०६८

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓ त्वा र᳓थं य᳓थोत᳓ये
सुम्ना᳓य वर्तयामसि
तुविकूर्मि᳓म् ऋतीष᳓हम्
इ᳓न्द्र श᳓विष्ठ स᳓त्पते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

rátham ← rátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

sumnā́ya ← sumná- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

vartayāmasi ← √vr̥t- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

r̥tīṣáham ← r̥tīṣáh- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tuvikūrmím ← tuvikūrmí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

sátpate ← sátpati- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

śáviṣṭha ← śáviṣṭha- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आ । त्वा॒ । रथ॑म् । यथा॑ । ऊ॒तये॑ । सु॒म्नाय॑ । व॒र्त॒या॒म॒सि॒ ।
तु॒वि॒ऽकू॒र्मिम् । ऋ॒ति॒ऽसह॑म् । इन्द्र॑ । शवि॑ष्ठ । सत्ऽप॑ते ॥

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• rathaṃ ← ratham ← ratha
• [noun], accusative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• yathotaye ← yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• yathotaye ← ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• sumnāya ← sumna
• [noun], dative, singular, neuter
• “favor; benevolence; sumna [word]; entreaty; favor.”

• vartayāmasi ← vartay ← √vṛt
• [verb], plural, Present indikative
• “pound; tell; exist; bring; spill; mix; survive; melt; roll; explain; perform; turn; chop; sustain; spend; roll up; produce.”

• tuvikūrmim ← tuvikūrmi
• [noun], accusative, singular, masculine

• ṛtīṣaham ← ṛtīṣah
• [noun], accusative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• śaviṣṭha
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• satpate ← satpati
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

हे इन्द्र त्वा त्वाम् आ वर्तयामसि आवर्तयामः । किमर्थम् । ऊतये अस्माकं रक्षणाय सुम्नाय सुखाय च । किमिव । रथं यथा । रथं यथोतये सुखाय चावर्तयन्ति तद्वत् । कीदृशं त्वाम् । तुविकूर्मिं बहुकर्माणम् ऋतीषहं हिंसकानामभिभवितारम् । हे इन्द्र शविष्ठ अतिशयेन बलवन् हे सत्पते सतां पालक त्वामिति समन्वयः ॥

English translation:

“Most powerful Indra, protector of the good, we brin you here, rich in achievement and subduer ofenemies, as a car for our protection and weal.”

We will turn you here, like a chariot, for help and favor,
you powerfully ranging one who vanquish through your attack, o Indra, strongest lord of the settlements.

EVEN as a car to give us aid, we draw thee hither for our bliss,
Strong in thy deeds, checking assault, Lord, Mightiest Indra, of the brave!

Wie einen Wagen fahren wir dich her zum Beistand, zur Gunst, den Tatenreichen, den Besteher der Angriffe, du mächtigster Indra, rechtmäßiger Herr!

Wie einen Wagen rollen wir zur Hülfe dich zum Schutz herbei, Der viel du wirkst und Angriff wehrst, o Indra, stärkster Heeresfürst.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• अनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे सभासदों सभानेताओ ! (अतिष्कदे) दुःख, व्यसन आपत्ति आदिकों से बचने के और उन्हें भगाने कुचलने के लिये (अस्माकम्) हम लोगों में (तत्+तरः+न+अस्ति) वह वेग, सामर्थ्य विवेक नहीं है, जो आप लोगों में विद्यमान है, अतः हे सभ्यो ! (यूयम्) आप लोग ही (अस्मभ्यम्+मृळत) हमको सुख पहुँचावें और सामर्थ्य प्रदान करें ॥१९॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण राष्ट्रिय सभा के अधीन शतशः सहस्रशः सेनाएँ कोष और प्रबन्ध रहते हैं और वे सब प्रजाओं की ओर से ही एकत्रित रहते हैं, अतः सभा का बल प्रजापेक्षया अधिक हो जाता है, अतः सभा को ही मुख्यतया प्रजाओं की रक्षा आदि का प्रबन्ध करना चाहिये ॥१९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्यासः=आदित्याः ! अतिष्कदे= दुरितानामतिस्कन्दाय=अतिक्रमणाय। अस्माकम्। तत्तरः=स वेगो नास्ति यो वेगो भवत्सु वर्तते। अतो यूयमस्मभ्यम्। मृळत=मृडत=सुखयत ॥१९॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

तु᳓विशुष्म तु᳓विक्रतो
श᳓चीवो वि᳓श्वया मते
आ᳓ पप्राथ महित्वना᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
túvikrato ← tuvikratu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

túviśuṣma ← tuviśúṣma- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mate ← matí- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

śácīvaḥ ← śácīvant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

víśvayā ← víśva- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

mahitvanā́ ← mahitvaná- (nominal stem)
{case:INS, gender:N, number:SG}

paprātha ← √prā- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

तुवि॑ऽशुष्म । तुवि॑क्रतो॒ इति॒ तुवि॑ऽक्रतो । शची॑ऽवः । विश्व॑या । म॒ते॒ ।
आ । प॒प्रा॒थ॒ । म॒हि॒ऽत्व॒ना ॥

• tuviśuṣma ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuviśuṣma ← śuṣma
• [noun], vocative, singular, masculine
• “vigor; energy; fire; hiss; courage.”

• tuvikrato ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvikrato ← krato ← kratu
• [noun], vocative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• śacīvo ← śacīvas ← śacīvat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “mighty.”

• viśvayā ← viśva
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• mate ← mati
• [noun], vocative, singular, feminine
• “intelligence; decision; mind; hymn; purpose; idea; opinion; belief; desire; wish; conviction; plan; devotion.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• paprātha ← prā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “fill; satisfy.”

• mahitvanā ← mahitvana
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness.”

हे तुविशुष्म प्रभूतबल हे तुविक्रतो बहुकर्मन् । अथवा बहुप्रज्ञ कर्मणः पृथगभिधानात् । हे शचीवः बहुकर्मोपेत मते पूजनीयेन्द्र विश्वया विश्वव्याप्तेन महित्वना महत्त्वेन आ पप्राथ आपूरितवानसि । अविशेषाद्विश्वमित्यर्थः ॥

English translation:

“Great in power, rich in deeds, might one, adorable, you have filled (all things) with your universalmajesy.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Adorable: mate = pūjanīya, adorable, stotavya (V 8.18.7);

Viśvayamati = an epithet of Indra

O you of powerful outbursts, of powerful will, you able one whose thought is everywhere,
you have filled (everywhere) with your greatness,

With Oldenberg (and implicitly Geldner), read as a compound víśvayāmate; this requires no emendation to the Saṃhitā text, only the erasure of the word boundary in the Pp.

Great in tby power and wisdom, Strong, with thought that comprehendeth all
Thou hast filled full with majesty.

Groß an Mut und Einsicht, kraftvoll, du an alles Denkender, hast mit deiner Größe die Welt erfüllt.

Sehr mächtiger, vielwirkender, o starker, allbeachtender, Erfüllt hast alles Grosse du.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे राष्ट्र-प्रबन्धकर्ताओ ! आप वैसा प्रबन्ध करें, कि जिससे (जरसः+पुरा+नु) जरावस्था की प्राप्ति के पूर्व ही (विवस्वतः+हेतिः) कालचक्र का आयुध (नः+मा+वधीत्) हमको न मारे अर्थात् वृद्धावस्था के पहले ही हम प्रजागण न मरें, सो उपाय कीजिये। जो आयुध (कृत्रिमा) बड़ी कुशलता और विद्वत्ता से बना हुआ है और (शरुः) जो जगत् को अवश्य मार कर गिरानेवाला है ॥२०॥

भावार्थभाषाः - मरना सबको अवश्य ही है, परन्तु जरावस्था के पूर्व मरना प्रबन्ध और अविवेक की न्यूनता से होता है, अतः राज्य की ओर से रोगादिनिवृत्ति का पूरा प्रबन्ध होना उचित है ॥२०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः=सभासदः ! यूयं तादृशं प्रबन्धं रचयत। येन। नः=अस्मान्। जरसः=जरायाः। पुरा नु=पूर्वं हि। विवस्वतः=कालस्य। हेतिरायुधम्। मा वधीत्। कीदृशी हेतिः। कृत्रिमा=क्रियया निर्वृत्ता। पुनः। शरुः=हिंसिका ॥२०॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

य᳓स्य ते महिना᳓ महः᳓
प᳓रि ज्माय᳓न्तम् ईय᳓तुः
ह᳓स्ता व᳓ज्रं हिरण्य᳓यम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
maháḥ ← máh- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

mahinā́ ← mahimán- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

īyátuḥ ← √i- 1 (root)
{number:DU, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

jmāyántam ← √jmāy- (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

pári ← pári (invariable)

hástā ← hásta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

hiraṇyáyam ← hiraṇyáya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vájram ← vájra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । ते॒ । म॒हि॒ना । म॒हः । परि॑ । ज्मा॒यन्त॑म् । ई॒यतुः॑ ।
हस्ता॑ । वज्र॑म् । हि॒र॒ण्यय॑म् ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• mahinā ← mahina
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “greatness; enormousness.”

