ब्रह्मा के हैं, किसी रसविशेष के नहीं, क्योंकि “रसोवैसः रसंह्येवायंलब्ध्वा आनन्दी भवति” तै० २। ७। अर्थात् वह ब्रह्मा आनन्दस्वरूप है और उसके आनन्द को लाभ करके जीव आनन्दित होता है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (तम्) पूर्वोक्तं परमात्मानं (वृषणम्) कामपूरकम् (मदाय) आह्लादाय (रसम्) रसरूपम् (देववीतये) ऐश्वर्यमुत्पादयितुं (भराय) धारयितुं (सुतम्) स्वतःसिद्धं (संसृज) ध्यानविषयीकुरुत ॥६॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

देवो꣡ देवा꣡य धा꣡रया
इ꣡न्द्राय पवते सुतः꣡
प꣡यो य꣡द् अस्य पीप꣡यत्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
deváḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

devā́ya ← devá- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

dhā́rayā ← dhā́rā- 1 (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

índrāya ← índra- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

páyaḥ ← páyas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

pīpáyat ← √pī- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

दे॒वः । दे॒वाय॑ । धार॑या । इन्द्रा॑य । प॒व॒ते॒ । सु॒तः ।
पयः॑ । यत् । अ॒स्य॒ । पी॒पय॑त् ॥

• devo ← devaḥ ← deva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devāya ← deva
• [noun], dative, singular, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dhārayendrāya ← dhārayā ← dhārā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “flush; flow; current; spring; fountain.”

• dhārayendrāya ← indrāya ← indra
• [noun], dative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• payo ← payaḥ ← payas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “milk; milky juice; water; fluid; juice; payas [word]; drink.”

• yad ← yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pīpayat ← pyā
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “swell; abound; swell.”

देवाय द्योतमानाय इन्द्राय सुतः अभिषुतः देवः द्योतमानः सोमः धारया पवते क्षरति । यत् यस्मात् अस्य सोमस्य पयः पीपयत् इन्द्रमाप्यायितवत् । तस्माद्धारया पवत इत्यर्थः ॥

English translation:

“The divine Soma, when effused, flows to the divine Indra in a stream, since its milk flattens him.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Flattens: pīpayat = from pyai (reduplicated form); or, pi = its milk swells

The god for the god—pressed, he purifies himself in a stream
for Indra,
when he [=Indra] swells his milk.

This vs. reestablishes the line of demarcation between Soma and Indra that was blurred in vs. 2, by means of the reciprocal figure devó devā́ya “the god for the god,” with the dat. further specified as índrāya.

The stem pīpáya- is ambiguous; it can be both intrans. and trans. (and at least once mixed: I.63.8; see comm. ad loc.). In this passage Geldner takes it as intrans. (“wann seine Milch quillt”). The ambiguity is in part the result of the partial coincidence of the pf. subjunctive and the redupl. aor. injunctive (or subj.) (see Kümmel 301-3), and in this passage we appear to have the trans. redupl. aor. (Kümmel 302). Partly on the basis of VIII.1.19, Oldenberg takes Indra as the subj. of trans. pīpáyat. Renou also considers the form “probably” transitive, though he does not specify the subject.

Effused, the God flows onward with his stream to Indra, to the God,
So that his milk may strengthen him.

Der Gott läutert sich mit seinem Strome für Gott Indra ausgepreßt, wann seine Milch quillt.

Dem Gotte Indra rieselt zu im Strom der Gott, der Somasaft, Damit er nähre seine Kraft.

Бог, для бога Индры
Выжатый, очищается потоком,
Когда он делает набухшим свое молоко.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः)दीव्यतीति देवः प्रकाशस्वरूप परमात्मा (देवाय) दिव्यशक्तिधारी (इन्द्राय) परमैश्वर्य्यवाले जिज्ञासु के लिये (धारया) आनन्द की वृष्टि से (पवते) पवित्र करता है (सुतः) आनन्दों का आविर्भावकरनेवाला है (यत्) जो (अस्य) इस पूर्वोक्त जिज्ञासु को (पयः) पानार्ह आनन्द को (पीपयत्) पिलाता है, इसलिये वह आनन्दों काआविर्भावकरनेवाला है॥७॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा ही सब आनन्दों काआविर्भावकरनेवाला है। वह जिन पुरुषों को ब्रह्मानन्द का पात्र समझता है, उनको आनन्द प्रदान करता है।यहाँ देव शब्द के अर्थ परमात्मा और दूसरे देव शब्द के अर्थ जिज्ञासु के–“स्याच्चैकस्यब्रह्मशब्दवत्” ब्र० सू० २।३।५। इस सूत्र से ब्रह्मशब्द के समान है अर्थात् “तपसा ब्रह्म विजिज्ञासस्व तपो ब्रह्मेति” तै० ३।२। इस वाक्य में पहले ब्रह्मा शब्द के अर्थ ईश्वर के हैं, दूसरे ब्रह्म शब्द के अर्थ तप के हैं। जिस प्रकार इसमें एक ही स्थान में दो अर्थ हो जाते हैं, उसी प्रकार उक्त मन्त्र में देव शब्द के दो अर्थ करने में कोई दोष नहीं ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - (देवः) प्रकाशस्वरूपः परमात्मा (देवाय) दिव्यशक्तये (इन्द्राय) ऐश्वर्यवते जिज्ञासवे (धारया) आनन्दवृष्ट्या (पवते) पवित्रीकरणं धारयति (सुतः) आनन्दस्याविर्भावकः सोऽस्ति (यत्) यतः (अस्य) इमं जिज्ञासुं (पयः) पानार्हमानन्दं (पीपयत्) पाययति, अत आविर्भावक आनन्दस्यास्ति ॥७॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

