०९६

सर्वाष् टीकाः ...{Loading}...
सायण-भाष्यम्

‘ अस्मै ’ इत्येकविंशत्यृचं तृतीयं सूक्तम् । अत्रानुक्रम्यते- अस्मै सैका द्युतानो वा मारुतस्त्रैष्टुभं चतुर्थी विराळिष्यामीति मारुतः पादः परैन्द्राबार्हस्पत्या’ इति । द्युतानाख्यो मरुतां पुत्र ऋषिस्तिरश्चीर्नामाङ्गिरसो वा । चतुर्थी विराट् । शिष्टास्त्रिष्टुभः । इन्द्रो देवता । इष्यामि वो मरुतः’ इति पादो मरुद्देवत्यः। ‘अध द्रप्सः’ इत्येषा त्विन्द्राबृहस्पतिदेवताका । सूक्तविनियोगो लिङ्गादवगन्तव्यः ॥

Jamison Brereton

96 (705)
Indra (except Maruts 14d, Indra and Br̥haspati 15)
Tiraścī Āṅgirasa or Dyutāna Māruti
21 verses: triṣṭubh except virāj 4, arranged in trcas ̥
A rich and complex hymn containing both glancing references and vivid treatments of several Indra myths. Its parts conform well to the tr̥ca structure, especially (as often) toward the end. Each of the last four tr̥cas (vss. 10–21) has a verbal signa ture: in verses 10–12 the half-pāda refrain “surely he will take cognizance” (kuvíd aṅgá védat); in verses 13–15 the “droplet” (drapsá); in verses 16–18 the opening “you
then” (tuváṃ ha tyád); in verses 19–21 the definitional “Vr̥tra-smiter” (vr̥trahā́). The first tr̥ca of the hymn (vss. 1–3) sets the stage for the wide-ranging praise of Indra by describing his overwhelming power in three different areas. In verse 1 the powers of nature are subject to him. Verse 2 apparently contains a snatch of the Emuṣa myth, most extensively related in VIII.71. In that myth Indra shoots a boar named Emuṣa through many mountains; here only the mountains and the arrow-shot are mentioned, but the prodigious nature of the unnamed archer’s action is clear, and the audience would be aware that this was a boyhood deed of Indra’s. In verse 3 Indra’s body is described as the site of his powers, both physical and mental.
The second tr̥ca (vss. 4–6) begins with a summary of his preeminence (vs. 4), but soon moves to the Vr̥tra battle (vs. 5) and especially to the Maruts’ role in it, a topic that will also occupy the third tr̥ca. The Maruts appear to be the “formula tors” (brahmáns) introduced at the end of verse 5, bellowing to Indra. Verses 6–9 are best interpreted as the direct speech of the Maruts to Indra, offering him their praise while seeking an alliance with him. They remind him (vs. 7) that they stuck and continue to stick by him when the other gods deserted him in the Vr̥tra battle, and they put in their claim to share the sacrifice with him (vs. 8), a claim also vividly dramatized in the dialogue hymn I.165. They end their speech (vs. 9) with the reas
surance that together they, the Maruts and Indra, will make an unbeatable team. The next tr̥ca (vss. 10–12) returns to the ritual present, with the poet’s exhorta tion to himself to produce well-crafted words for Indra—whose attention to the praises he nervously hopes for. The following tr̥ca (vss. 13–15) is the most puz zling part of the hymn; it concerns an otherwise unknown story about a “droplet” (drapsá) or perhaps an individual (human? divine? semi-divine?) so named. There is a conflict of some sort in the Aṃśumatī River, which Indra appears to win in verse 15. The middle verse of the tr̥ca (vs. 14) is 1st-person direct speech and may be the

words of Indra addressing the Maruts. But the “story” may also be an extended ritual metaphor. “Droplet” is a word also used of soma, and the name of the river means literally “possessing (soma) plants.” The descent of the droplet into the river could well describe the rinsing of the soma plant that forms a regular part of soma preparation, although the ritual counterpart of the mythic conflict is difficult to identify.
Unified by its opening words “you then,” the next tr̥ca (vss. 16–18) provides a survey of some of Indra’s great deeds, some obscure (like the rivalry with the unidentified seven in vs. 16), some familiar: the defeat of Śuṣṇa (17c), the release of the cows from Vala (17d), and the Vr̥tra battle again (18). The last tr̥ca begins with a riddle, though not a very challenging one. The first three pādas of verse 19 give a series of definitional descriptors of a hero. Those asked the riddle give their answer to “the other,” in our opinion the riddler himself: “That’s the Vr̥tra-smiter!” And they provide other embellishments to the Vr̥tra-smiter in the following two verses (20–21), while declaring the need to invoke and praise him. The hymn thus keeps returning to the Vr̥tra battle, and the final three verses implicitly assert that Vr̥tra-smiter is Indra’s fundamental role.