• mahaḥ ← mah
• [noun], genitive, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• jmāyantam ← jmāyat
• [noun], accusative, singular, masculine

• īyatuḥ ← i
• [verb], dual, Perfect indicative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• hastā ← hasta
• [noun], nominative, dual, masculine
• “hand; hand; proboscis; hasta [word]; autograph.”

• vajraṃ ← vajram ← vajra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “vajra; Vajra; vajra; vajra; lightning; abhra; vajramūṣā; diamond; vajra [word]; vajrakapāṭa; vajra; vaikrānta.”

• hiraṇyayam ← hiraṇyaya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gold; aureate; hiraṇyaya [word].”

महः महतः यस्य ते तव । यच्छब्दः प्रकृतपरामर्शकः । प्रकृतं तूक्तमृग्द्वयम् । तत्रत्यतुविकूर्मिमृतीषहमित्याद्युक्तलक्षणस्य तवेत्यर्थः । महिना महत्त्वेन हस्ता तव हस्ता हस्तौ ज्मायन्तं पृथिव्यां सर्वतो व्याप्नुवन्तं हिरण्ययं हिरण्मयं वज्रम् ईयतुः परिगृह्णीतः । सर्वदास्माकं भयनिवारणायेति भावः ॥

English translation:

“You mighty one, whose hands in your might grasp the all-pervading golden thunderbolt.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

All-pervading:jmāyantam = pṛthivyām sarvato vyāpnuvantam

You the great, whose hands with their greatness have encompassed the earth-encircling mace of gold.

The hapax participle jmāyánt- is clearly built to the adverbial instr. jmā́ belonging to the ‘earth’ word (kṣám-, etc.). The pári preceding it can be read both with the verb īyatuḥ and with jmāyánt-. Cf. párijman- and EWA s.v. As for what it means for a mace to encircle the earth, it is probably a measure of its size, which then indicates that Indra’s hands are even larger because they encircle the mace.

Thou very Mighty One, whose hands by virtue of thy greatness grasp,
The golden bolt that breaks its way.

Den Großen, dessen Hände mit ihrer Größe die goldene Keule, die losfahren will, umfassen.

Du grosser, dessen Hände rings mit Macht den Donnerkeil umfahn, Den goldnen, der zur Erde strebt.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे राज्यप्रबन्धकर्त्ताओ (विष्वग्) सब प्रकार से और सब दिशाओं से आप सब मिलकर (द्वेषः) द्वेषियों को (सु) अच्छे प्रकार (वि+बृहत) मूल से उखाड़ नष्ट कीजिये (अंहतिम्) पापों को (वि) हमसे दूर फेंक दीजिये (संहितम्) सम्मिलित आक्रमण को (वि) रोका कीजिये तथा (रपः+वि) रोग, शोक, अविद्या आदि पापों को विनष्ट कीजिये। यह अन्तिम विनय आपसे है ॥२१॥

भावार्थभाषाः - राज्य की ओर से बड़े-बड़े विवेकी विद्वानों को देश की दशाओं के निरीक्षण के लिये नियुक्त करो और उनके कथनानुसार राज्यप्रबन्ध करो, तब निखिल उपद्रव शान्त रहेंगे ॥२१॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्यासः=हे आदित्याः ! विष्वग्=सर्वतः सर्वाभ्यो दिग्भ्यः। द्वेषः=द्वेष्टॄन्। सु=सुष्ठु। विबृहत=यूयमुन्मूलयत। अंहतिम्=पापम्। विबृहत। संहितम्= सम्मिलितमाक्रमणञ्च विबृहत। तथा रपः=रोगादि चित्तमालिन्यादिकञ्च। विबृहत ॥२१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - अनुष्टुप्

विश्वा᳓नरस्य वस् प᳓तिम्
अ᳓नानतस्य श᳓वसः
ए᳓वैश् च चर्षणीना᳐᳓म्
ऊती᳓ हुवे र᳓थाना᳐म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pátim ← páti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

viśvā́narasya ← viśvā́nara- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ánānatasya ← ánānata- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

śávasaḥ ← śávas- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

ca ← ca (invariable)

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

évaiḥ ← éva- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

huve ← √hū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

ráthānām ← rátha- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ūtī́ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

वि॒श्वान॑रस्य । वः॒ । पति॑म् । अना॑नतस्य । शव॑सः ।
एवैः॑ । च॒ । च॒र्ष॒णी॒नाम् । ऊ॒ती । हु॒वे॒ । रथा॑नाम् ॥

• viśvānarasya ← viśvānara
• [noun], genitive, singular, neuter

• vas ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• patim ← pati
• [noun], accusative, singular, masculine
• “husband; overlord; king; deity; īśvara; ruler; pati [word]; commanding officer; leader; owner; mayor; lord.”

• anānatasya ← an
• [adverb]
• “not.”

• anānatasya ← ānatasya ← ānam ← √nam
• [verb noun], genitive, singular
• “bend; bow; crouch; bend.”

• śavasaḥ ← śavas
• [noun], genitive, singular, neuter
• “strength; power; superiority.”

• evaiś ← evaiḥ ← eva
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “eva [word]; habit; manner; behavior; custom.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• ūtī ← ūti
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• huve ← hvā
• [verb], singular, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• rathānām ← ratha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

विश्वानरस्य विश्वान् शत्रून् प्रत्यृतस्य अनानतस्य शत्रूणामप्रह्वस्य शवसः बलस्य पतिं स्वामिनमिन्द्रं वा । अत्रेन्द्रसंबन्धिनो मरुतोऽपि संकीर्त्यन्ते । हे मरुतः वः। युष्माकमित्यर्थः । यद्यपि मरुत्संशब्दनं नास्ति तथापि व इति सामर्थ्याल्लभ्यते । युष्माकं चर्षणीनां सैनिकानाम् एवैः गमनैः सह । यद्वा चर्षणीनाम् इन्द्रस्य सेनारूपाणां वो युष्माकं गमनैरिति सामानाधिकरण्यम् । युष्माकं रथानां च ऊती ऊतिभिर्गमनैश्च सह हुवे आह्वयामि । गन्तृभी रथैर्गन्तृभिर्मरुद्भिश्च सहेन्द्रं हुव इत्यर्थः । यद्वा । हे यजमानाः युष्मदीयाः सैनिकाः सरथा यदा प्रविशन्ति युद्धाय संग्रामं तदानीं तेषां साहाय्यायेन्द्रं हुव इत्यर्थः ॥

English translation:

“I invoke (Indra) the lord of that might which subdues all enmies and bow to none– (I invoke him)followed by your onsets as his soldiers and (surrounded) by the protection of your chariots (O Maruts).”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

I invokehim to come with his protections in the onsets of your soldiers and chariots

The lord of the unbowable strengths who has domain over all men do I call for you, together with his means and help for the separate peoples and their chariots—

Although the sense of this verse is fairly clear, the second half-verse displays some syntactic intricacies, namely, what I consider two conjoined NPs that interact with each other in various ways and for which there is only one overt conjunction, ca in somewhat anomalous position. I take the two pāda-initial instrumentals évaiḥ and ūtī́as forming one NP, with both indicating qualities of Indra’s (differently Geldner, who takes évaiḥ with the verb: “rufe ich … mit Eifer”), and the two pāda-final genitives carṣaṇīnā́m and ráthānām as a second NP, dependent on either ūtī́alone or évaiḥ … ūtī́jointly. The single ca connects the two instrumentals in an X ca Y construction. This seems to me superior to Klein’s interpretation (DGRV I.172, 192-93) as a ca XY construction, with the ca conjoining the two genitives. For évaiḥ as the quality of a god, not an adverb, see, e.g., X.67.11.