आत्मा꣡ यज्ञ꣡स्य रं꣡हिया
सुष्वाणः꣡ पवते सुतः꣡
प्रत्नं꣡ नि꣡ पाति का꣡वियम्

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ātmā́ ← ātmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ráṁhyā ← ráṁhi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yajñásya ← yajñá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

pavate ← √pū- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

suṣvāṇáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:MED}

sutáḥ ← √su- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

kā́vyam ← kā́vya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ní ← ní (invariable)
{}

pāti ← √pā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

pratnám ← pratná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

आ॒त्मा । य॒ज्ञस्य॑ । रंह्या॑ । सु॒स्वा॒णः । प॒व॒ते॒ । सु॒तः ।
प्र॒त्नम् । नि । पा॒ति॒ । काव्य॑म् ॥

• ātmā ← ātman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “self; nature; Ātman; mind; soul; self; body; character; ātman [word]; person; life; peculiarity.”

• yajñasya ← yajña
• [noun], genitive, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• raṃhyā ← raṃhi
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “speed.”

• suṣvāṇaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• pavate ← pū
• [verb], singular, Present indikative
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• sutaḥ ← su
• [verb noun], nominative, singular
• “press out; su.”

• pratnaṃ ← pratnam ← pratna
• [noun], accusative, singular, neuter
• “age-old; pratna [word].”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• pāti ← pā
• [verb], singular, Present indikative
• “protect; govern.”

• kāvyam ← kāvya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “Uśanas; poem; Kāvya; wisdom.”

यज्ञस्य आत्मा आत्मभूतः सुतः अभिषुतः सोमः सुष्वाणः यजमानेभ्यः कामान् प्रेरयन रंह्या वेगेन पवते क्षरति । प्रत्नं पुरातनं काव्यम् आत्मनः कवित्वं च नि पाति अभिरक्षति ॥

English translation:

“The soul of the sacrifice, the effused Soma, flows; with speed bringing blessings, and maintains his ancient seer-hood.”

The embodiment of the sacrifice, the pressed soma, having been pressed, purifies himself at speed.
He protects the age-old poetic skill. ꣡

Soul of the sacrifice, the juice effused flows quickly on: he keeps
His ancient wisdom of a Sage.

Die Seele des Opfers, in raschem Laufe ausgepreßt, läutert sich der Ausgepreßte, er wahret die alte Seherweisheit.

Als Opfers Seele rieselt er in Eile, der gepresste Trank, Er schützt die alte Seherkraft.

Дух жертвы, в быстром беге
Выжатый, очищается сома.
Он охраняет древнее поэтическое искусство.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - पूर्वोक्त परमात्मा (यज्ञस्य आत्मा) यज्ञ का आत्मा है (सुष्वाणः) सर्वप्रेरक और (सुतः) आनन्द का आविर्भावक (रंह्या) सर्वत्र गतिरूप से (पवते) पवित्र करता है, वही परमात्मा (प्रत्नं काव्यम्) प्राचीन काव्य की (निपाति) रक्षा करता है ॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा सब यज्ञों का आत्मा है अर्थात् ब्रह्मयज्ञ, देवयज्ञ, ध्यानयज्ञ,ज्ञानयज्ञ इत्यादि कोई यज्ञ भी उसकी सत्ता के विना नहीं हो सकता। इसी अभिप्राय से ब्रह्मज्ञान की कई पुस्तकों में परमात्मा को अधियज्ञरूप से वर्णन किया है। जो इस मन्त्र में काव्य शब्द आया है, वह ‘कवते इति कवि:’ इस व्युत्पत्ति से ज्ञानी का अभिधायक है और ‘कवेः कर्म काव्यम्’ इस प्रकार सर्वज्ञ परमात्मा की रचनारूप वेद का नाम यहाँ काव्य है, किसी आधुनिक काव्य का नहीं। तात्पर्य यह है कि वह अपने ज्ञानरूपी वेद-काव्य द्वारा उपदेश करके सृष्टि की रक्षा करता है ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - पूर्वोक्तः परमात्मा (यज्ञस्य आत्मा) यज्ञस्य आत्माऽस्ति (सुष्वाणः) सर्वस्य प्रेरकः तथा (सुतः) आनन्दस्य आविर्भावयिता (रंह्या) सर्वत्र गत्या (पवते) पुनाति स एवं (प्रत्नं काव्यम्) प्राचीनं काव्यं (निपाति) निरन्तरं रक्षति ॥८॥