Jamison Brereton Notes

Indra

01 अस्मा उषास - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अस्मा᳓ उषा᳓स आ᳓तिरन्त या᳓मम्
इ᳓न्द्राय न᳓क्तम् ऊ᳓र्मियाः सुवा᳓चः
अस्मा᳓ आ᳓पो मात᳓रः सप्त᳓ तस्थुर्
नृ᳓भ्यस् त᳓राय सि᳓न्धवः सुपाराः᳓

02 अतिविद्धा विथुरेणा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓तिविद्धा विथुरे᳓णा चिद् अ᳓स्त्रा
त्रिः᳓ सप्त᳓ सा᳓नु सं᳓हिता गिरीणा᳓म्
न᳓ त᳓द् देवो᳓ न᳓ म᳓र्तियस् तुतुर्याद्
या᳓नि प्र᳓वृद्धो वृषभ᳓श् चका᳓र

03 इन्द्रस्य वज्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

इ᳓न्द्रस्य व᳓ज्र आयसो᳓ नि᳓मिश्ल
इ᳓न्द्रस्य बाहुवो᳓र् भू᳓यिष्ठम् ओ᳓जः
शीर्ष᳓न्न् इ᳓न्द्रस्य क्र᳓तवो निरेक᳓
आस᳓न्न् ए᳓षन्त श्रु᳓तिया उपाके᳓

04 मन्ये त्वा - विराट्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

म᳓न्ये त्वा यज्ञि᳓यं यज्ञि᳓यानाम्
म᳓न्ये त्वा च्य᳓वनम् अ᳓च्युतानाम्
म᳓न्ये त्वा स᳓त्वनाम् इन्द्र केतु᳓म्
म᳓न्ये त्वा वृषभं᳓ चर्षणीना᳓म्

05 आ यद्वज्रम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

आ᳓ य᳓द् व᳓ज्रम् बाहुवो᳓र् इन्द्र ध᳓त्से
मदच्यु᳓तम् अ᳓हये ह᳓न्तवा᳓ उ
प्र᳓ प᳓र्वता अ᳓नवन्त प्र᳓ गा᳓वः
प्र᳓ ब्रह्मा᳓णो अभिन᳓क्षन्त इ᳓न्द्रम्

06 तमु ष्थवाम - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓म् उ ष्टवाम य᳓ इमा᳓ जजा᳓न
वि᳓श्वा जाता᳓नि अ᳓वराणि अस्मात्
इ᳓न्द्रेण मित्रं᳓ दिधिषेम गीर्भि᳓र्
उ᳓पो न᳓मोभिर् वृषभं᳓ विशेम

07 वृत्रस्य त्वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

वृत्र᳓स्य त्वा श्वस᳓थाद् ई᳓षमाणा
वि᳓श्वे देवा᳓ अजहुर् ये᳓ स᳓खायः
मरु᳓द्भिर् इन्द्र सखियं᳓ ते अस्तु
अ᳓थेमा᳓ वि᳓श्वाः पृ᳓तना जयासि

08 त्रिः षष्थिस्त्वा - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त्रिः᳓ षष्टि᳓स् त्वा मरु᳓तो वावृधाना᳓
उस्रा᳓ इव राश᳓यो यज्ञि᳓यासः
उ᳓प त्वे᳓मः कृधि᳓ नो भागधे᳓यं
शु᳓ष्मं त एना᳓ हवि᳓षा विधेम

09 तिग्ममायुधं मरुतामनीकम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तिग्म᳓म् आ᳓युधम् मरु᳓ताम् अ᳓नीकं
क᳓स् त इन्द्र प्र᳓ति व᳓ज्रं दधर्ष
अनायुधा᳓सो अ᳓सुरा अदेवा᳓श्
चक्रे᳓ण ताँ᳓ अ᳓प वप ऋजीषिन्

10 मह उग्राय - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

मह᳓ उग्रा᳓य तव᳓से सुवृक्ति᳓म्
प्र᳓ ईरय शिव᳓तमाय पश्वः᳓
गि᳓र्वाहसे गि᳓र इ᳓न्द्राय पूर्वी᳓र्
धेहि᳓ तनु᳓वे कुवि᳓द् अङ्ग᳓ वे᳓दत्

11 उक्थवाहसे विभ्वे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

उक्थ᳓वाहसे विभु᳓वे मनीषां᳓
द्रु᳓णा न᳓ पार᳓म् ईरया नदी᳓नाम्
नि᳓ स्पृश धिया᳓ तनु᳓वि श्रुत᳓स्य
जु᳓ष्टतरस्य कुवि᳓द् अङ्ग᳓ वे᳓दत्

12 तद्विविड्ढि यत्त - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

त᳓द् विविड्ढि य᳓त् त इ᳓न्द्रो जु᳓जोषत्
स्तुहि᳓ सुष्टुतिं᳓ न᳓मसा᳓ विवास
उ᳓प भूष जरितर् मा᳓ रुवण्यः
श्राव᳓या वा᳓चं कुवि᳓द् अङ्ग᳓ वे᳓दत्