Your Lord of might that ne’er hath bent, that ruleth over all mankind,
I call, that he, as he is wont, may aid the chariots and the men.

Den Herr der allen Menschen bekannten ungebeugten Kraft, rufe ich euch mit Eifer zum Beistand für Völker und Wagen.

Den Herrn der ungebeugten Kraft, die alle schützet, ruf’ ich euch, Dass Menschen und der Wagen Tross er fördre nach gewohnter Art,

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पुनरपि इन्द्रनाम से परमात्मा के महिमा की स्तुति करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (शविष्ठ) हे महाबलाधिदेव ! (सत्पते) हे सुजनरक्षक (इन्द्र) हे परमैश्वर्य्यसंयुक्त महेश ! (ऊतये) अपनी-अपनी सहायता और रक्षा के लिये (सुम्नाय) स्वाध्याय, ज्ञान और सुख के लिये (त्वा+आवर्तयामसि) तुझको हम अपनी ओर खेंचते हैं अर्थात् हम पर कृपादृष्टि करने के लिये तेरी प्रार्थना करते हैं। यहाँ दृष्टान्त देते हैं−(यथा+रथम्) जैसे रथ को खेंचते हैं। तू कैसा है, (तुविकूर्मिम्) जिस तेरे अनन्त कर्म हैं (ऋतीसहम्) जो तू निखिल विघ्नों को निवारण करनेवाला है ॥१॥

भावार्थभाषाः - तुवि=बहुत। शविष्ठ=शव+इष्ठ। शव=बल। सब ही उसी की प्रार्थना करें ॥१॥

पुनरपीन्द्रनामधेयेन परमात्ममहिम्नः स्तूयते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे शविष्ठ ! महाबलाधि देव ! सत्पते=सतां पालक ! हे इन्द्र=परमैश्वर्य्यसंयुक्त भगवन् ! रथं यथा=रथमिव। ऊतये=रक्षायै। सुम्नाय=स्वाध्याय ज्ञानाय सुखाय च। तुविकूर्मिम्=बहुकर्माणम्। ऋतीसहम्=हिंसकानां दण्डयितारं निखिलविघ्ननिवारकम्। त्वा=त्वाम्। आवर्तयामसि=आवर्तयामः। आकृषाम इत्यर्थः ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

अभि᳓ष्टये सदा᳓वृधं
सु᳓वर्मीळ्हेषु यं᳓ न᳓रः
ना᳓ना ह᳓वन्त ऊत᳓ये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sadā́vr̥dham ← sadā́vr̥dha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

svàrmīḷheṣu ← svàrmīḷha- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:PL}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

hávante ← √hū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

nā́nā ← nā́nā (invariable)

ūtáye ← ūtí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

अ॒भिष्ट॑ये । स॒दाऽवृ॑धम् । स्वः॒ऽमीळ्हेषु । यम् । नरः॑ ।
नाना॑ । हव॑न्ते । ऊ॒तये॑ ॥

• abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

• sadāvṛdhaṃ ← sadāvṛdham ← sadāvṛdha
• [noun], accusative, singular, masculine

• svarmīﾱheṣu ← svar
• [noun], neuter
• “sun; sky; sunlight.”

• svarmīﾱheṣu ← mīḍheṣu ← mīḍha
• [noun], locative, plural, neuter

• yaṃ ← yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• naraḥ ← nṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• nānā
• [adverb]
• “variously; differently; many; individually.”

• havanta ← havante ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• ūtaye ← ūti
• [noun], dative, singular, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

हे यजमानाः युष्माकम् अभिष्टये साहाय्यार्थमभिगमनायाभिष्टये वा सदावृधं सर्वदा वर्धयन्तं सेवकान् स्वयं सर्वदा वर्धमानं वा हुव इति शेषः । यं स्वर्मीळ्हेषु संग्रामेषु नरः नेतारो मनुष्याः नाना बहुप्रकारं हवन्ते आह्वयन्ति ऊतये रक्षार्थं तं हुव इति शेषः ॥ ॥ १ ॥

English translation:

“(I invoke him) to come to our help, whose might ever waxes more and more– to whom men appeal foraid in various ways in battles.”

Him, ever-strengthening, whom men, every man for himself, call on in (contests) whose prize is the sun,
for dominance and for help,

Whom, ever furthering, in frays that win the light, in both the hosts
Men call to succour and to help.

Den stets Förderlichen, den die Menschen in den Kämpfen um die Sonne von verschiedenen Seiten um die Oberhand, um Beistand anrufen.

Zu Hülfe den, der stets erquickt, den Männer in der Schlachten Drang, Um Beistand rufen hier und da,

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (तुविशुष्म) हे सर्वशक्ते (तुविक्रतो) हे सर्वज्ञ (शचीवः) हे अनन्तकर्मन् (मते) हे ज्ञानरूप देव ! तू (विश्वया) समस्तव्यापी (महित्वना) निज महत्त्व से (आ+पप्राथ) सर्वत्र पूर्ण है ॥२॥

भावार्थभाषाः - तुवि=बहुत। १−उरु २−तुवि ३−पुरु ४−भूरि ५−शश्वत् ६−विश्व ७−परीणसा ८−व्यानशि ९−शत १०−सहस्र ११−सलिल और १२−कुवित् ये १२ (द्वादश) बहुनाम हैं। निघण्टु ३।१। शुष्म=बल। शची=कर्म। निघण्टु देखो। हे मनुष्यों ! जिसके बल, प्रज्ञा और कर्म अनन्त-अनन्त हैं, जो स्वयं ज्ञानरूप से सर्वत्र व्याप्त है, वही सबका पूज्य है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे तुविशुष्म=बहुबल ! हे तुविक्रतो=बहुज्ञान ! हे शचीवः=शचीवन्=अनन्तकर्मन् ! हे मते=ज्ञानरूपदेव ! त्वम्। विश्वया=विश्वव्याप्तेन। महित्वना=महत्त्वेन। सर्वत्र आपप्राथ=आपूर्णोऽस्ति ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

परो᳓मात्रम् ऋ᳓चीषमम्
इ᳓न्द्रम् उग्रं᳓ सुरा᳓धसम्
ई᳓शानं चिद् व᳓सूना᳐म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
parómātram ← parómātra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ŕ̥cīṣamam ← ŕ̥cīṣama- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

surā́dhasam ← surā́dhas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ugrám ← ugrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

ī́śānam ← √īś- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, voice:MED}

vásūnām ← vásu- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:PL}

प॒रःऽमा॑त्रम् । ऋची॑षमम् । इन्द्र॑म् । उ॒ग्रम् । सु॒ऽराध॑सम् ।
ईशा॑नम् । चि॒त् । वसू॑नाम् ॥

• paromātram ← paromātra
• [noun], accusative, singular, masculine

• ṛcīṣamam ← ṛcīṣama
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra.”

• indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ugraṃ ← ugram ← ugra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• surādhasam ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surādhasam ← rādhasam ← rādhas
• [noun], accusative, singular, masculine
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• īśānaṃ ← īśānam ← īś
• [verb noun], accusative, singular
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• vasūnām ← vasu
• [noun], genitive, plural, neuter
• “wealth; property; gold; vasu [word]; ruby; treasure; jewel.”