• देवता - पवमानः सोमः
• ऋषिः - असितः काश्यपो देवलो वा
• छन्दः - गायत्री

एवा꣡ पुनान꣡ इन्द्रयु꣡र्
म꣡दम् मदिष्ठ वीत꣡ये
गु꣡हा चिद् दधिषे गि꣡रः

Strata
Normal

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
evá ← evá (invariable)
{}

indrayúḥ ← indrayú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

punānáḥ ← √pū- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:MED}

mádam ← máda- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

madiṣṭha ← mádiṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

vītáye ← vītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

cit ← cit (invariable)
{}

dadhiṣe ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

gíraḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:PL}

gúhā ← gúhā (invariable)
{}

ए॒व । पु॒ना॒नः । इ॒न्द्र॒ऽयुः । मद॑म् । म॒दि॒ष्ठ॒ । वी॒तये॑ ।
गुहा॑ । चि॒त् । द॒धि॒षे॒ । गिरः॑ ॥

• evā ← eva
• [adverb]
• “indeed; merely; thus; even; surely; same; eva [word]; successively; immediately; in truth.”

• punāna ← punānaḥ ← pū
• [verb noun], nominative, singular
• “purify; filter; blow; purify; purge; sift.”

• indrayur ← indrayuḥ ← indrayu
• [noun], nominative, singular, masculine

• madam ← mada
• [noun], accusative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• madiṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine

• vītaye ← vī
• [verb noun]
• “approach; ask; desire; go; drive.”

• guhā
• [adverb]
• “secretly.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• dadhiṣe ← dhā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• giraḥ ← gir
• [noun], accusative, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

हे मदिष्ठ अतिशयेन मदकर सोम इन्द्रयुः इन्द्रकामस्त्वं वीतये इन्द्रस्य पानाय एव एवं मदं पुनानः क्षरन् गुहा गुहायाम् । यज्ञशालायामित्यर्थः । गिरः चित् शब्दानपि दधिषे । अभिषववेलायामुपरवेषु धारयसि । करोषीत्यर्थः ॥ ॥ २७ ॥

English translation:

“Most exciting (Soma), devoted to Indra, as you pour forth the exhilarating juice for his drinking, you emit sounds in the secret (hall of sacrifice).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

You emit sounds: uparavas = round sounding holes, which are dug in the ground, and over which the two boards, used for pressing the Soma, are plural ced. These holes are said to deepen the sound of the stones with which the boards and Soma are beaten, during crushing; guhā cid dadhiṣe giraḥ = you store praises in secret (Kātyāyana’s Sutra 8.4.28

In just this way, as you are being purified and seeking Indra, for him to pursue exhilaration, you most exhilarating one,
you make the hymns, though hidden, your own.

This vs. picks up various expressions from the hymn: índrayúḥ (pāda a) matches up with devayúḥ (1b) and asmayúḥ (1c), thus forming a slight ring. In b mádam … vītáye “(for Indra) to pursue exhilaration / the exhilarating drink” “repairs” the slightly anomalous mádam … kṣara in 2ab (see comm. there) and also echoes 6b mádāya devávītaye. I might therefore alter the tr. to “for him to pursue the exhilarating drink.” See also punānáḥ in pāda a, repeating the same part. in 4c.

So pouring forth, as Indra’s Friend, strong drink, best Gladdener! for the feast,
Thou, even in secret, storest hymns.

Also dich für Indra läuternd, daß er nach dem Rauschtrank Begehren trage, du Berauschendster, hast du Lobreden, wenn auch nur versteckt.

Den Indra liebend, so geklärt, zum Mahle, Rausch erregendster, Nimmst du die Lieder in dich auf.

Так очищаемый, любящий Индру,
О самый пьянящий, чтоб понравилось опьянение,
Хоть и тайно, ты несешь в себе песни.

• पवमानः सोमः
• असितः काश्यपो देवलो वा
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (गुहा) आपने अपनी ज्ञानरूपी गुहा में (गिरः) वेदरूपी वाणियों को (दधिषे) धारण किया है (चित्) क्योंकि (इन्द्रयुः) आपऐश्वर्य के चाहनेवाले हैं, इसलिये (वीतये) ऐश्वर्य के लिये (मदम्मदिष्ट) उनके द्वारा हमारे आनन्द को बढ़ाइये॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (गुहा) भवान् स्वज्ञानमय्यां गुहायां (गिरः) वेदवाचः (दधिषे) धारयति (चित्) यतः (इन्द्रयुः) भवान् ऐश्वर्यमभिलाषायुक्तः अतः (वीतये) ऐश्वर्याय ताभिः (मदम्मदिष्ट) आनन्दं वर्द्धयतु ॥९॥