13 अव द्रप्सो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓व द्रप्सो᳓+++(=drop → अमा-चन्द्रः सूर्यग्रहे विशिष्य)+++ अंशुम᳓तीम्+++(=सोम-पन्थानम्)+++ अतिष्ठद्
इयानः᳓ कृष्णो᳓ दश᳓भिः सह᳓स्रैः +++(ऋक्षैः सह)+++।
+++(साहाय्येन)+++ आ᳓वत् त᳓म् इ᳓न्द्रः +++(ज्येष्ठास्थः, रोहिणीसुहृत् विषुवरेखास्थः)+++ श᳓च्या+++(→कौशलेन)+ धमन्तम् +++(अन्ये ग्रहा इव खे- “cosmic wind”-कल्पना प्राचीनानाम्)+++᳓,
अ᳓प स्ने᳓हितीर्+++(=हिम-मारुतानि)+++ नृम᳓णा +++(अप-)+++अधत्त +++(तेन धमनसाहाय्येन)+++॥

14 द्रप्समपश्यं विषुणे - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

द्रप्स᳓म् अपश्यं वि᳓षुणे +++(←equinoctial colure?)+++ च᳓रन्तम्
उपह्वरे᳓ नद्यो᳙+++(द्या)+++ अंशुम᳓त्याः+++(←सोम-पन्था खे?)+++ ।
न᳓भो न᳓ कृष्ण᳓म् अवतस्थिवां᳓सम्
इ᳓ष्यामि वो वृषणो +++(वृषभराशौ रोहिण्या सह)+++ यु᳓ध्यताजौ᳓ ॥

(३०००BCE इ᳓ति᳓ व᳓र्षे᳓ ज्ये᳓ष्ठा᳓यां᳓ (←इ᳓न्द्रः᳓) वृ᳓ष᳓भे᳓ रो᳓हि᳓ण्यां᳓ च᳓ वि᳓षु᳓व᳓रे᳓खा᳓ (←वि᳓षु᳓णे᳓)। )

15 अध द्रप्सो - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

अ᳓ध+++(थ)+++ द्रप्सो᳓ अंशुम᳓त्या+++(←सोम-मार्गस्य खे)+++ उप᳓स्थे᳓
ऽधारयत् तन्वं᳙ तित्विषाणः᳓+++(=दीप्यमानः - eclipse ring?)+++ ।
वि᳓शो अ᳓देवीर् अभ्या३᳓च᳓रन्तीर्
बृ᳓हस्प᳓तिना +++(ग्रहेण)+++ युजे᳓न्द्रः ससाहे +++(ग्रहण-मोचनेन)+++॥

16 त्वं ह - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ ह त्य᳓त् सप्त᳓भ्यो जा᳓यमानो
अशत्रु᳓भ्यो अभवः श᳓त्रुर् इन्द्र
गूळ्हे᳓ द्या᳓वापृथिवी᳓ अ᳓न्व् अविन्दो
विभुम᳓द्भ्यो भु᳓वनेभ्यो र᳓णं धाः

17 त्वं ह - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ ह त्य᳓द् अप्रतिमान᳓म् ओ᳓जो
व᳓ज्रेण वज्रिन् धृषितो᳓ जघन्थ
त्वं᳓ शु᳓ष्णस्य अ᳓वातिरो व᳓धत्रैस्
तुवं᳓ गा᳓ इन्द्र श᳓चिये᳓द् अविन्दः

18 त्वं ह - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

तुवं᳓ ह त्य᳓द् वृषभ चर्षणीनां᳓
घनो᳓ वृत्रा᳓णां तविषो᳓ बभूथ
तुवं᳓ सि᳓न्धूँर् असृजस् तस्तभाना᳓न्
तुव᳓म् अपो᳓ अजयो दास᳓पत्नीः

19 स सुक्रतू - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ सुक्र᳓तू र᳓णिता यः᳓ सुते᳓षु
अ᳓नुत्तमन्युर् यो᳓ अ᳓हेव रेवा᳓न्
य᳓ ए᳓क इ᳓न् न᳓रि अ᳓पांसि क᳓र्ता
स᳓ वृत्रहा᳓ प्र᳓ति इ᳓द् अन्य᳓म् आहुः

20 स वृत्रहेन्द्रश्चर्षणीधृत्तम् - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ वृत्रहा᳓ इ᳓न्दरश्+ चर्षणीधृ᳓त्
तं᳓ सुष्टुतिया᳓ ह᳓वियं हुवेम
स᳓ प्राविता᳓ मघ᳓वा नो ऽधिवक्ता᳓
स᳓ वा᳓जस्य श्रवसि᳓यस्य दाता᳓

21 स वृत्रहेन्द्र - त्रिष्टुप्

विश्वास-प्रस्तुतिः ...{Loading}...

स᳓ वृत्रहा᳓ इ᳓न्दर+ ऋभुक्षाः᳓
सद्यो᳓ जज्ञानो᳓ ह᳓वियो बभूव
कृण्व᳓न्न् अ᳓पांसि न᳓रिया पुरू᳓णि
सो᳓मो न᳓ पीतो᳓ ह᳓वियः स᳓खिभ्यः