परोमात्रम् । परा मात्रा यस्य तादृशम् । अथवा मीयत इति मात्रं दूरदेशः । ततः परस्ताद्वर्तमानमपरिमितस्वरूपम् । तथापि ऋचीषमम् ऋचा स्तुत्या समम् । यद्यप्यपरिच्छिन्नः तथापि स्तुतिर्यावन्मात्रं विषयीकरोति तत्सम इत्यर्थः । तदेवाह। इन्द्रं परमैश्वर्ययोगादिच्छानुकुलस्वरूपम् उग्रम् उद्गूर्णबलं सुराधसम् । राध इति धननाम । शोभनधनं शोभनान्नं वा ईशानं चित् ईश्वरं च । केषाम् । वसूनाम् अस्मभ्यं प्रदेयानां गवादिधनानाम् । एवंमहानुभावमिन्द्रं हुव इति शेषः ॥

English translation:

“(I invoke) Indra, the unlimited, worthy of praise, the mighty, possessing excellent wealth, the lord oftreasures (for his votaries).”

Indra, beyond measure and equal to song, strong, of good generosity, holding sway also over goods.

Indra, the Strong, the measureless, worthy of praise, Most Bountiful,
Sole Ruler even over wealth.

Den jedes Maß übersteigenden, ……. Indra, den Gewaltigen, Freigebigen, der noch dazu über die Schätze verfügt.

Den unermessnen, glänzenden, den starken Indra, reich an Schatz, Der über alle Güter herrscht.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! (महः) महान् और महातेजस्वी (यस्य+ते) जिस तेरे (हस्ता) हाथ (महिना) अपने महत्त्व से (वज्रम्) नियमरूप दण्ड (परि+ईयतुः) को धारण किए हुए हैं, जो वज्र (ज्मायन्तम्) सर्वव्यापक है और (हिरण्ययम्) जो हित और रमणीय है ॥३॥

भावार्थभाषाः - ज्मायन्तम्=ज्मा=पृथिवी। यहाँ यह शब्द उपलक्षक है अर्थात् केवल पृथिवी पर ही नहीं कि जो सर्वत्र व्यापक है। वज्र=संसार में जो ईश्वरीय नियम व्यापक है, उसी को वेद में वज्र और अद्रि आदि कहते हैं। उन ही नियमों से सब अनुग्रह और निग्रह पा रहे हैं। हस्त=उसके हाथ पैर, देह आदि नहीं है, तथापि मनुष्य के बोध के लिये इस प्रकार का वर्णन आता है। विश्वतश्चक्षुरुत ॥३॥

टिप्पणी: मन्त्र देखिये। भाव इसका यह है कि इस संसार में ईश्वर ने ऐसे नियम स्थापित किये हैं कि जिनको न पालने से प्राणी स्वयं दण्ड पाते रहते हैं। अतः हे नरो ! उसकी प्रार्थना करो और उसके नियमों को पालो ॥

पदार्थान्वयभाषाः - महः=महतो महस्विनश्च। यस्य ते। हस्ता=हस्तौ ताविव कर्मशक्ती। महिना=महत्त्वेन। वज्रम्=नियमदण्डम्। परि+ईयतुः=प्राप्नुतः=धत्तः। कीदृशम्। ज्मायन्तम्। ज्मा पृथिवी। उपलक्षणमेतत्। सर्वव्याप्तम्। पुनः। हिरण्ययम्। हितं रमणीयं च ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - अनुष्टुप्

तं᳓-तम् इ᳓द् रा᳓धसे मह᳓
इ᳓न्द्रं चोदामि पीत᳓ये
यः᳓ पूर्विया᳓म् अ᳓नुष्टुतिम्
ई᳓शे कृष्टीनां᳐᳓ नृतुः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ít ← ít (invariable)

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

táṁ-tam ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

codāmi ← √cud- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pītáye ← pītí- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

ánuṣṭutim ← ánuṣṭuti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

pūrvyā́m ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ī́śe ← √īś- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

kr̥ṣṭīnā́m ← kr̥ṣṭí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

nr̥túḥ ← nr̥tú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

तम्ऽत॑म् । इत् । राध॑से । म॒हे । इन्द्र॑म् । चो॒दा॒मि॒ । पी॒तये॑ ।
यः । पू॒र्व्याम् । अनु॑ऽस्तुतिम् । ईशे॑ । कृ॒ष्टी॒नाम् । नृ॒तुः ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• maha ← mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• codāmi ← cud
• [verb], singular, Present indikative
• “urge; rush.”

• pītaye ← pā
• [verb noun]
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• pūrvyām ← pūrvya
• [noun], accusative, singular, feminine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• anuṣṭutim ← anuṣṭuti
• [noun], accusative, singular, feminine

• īśe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• kṛṣṭīnāṃ ← kṛṣṭīnām ← kṛṣṭi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people; citizenry.”

• nṛtuḥ ← nṛtu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dancing.”

तंतमित् तमेव इन्द्रम् । सर्वेष्वपि यागकालेषु तमेवेन्द्रमित्यर्थः। तं प्रति चोदामि प्रेरयामि स्तुतिं पीतये सोमपानाय । ततः को लाभ इति उच्यते । महे महते राधसे धनाय प्रभूतधनलाभार्थम् । यः नृतुः फलस्य नेता देवः पूर्व्यां पूर्वे भवां यज्ञमुखस्थाम् अनुष्टुतिम् अनुक्रमेण क्रियमाणां स्तुतिं कृष्टीनां मनुष्याणामृत्विजां संबन्धिनीम् ईशे ईष्टे श्रोतुं तं चोदामीति संबन्धः ॥

English translation:

“To him, to him, Indra, do I direct my praise, that he may quaff the Soma to my great gain– to him, thebringer of success, who rules over the praises of the offerers at the opening of the sacrifice.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Pūrvyām =yajña mukhasthām; or, simply ancient

Him and him alone, Indra, do I impel to drink, for the sake of his great generosity—
the dancer who holds sway over the communities, according to the ancient praise that follows him.

The accusative phrase in c, pūrvyā́m ánuṣṭutim, makes syntactic trouble here. See disc. by Oldenberg, who lays out various possibilities. Geldner takes the hemistich as containing a zeugma, with (as far as I can determine) ī́śe read differently with the two pādas – taking an accusative in c and meaning “Anrecht haben,” while taking a genitive in d and meaning “herrschen über.” But among the numerous occurrences of ī́ś-, I know of none with the meaning or case frame proposed for c. (For further disc.

see comm. ad VII.32.18.) Oldenberg suggests either supplying another verb (acodat?) or taking the phrase as an Inhaltsakk. (though in what sense of that term I don’t understand). I take it either as a haplologized *ánu ánuṣṭutim or as an acc. of respect.

(Note that Oldenberg rejects Ludwig’s suggestion to read *ánu ṣṭutím, but this would be another possibility in my opinion. What perhaps speaks against that is the other occurrence of ánuṣṭuti- in nearby VIII.63.8.)

Him, for his ample bounty, him, this Indra do I urge to drink,
Who, as his praise was sung of old, the Dancer, is the Lord of men.

Nur ihn eifere ich zu großer Freigebigkeit, den Indra zum Trinken an, der auf das erste Anrecht hat, über die Völker herrscht, der Vortänzer.

Ihn, ihn, den Indra treib’ ich an, zu grosser Spende und zum Trunk Ihn, dem das erste Lob gebührt der Menschen, ihn, den hohen Herrn.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (वः+पतिम्) आप मनुष्यों के पालक परमदेव को (चर्षणीनाम्) प्रजाओं और (रथानाम्) रथस्वरूप इन जगत्प्राणियों की (एवैः) स्वेच्छापूर्वक (ऊती) रक्षा, साहाय्य और कृपा करने के लिये (हुवे) शुभकर्मों में स्तुति करता हूँ। अपने हृदय में ध्यान करता और आवश्यकताएँ माँगता हूँ। जो परमात्मा (विश्वानरस्य) समस्त नरसमाज का पति है और (अनानतस्य) सूर्य्यादि लोकों और (शवसः) उनकी शक्तियों का भी शासकदेव है ॥४॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण वह सबका पालक, शासक और अनुग्राहक है और सर्वशक्तिमान् है, अतः जगत् के कल्याण के लिये उसी की मैं उपासना करता हूँ ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! विश्वानरस्य=सर्वेषां नराणाम्। अनानतस्य=अनम्रीभूतस्य=सूर्य्यादेः। शवसः=बलस्य च। तथा। वः=युष्माकम्। पतिम्। एवैः=स्वेच्छाभिः। चर्षणीनाम्=प्रजानां रथानाञ्च। ऊती=ऊत्यै। हुवे ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

न᳓ य᳓स्य ते शवसान
सख्य᳓म् आनं᳓श म᳓र्तियः
न᳓किः श᳓वांसि ते नशत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

śavasāna ← śavasāná- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ānáṁśa ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

nákiḥ ← nákiḥ (invariable)

naśat ← √naś- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

śávāṁsi ← śávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

न । यस्य॑ । ते॒ । श॒व॒सा॒न॒ । स॒ख्यम् । आ॒नंश॑ । मर्त्यः॑ ।
नकिः॑ । शवां॑सि । ते॒ । न॒श॒त् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• śavasāna
• [noun], vocative, singular, masculine
• “strong.”

• sakhyam ← sakhya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• ānaṃśa ← aś
• [verb], singular, Perfect indicative
• “get; reach; enter (a state).”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• nakiḥ ← nakir
• [adverb]
• “not.”

• śavāṃsi ← śavas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “strength; power; superiority.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• naśat ← naś
• [verb], singular, Present injunctive
• “reach; achieve; enter (a state); reach.”

हे शवसान बलवन्निन्द्र यस्य ते तव सख्यं मर्त्यः मरणधर्मा मनुष्यः न आनंश न व्याप्नोति ते शवांसि बलान्यपि नकिः नैव नशत् व्याप्नोति ॥

English translation:

“You mighty one, whose friendship no mortal reaches, whose might no one attains.”

You whose fellowship no (other) mortal has attained,
he will not attain your strengths, o you who swell with strength.

I add a parenthetical “other” in ab, because Indra’s fellowship is something we always aspire to (see vs. 11 below), and so to state baldly that no one has achieved it seems defeatist.

Thou Mighty One, whose friendship none of mortals ever hath obtained
None will attain unto thy might.

Du Gewaltiger, dessen Freundschaft kein Sterblicher erreicht hat, keiner erreicht deine Stärke.

O starker, dess Genossenschaft kein Sterblicher gewonnen hat, Dess Kräfte keiner je erreicht.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (नरः) मनुष्य (यम्+सदावृधम्) जिस सदा बढ़ाने सदा सुख पहुँचानेवाले और सदा जगत्पोषक ईश्वर की (स्वर्मीळहेषु) संकटों, सुखों और जीवन-यात्रा में (अभिष्टये) स्वमनोरथ सिद्धि के लिये और (ऊतये) साहाय्य के लिये (नाना) विविध प्रकार (हवन्ते) स्तुति, पूजा, पाठ और कीर्तिगान करते हैं, उसको मैं भी भजता हूँ ॥५॥

भावार्थभाषाः - उसका महान् यश है, जिसको सब ही गा रहे हैं। हम भी सदा उसी की उपासना करें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - नरः=नराः। स्वर्मीळहेषु=संग्रामेषु=जीवनसमरेषु। अभिष्टये=स्वस्वकल्याणाय। यं सदावृधम्=वर्षयितारम् ईश्वरम्। ऊतये=साहाय्यार्थञ्च। नाना=बहुप्रकारम्। हवन्ते=शब्दायते=स्तुवन्तीत्यर्थः। तमहं स्तौमि ॥५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

तुवो᳓तासस् तुवा᳓ युजा᳓
अप्सु᳓ सू᳓र्ये मह᳓द् ध᳓नम्
ज᳓येम पृत्सु᳓ वज्रिवः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
tvā́ ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

tvótāsaḥ ← tvóta- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

apsú ← áp- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

dhánam ← dhána- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahát ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sū́rye ← sū́rya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

jáyema ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

pr̥tsú ← pŕ̥t- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:PL}

vajrivaḥ ← vajrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

त्वाऽऊ॑तासः । त्वा । यु॒जा । अ॒प्ऽसु । सूर्ये॑ । म॒हत् । धन॑म् ।
जये॑म । पृ॒त्ऽसु । व॒ज्रि॒ऽवः॒ ॥

• tvotāsas ← tvotāsaḥ ← tvota
• [noun], nominative, plural, masculine

• tvā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• yujāpsu ← yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

• yujāpsu ← apsu ← ap
• [noun], locative, plural, feminine
• “water; body of water; water; ap [word]; juice; jala.”

• sūrye ← sūrya
• [noun], locative, singular, masculine
• “sun; Surya; sūrya [word]; right nostril; twelve; Calotropis gigantea Beng.; sūryakānta; sunlight; best.”

• mahad ← mahat
• [noun], accusative, singular, neuter
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• dhanam ← dhana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wealth; property; money; treasure; prize; dhana [word]; valuable; dhan; capital; fight.”

• jayema ← ji
• [verb], plural, Present optative
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• pṛtsu ← pṛt
• [noun], locative, plural, feminine
• “battle.”

• vajrivaḥ ← vajrivas ← vajrivat
• [noun], vocative, singular, masculine

हे इन्द्र त्वोतासः त्वया रक्षिताः त्वा त्वया युजा सहायेन अप्सु स्नातुं सूर्यं द्रष्टुं च । स्नानादिव्यवहारं कर्तुं सूर्ये उदिते सति गमनादिव्यवहारं कर्तुमित्यर्थः। तदर्थ पृत्सु संग्रामेषु हे वज्रिवः वज्रवन्निन्द्र महद्धनं जयेम । शत्रून् संग्रामे जित्वा तेषां धनं लभेमेत्यर्थः ॥

English translation:

“Protected by you, O thunderer, with you as our ally, may we win great wealth in battles, that we maybathe in the water and behold he sun.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Apsu sūrye: that we may perform our accusative tomed bathings in the water,and, when he sun is risen, may set about our accusative tomed tasks

Aided by you, with you as our yokemate, might we win in our battles a great stake in the waters and the sun, o mace-bearer.

Aided by thee, with thee allied, in frays for water and for sun,
Bolt-armed! may we win ample spoil.

Von dir begünstigt, mit dir im Bunde wollen wir im Kampfe um Wasser, um die Sonne den großen Preis in den Schlachten ersiegen, du Keulenträger.

Von dir beschützt, mit dir vereint, wird grosser Preis in Kämpfen uns Um Licht und Wasser, Blitzender!

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे विवेकी पुरुषो ! मैं (इन्द्रम्) उस परमैश्वर्य्यशाली ईश्वर की स्तुति प्रार्थना और गान करता हूँ, तुम भी करो, जो (परोमात्रम्) अतिशय पर है अर्थात् जो परिमित है तथापि (ऋचीसमम्) ऋचा के सम है। भाव यह है−यद्यपि वह परमात्मा अपरिछिन्न है, तथापि हम मनुष्य उसकी स्तुति प्रार्थना करते हैं, अतः मानो वह ऋचा के बराबर है। ऋचा जहाँ तक पहुँचती है, वहाँ तक है। पुनः (उग्रम्) महाबलिष्ठ और भयङ्कर है, (सुराधसम्) सुशोभन धनसम्पन्न है और (वसूनाम्+चित्) धनों वासों का (ईशानम्) शासक भी है ॥६॥

भावार्थभाषाः - परमात्मा अनन्त-अनन्त है, तथापि जीवों पर दया करनेवाला भी है, अतः वह उपास्य है ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - इन्द्रं हुवे इति शेषः। कीदृशम्=परोमात्रम्=अतिशयेन परम्=सर्वेभ्यः परम् अपरिछिन्नम्=तथापि। ऋचीसमम्। ऋग्भिः समम्=स्तुत्यापरिछिन्नम्। पुनः। उग्रम्= महाबलिष्ठम्। सुराधसम्=सर्वधनसम्पन्नम्। वसूनां= धनानां वासानां च। ईशानं+चित्=शासकमपि ॥६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - अनुष्टुप्

तं᳓ त्वा यज्ञे᳓भिर् ईमहे
तं᳓ गीर्भि᳓र् गिर्वणस्तम
इ᳓न्द्र य᳓था चिद् आ᳓विथ
वा᳓जेषु पुरुमा᳓यियम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
īmahe ← √yā- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

yajñébhiḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

gīrbhíḥ ← gír- ~ gīr- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

girvaṇastama ← gírvaṇastama- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ā́vitha ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

cit ← cit (invariable)

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

yáthā ← yáthā (invariable)

purumā́yyam ← purumā́yya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

vā́jeṣu ← vā́ja- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

तम् । त्वा॒ । य॒ज्ञेभिः॑ । ई॒म॒हे॒ । तम् । गीः॒ऽभिः । गि॒र्व॒णः॒ऽत॒म॒ ।
इन्द्र॑ । यथा॑ । चि॒त् । आवि॑थ । वाजे॑षु । पु॒रु॒ऽमाय्य॑म् ॥

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• yajñebhir ← yajñebhiḥ ← yajña
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• īmahe ← ī ← √i
• [verb], plural, Present indikative
• “beg; solicit.”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• gīrbhir ← gīrbhiḥ ← gir
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “hymn; praise; voice; words; invocation; command; statement; cry; language.”

• girvaṇastama
• [noun], vocative, singular, masculine

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• āvitha ← av
• [verb], singular, Perfect indicative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• vājeṣu ← vāja
• [noun], locative, plural, masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• purumāyyam ← purumāyya
• [noun], accusative, singular, masculine

तं स्तुत्यत्वेन प्रसिद्धं त्वा त्वां यज्ञेभिः यागसाधनैः सोमादिभिः ईमहे याचामहे । तम् एवेन्द्रं गीर्भिः स्तुतिभिरीमहे । हे गिर्वणस्तम गीर्भिः स्तुतिभिर्वननीयतम इन्द्र तं त्वामिति समन्वयः । हे इन्द्र त्वं यथा चिदाविथ येन प्रकारेण ररक्षिथ माम् । चिदिति पूरणः । कुत्रेति उच्यते । वाजेषु संग्रामेषु । कीदृशं माम् । पुरुमाय्यं बहुप्रज्ञम् । बहुस्तुतिमित्यर्थः ॥ ॥ २ ॥

English translation:

“We address you with sacrificial gifts, (we address you) with songs, O Indra most worthy of song, as youhave protected me, the offerer of many praises, in battles.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Offerer of many praises: purumāyyam = possessingmuch wisdom; or, a proper name

We implore you with our sacrifices, with our songs, o Indra most longing for songs,
just as you helped Purumāyya in the prize-contests.

I take īmahe to √yā ‘beseech’, not ‘drive’ (contra Geldner “… nahen wir…”).

There is a missing middle term between ab and c, namely what we are imploring Indra for - presumaby the same help that he gave to Purumāyya.

So seek we thee with sacrifice and songs, chief Lover of the Song,
As, in our battles Indra, thou to Purumayya gavest help.

Dir nahen wir mit Opfern, dir mit Lobreden, du Lobbegehrendster, wie du schon dem Purumayya in den Kämpfen beigestanden hast, Indra.

Drum gehn wir dich mit Opfern an, mit Liedern, liederlustiger, Wie in den Schlachten, Indra, du dem Purumajja Hülfe gabst,

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - मैं उपासक (पीतये) कृपादृष्टि से अवलोकनार्थ और (महः+राधसे) महान् पूज्य सर्व प्रकार के धनों की प्राप्ति के लिये (तम्+तम्+इत्+इन्द्रम्) उसी इन्द्रवाच्य जगदीश की (चोदामि) स्तुति करता हूँ। उस परमदेव को छोड़ अन्य की स्तुति नहीं करता, जो (पूर्व्याम्+अनुष्टुतिम्) प्राचीन और नवीन अनुकूल स्तुति को सुनता हूँ और जो (कृष्टीनाम्) समस्त प्रजाओं का (ईशे) शासक स्वामी है और (नृतुः) जो सबका नायक है ॥७॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! उसी की कीर्ति गाओ, जो सबका स्वामी है। वह इन्द्र नामधारी जगदीश है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - अहमुपासकः। पीतये=कृपादृष्ट्यावलोकनाय। महः=महते। राधसे=सर्वप्रकारकधनप्राप्तये च। तं तमित्=तं तमेवेन्द्रम्। चोदामि=स्तुतिं प्रेरयामि=स्तौमीत्यर्थः। पूर्व्याम्=पुराणीम्=नवीनाञ्च। अनुस्तुतिम्=अनुकूलां स्तुतिम्। शृणोति। यश्च। कृष्टीनाम्=प्रजानाञ्च। ईशे=ईशिताऽस्ति। यश्च नृतुः=नायकोऽस्ति ॥७॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

य᳓स्य ते स्वादु᳓ सखियं᳓
स्वाद्वी᳓ प्र᳓णीतिर् अद्रिवः
यज्ञो᳓ वितन्तसा᳓यियः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M;; repeated line

Morph
sakhyám ← sakhyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svādú ← svādú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

práṇītiḥ ← práṇīti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svādvī́ ← svādú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

vitantasā́yyaḥ ← vitantasā́yya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yajñáḥ ← yajñá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यस्य॑ । ते॒ । स्वा॒दु । स॒ख्यम् । स्वा॒द्वी । प्रऽनी॑तिः । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
य॒ज्ञः । वि॒त॒न्त॒साय्यः॑ ॥

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• svādu
• [noun], nominative, singular, neuter
• “Madhura; sweet; sweet; dainty; agreeable.”

• sakhyaṃ ← sakhyam ← sakhya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “friendship; aid; company.”

• svādvī ← svādu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “Madhura; sweet; sweet; dainty; agreeable.”

• praṇītir ← praṇītiḥ ← praṇīti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “guidance; guidance.”

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• yajño ← yajñaḥ ← yajña
• [noun], nominative, singular, masculine
• “yajña; religious ceremony; Vishnu; yajña [word]; Yajña; Shiva.”

• vitantasāyyaḥ ← vitantasāyya
• [noun], nominative, singular, masculine

हे अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र यस्य स्तुत्यत्वेन प्रसिद्धस्य ते तव सख्यं स्वादु अतीवानुभवार्हम् । किंच ते प्रणीतिः प्रणयनं धनादीनां स्वाद्वी स्वादु सुहर्षकम् । तथोभे त्वद्विषयो यज्ञः च वितन्तसाय्यः विशेषेण तननीयः ॥

English translation:

“You, the thunderer, whose friendship is sweet, sweet too is your liberality, and your sacrificepre-eminently to be performed.”

You whose fellowship is sweet, whose leadership is sweet, o master of the stones—
yours is the sacrifice worth tussling over.

O Thunderer, thou whose friendship and whose onward guidance both are sweet,
Thy sacrifice must be prepared.

Du, dessen Freundschaft süß, dessen Führung süß ist, du Herr des Preßsteins, dein Opfer ist vielbegehrt.

Dich, dessen Freundschaft lieblich ist, und dessen Leitung, Schleuderer, Und dessen Opfer man beeilt.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (शवसान) हे बलाधिदेव हे महाशक्ते हे सर्वशक्ते जगदीश ! (यस्य+ते) जिस तेरी (सख्यम्) मैत्री को कोई भी (मर्त्यः) मरणधर्मी मनुष्य कदापि भी (न+आनंश) प्राप्त न कर सका। तब मैं आपकी मैत्री प्राप्त करूँगा, इसकी कौन सी आशा है, तथापि मैं आपकी ही स्तुति करता हूँ। हे भगवन् (नकिः) कोई मनुष्य या देवगण (ते+शवांसि) आपकी उन शक्तियों को भी (नशत्) प्राप्त नहीं कर सकता ॥८॥

भावार्थभाषाः - वह जगदीश अनन्त शक्तिसम्पन्न है। उसी की शक्ति की मात्रा से यह समस्त जगत् शक्तिमान् हो रहा है, तब उसको कौन पा सकता है। उसकी मैत्री परम पवित्र शुद्ध सत्यवादी पा सकते हैं, किन्तु वैसे नर विरले हैं ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे शवसान=बलाधिदेव महाशक्ते सर्वशक्ते जगदीश ! न कश्चिन् मर्त्यः=मनुष्यः। यस्य+ते=तव। सख्यम्=मैत्रीम्। आनंश=प्राप। ते=तव। शवांसि=बलानि च। नकिः=न कश्चित्। नशत्=प्राप्नोति। ईदृशो महानसि ॥८॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

उरु᳓ णस् तनु᳓वे त᳓न
उरु᳓ क्ष᳓याय नस् कृधि
उरु᳓ णो यन्धि जीव᳓से

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

táne ← tán- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

tanvè ← tanū́- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

kr̥dhi ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

kṣáyāya ← kṣáya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:SG}

yandhi ← √yam- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

उ॒रु । नः॒ । त॒न्वे॑ । तने॑ । उ॒रु । क्षया॑य । नः॒ । कृ॒धि॒ ।
उ॒रु । नः॒ । य॒न्धि॒ । जी॒वसे॑ ॥

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• ṇas ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• tanve ← tanū
• [noun], dative, singular, feminine
• “body; self; own(a); person; form.”

• tana ← tane ← tan
• [noun], dative, singular, feminine
• “continuity; sequence; longevity.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• kṣayāya ← kṣaya
• [noun], dative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• ṇo ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• yandhi ← yam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “concentrate; grant; restrain; cause; control; offer; cover; raise.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

हे इन्द्र त्वं नः अस्माकं तन्वे आत्मजाय उरु प्रभूतं कृधि कुरु । सामर्थ्याद्धनं सुखं वेति गम्यते । तथा तने तत्पुत्राय उरु कृधि । तथा क्षयाय निवासाय उरु कृधि । नः अस्माकं जीवसे जीवनाय यन्धि प्रयच्छाभिमतम् ॥

English translation:

“Give ample (wealth) to our own selves, give ample (wealth) to our children, give ample (wealth) to ourdwelling, gran us (our desire) that we may live.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

To our own selves: tanve tane = ātmajāya tat putrāya; cf. RV6.46.12 and 7.104.10

Make it wide for our own body and our lineage, wide for our dwelling. Extend it wide for us to live.

To us, ourselves, give ample room, give for our dwelling ample room
Give ample room to us to live.

Schaff uns selbst und unseren Kindern Weite, schaff uns Weite zum Wohnsitz, gewähre uns Weite zum Leben!

Uns selbst und unsrer Kinderschar und unserm Wohnsitz schaffe Raum; Gib weiten Raum zum Leben uns.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वज्रिवः) हे दुष्टनिग्राहक हे शिष्टानुग्राहक परमन्यायी महेश ! हम प्रजाजन (त्वोतासः) तुझसे सुरक्षित होकर और (त्वा+युजा) तुझ सहाय के साथ (अप्सु) जल में स्नानार्थ और (सूर्य्ये) सूर्य्यदर्शनार्थ (पृत्सु) इस जीवन-यात्रा रूप महासंग्राम में (महत्+धनम्) आयु, ज्ञान, विज्ञान, यश, कीर्ति, लोक, पशु इत्यादि और अन्त में मुक्तिरूप महाधन (जयेम) प्राप्त करें ॥९॥

भावार्थभाषाः - अप्सु+सूर्य्ये=सूर्य्य को मैं बहुत दिन देखूँ, इस प्रकार की प्रार्थना बहुधा आती है, परन्तु जल में शतवर्ष स्नान करूँ, इस प्रकार की प्रार्थना बहुत स्वल्प है। परन्तु जलवर्षण की प्रार्थना अधिक है। अतः अप्सु=इसका अर्थ जलनिमित्त भी हो सकता है। भारतवासियों को ग्रीष्म ऋतु में जल-स्नान का सुख मालूम है और सृष्टि में जैसे सूर्य्य आदि अद्भुत पदार्थ हैं, तद्वत् जल भी है। अपने शुद्ध आचरण से आयु आदि धन बढ़ावें ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! हे ईश ! हे वज्रिवः ! त्वोतासः=त्वया रक्षिताः सन्तः। त्वा=त्वया। युजा=सहायेन च। अप्सु=जले स्नातुम्। तथा। सूर्य्ये=सूर्य्यनिमित्तम्। सूर्य्यं द्रष्टुमित्यर्थः। पृत्सु=जीवनसंग्रामेषु। महद्धनम्=विज्ञानरूपं धनम्। जयेम ॥९॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

उरुं᳓ नृ᳓भ्य उरुं᳓ ग᳓व
उरुं᳓ र᳓थाय प᳓न्था᳐म्
देव᳓वीतिम् मनामहे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
gáve ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

nŕ̥bhyaḥ ← nár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pánthām ← pánthā- ~ path- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ráthāya ← rátha- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

urúm ← urú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

devávītim ← devávīti- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

manāmahe ← √man- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

उ॒रुम् । नृऽभ्यः॑ । उ॒रुम् । गवे॑ । उ॒रुम् । रथा॑य । पन्था॑म् ।
दे॒वऽवी॑तिम् । म॒ना॒म॒हे॒ ॥

• uruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• nṛbhya ← nṛbhyaḥ ← nṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “man; man; nṛ [word]; crew; masculine.”

• uruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• gava ← gave ← go
• [noun], dative, singular, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• uruṃ ← urum ← uru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• rathāya ← ratha
• [noun], dative, singular, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• panthām ← pathin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “way; road; path [word]; journey; method.”

• devavītim ← deva
• [noun], masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• devavītim ← vītim ← vīti
• [noun], accusative, singular, feminine

• manāmahe ← man
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “think of; name; believe; teach; honor; deem; recommend; approve; think; define; call; respect; believe; enumerate; understand; see; describe.”

हे इन्द्र नृभ्यः अस्मदीयेभ्यो भृत्येभ्यः उरुं हितं मनामहे याचामहे । तथा गवे । एतदुपलक्षणम् । गवाश्वादिकाय तथा रथाय पन्थां पन्थानं मार्गम् । अथवा नृप्रभृतीनां संचाराय शोभनं मार्गं मनामहे । तथा देववीतिं यज्ञं मनामहे ॥

English translation:

“We solicit a spacious (road) for our servants, a spacious (road) for our cattle, a spacious road for ourchariot, and (an abundant) sacrifice.”

As a path wide for our men, wide for our cow, wide for our chariot— thus do we consider our pursuit of the gods.

We count the banquet of the Gods a spacious pathway for the men,
And for the cattle, and the car.

Als breiten Weg für die Männer, als breiten Weg für Rind und Wagen erachten wir die Götterladung das Opfer.

Gib [kṛdhi aus 12] weite Bahn den Männern, dem Rinde, dem Wagen; wir sorgen für das Göttermahl.

• इन्द्र:
• प्रियमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (गिर्वणस्तम) हे अतिशय स्तुतिस्तवनीय हे स्तोत्रप्रियतम देव ! (तम्+त्वाम्) जो तू सर्वत्र प्रसिद्ध और व्यापक है, उस तुझको (यज्ञैः) विविध शुभकर्मों के अनुष्ठान द्वारा (ईमहे) याचते और खोजते हैं। हे भगवन् ! (तम्) उस तुझको (गीर्भिः) स्व-स्व भाषाओं के द्वारा स्तुति करते हैं। (इन्द्र) हे निखिलैश्वर्य्यसम्पन्न महेश ! जिस कारण तू (यथाचित्) जिस किसी प्रकार से (वाजेषु) इन सांसारिक संग्रामों में (पुरुमाय्यम्) बहुज्ञानी पुरुष को अवश्य और सदा (आविथ) बचाता और सहायता देता है ॥१०॥

भावार्थभाषाः - सर्व अवस्था में ज्ञान ही जन को बचाता है, अतः ज्ञानग्रहण का अभ्यास करना चाहिये ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे गिर्वणस्तम=गीर्भिः स्तुतिभिः प्रशंसनीयतम इन्द्र ! तं सर्वत्र सुविख्यातम्। त्वा=त्वाम्। यज्ञेभिः=यज्ञैर्यागैः। ईमहे=मार्गयामः। गीर्भिः=स्वस्ववचनैश्च तं त्वां स्तुमः। हे इन्द्र ! त्वम्। यथाचित्=येन केनापि प्रकारेण। वाजेषु=संग्रामेषु। पुरुमाय्यम्=बहुमायम्=बहुज्ञानयुक्तं पुरुषम्। सदा त्वमाविथ=रक्षसि ॥१०॥

• देवता - ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

उ᳓प मा ष᳓ड् दुवा᳓-दुवा
न᳓रः सो᳓मस्य ह᳓र्षिया
ति᳓ष्ठन्ति स्वादुरात᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
dvā́-dvā ← dvá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

mā ← ahám (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ṣáṭ ← ṣáṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

úpa ← úpa (invariable)

hárṣyā ← hárṣi- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

náraḥ ← nár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómasya ← sóma- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

svādurātáyaḥ ← svādurātí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tíṣṭhanti ← √sthā- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

उप॑ । मा॒ । षट् । द्वाऽद्वा॑ । नरः॑ । सोम॑स्य । हर्ष्या॑ ।
तिष्ठ॑न्ति । स्वा॒दु॒ऽरा॒तयः॑ ॥

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• mā ← mad
• [noun], accusative, singular
• “I; mine.”

• ṣaḍ ← ṣaṭ ← ṣaṣ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “six; ṣaṣ; sixth; ṣaṣ [word].”

• dvā ← dvi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “two; dvi [word]; second.”

• dvā ← dvi
• [noun], nominative, dual, masculine
• “two; dvi [word]; second.”

• naraḥ ← nara
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; man; Nara; person; people; Nara; Puruṣa; nara [word]; servant; hero.”

• somasya ← soma
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• harṣyā
• [adverb]

• tiṣṭhanti ← sthā
• [verb], plural, Present indikative
• “stay; stand; situate; exist; [in]; resist; endure; put; soak; be; stop; adhere; get stale; concentrate; grow; trust; wake; consociate; last; dwell; lie; stand; stop.”

• svādurātayaḥ ← svādu
• [noun]
• “Madhura; sweet; sweet; dainty; agreeable.”

• svādurātayaḥ ← rātayaḥ ← rāti
• [noun], nominative, plural, masculine
• “gift; bounty; favor.”

एतदाद्याः षड़ृच ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिरूपाः । यद्यपि बृहद्देवतानुक्रमण्याम् ‘ऋक्षाश्वमेधयोरत्र पञ्च दानप्रशंसकाः’ (बृहद्दे. ६. ९२ ) इत्युक्तं तथापि उप मा षट्’ इत्यस्या राजदानस्तुतिशेषत्वादविरोधः । अनेनैवाशयेनानुक्रमण्याम् ’ अन्त्याः षळृच ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः’ इत्युक्तम् । मा मां प्रियमेधं यज्ञे प्रसर्पन्तः षट् एतत्संख्याकाः नरः नेतारो राजानः सोमस्य पीतस्य हर्ष्या हर्षेण स्वादुरातयः सुष्ठूपभोगार्हदानाः सन्तः द्वाद्वा द्वौ द्वौ पितृपुत्ररूपेण युग्मौ भूत्वा माम् उप तिष्ठन्ति । तेषां युग्मानां नाम तूत्तरत्र स्पष्टीक्रियते ॥

English translation:

“Six princes come to me in pairs, bearing plural asant gifts, in the exhilaration of the Soma.”

Six men having sweet gifts approach me
two by two, in the excitement of soma.

Geldner supplies ‘horses’ with the numbers of pāda a, separating them from the men of b: “… sechs (Rosse), je zwei und zwei, (und) die Herren…,” because the next verse definitely has six horses. But Hoffmann’s (1967: 233) suggestion that there are six men, who are the leaders of the horses, makes the verse less jerky and avoids having to supply both a noun (horses) and a conjunction (and).

Six men, yea, two and two, made glad with Soma juice, come near to me
With offerings pleasant to the taste.

Auf mich zu kommen sechs Rosse, je zwei und zwei, und die Herren in froher Somastimmung mit süßen Gaben.

Zur Seite stehen mir sechs Männer, je zwei und zwei, welche mir in freudiger Erregung des Somatrunkes angenehme Gaben mittheilen.

• ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• प्रियमेधः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! (यस्य+ते) जिस तेरी (सख्यम्) मैत्री (स्वादु) अत्यन्त प्रिय और रसवती है। (अद्रिवः) हे संसारोत्पादक ! (प्रणीतिः) तेरी जगद्रचना भी (स्वाद्वी) मधुमयी है। इस कारण तेरी स्तुति प्रार्थना के लिये (यज्ञः) शुभकर्म (वितन्तसाय्यः) अवश्य और सदा कर्तव्य और विस्तारणीय है ॥११॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर के साथ प्रेम या भक्ति से क्या आनन्द प्राप्त होता है, इसको कोई योगी ध्यानी और ज्ञानी ही अनुभव कर सकते हैं, उसका प्रेम मधुमय है। हे मनुष्यों ! उसकी भक्ति करो ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! यस्य+ते=तव। सख्यं=सखित्वम्। स्वादु=रसवद्वर्तते। हे अद्रिवः=हे संसारकर्तः ! तव प्रणीतिः=प्रणयनं जगतः। स्वाद्वी=मधुमती। अतस्त्वां स्तोतुम्। यज्ञः शुभकर्म। वितन्तसाय्यः=विस्तारणीयः ॥११॥

• देवता - ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

ऋज्रा᳓व् इन्द्रोत᳓ आ᳓ ददे
ह᳓री ऋ᳓क्षस्य सून᳓वि
आश्वमेध᳓स्य रो᳓हिता

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dade ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

indroté ← indrotá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

r̥jraú ← r̥jrá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

hárī ← hári- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ŕ̥kṣasya ← ŕ̥kṣa- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sūnávi ← sūnú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

āśvamedhásya ← āśvamedhá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

róhitā ← róhita- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:DU}

ऋ॒ज्रौ । इ॒न्द्रो॒ते । आ । द॒दे॒ । हरी॒ इति॑ । ऋक्ष॑स्य । सू॒नवि॑ ।
आ॒श्व॒ऽमे॒धस्य॑ । रोहि॑ता ॥

• ṛjrāv ← ṛjrau ← ṛjra
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red.”

• indrota ← indrote ← indrota
• [noun], locative, singular, masculine

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dade ← dā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

• harī ← hari
• [noun], accusative, dual, masculine
• “Vishnu; monkey; Krishna; horse; lion; Indra; Hari; Surya; Hari; haritāla; Hari; snake; frog.”

• ṛkṣasya ← ṛkṣa
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bear; monkey; ṛkṣa; Ṛkṣa; Tree of Damocles.”

• sūnavi ← sūnu
• [noun], locative, singular, masculine
• “son; offspring.”

• āśvamedhasya ← āśvamedha
• [noun], genitive, singular, masculine

• rohitā ← rohita
• [noun], accusative, dual, masculine
• “red.”

इन्द्रोते एतन्नामक आतिथिग्वेऽतिथिग्वनाम्नो राज्ञः पुत्रे । ’ अतिथिग्वाय शम्बरम्’ (ऋ. सं. १. ५१. ६) ‘ अतिथिग्वाय शंस्यम्’ (ऋ. सं. ६. २६. ३) इत्यादिष्वतिथिग्वः प्रसिद्धः । तत्पुत्र इन्द्रोते ऋज़ौ ऋजुगामिनावश्वौ आ ददे स्वीकृतवानस्मि । तथा ऋक्षस्य सूनवि ऋक्षनाम्नः पुत्रेऽन्यस्मिन् राजनि हरी हरितवर्णावश्वौ आ ददे। तथा आश्वमेधस्य अश्वमेधपुत्रे राजनि रोहिता रोहितवर्णावश्वौ आ ददे। नन्वनुक्रमण्यामुभयोरेव दानप्रशंसारूपत्वमुक्तम् अत्र कथं त्रयाणां दानकीर्तनमिति । नैष दोषः । ऋक्षाश्वमेधपुत्रयोरेव यागेऽस्यर्षेः प्रवृत्तेस्तयोरेव दानं प्रस्तुतम्। इन्द्रोतस्तु स्वपित्रा सह तयोर्यज्ञदिदृक्षयागत्य तयोर्दानं दृष्ट्वा स्वपित्रा प्रेरितो दत्तवानश्वौ। अतस्तद्दानं प्रासङ्गिकमिति । एवमृक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतित्वं न व्याहन्यते । पितृपुत्रयोरभेदात्तयोः पक्षकर्तृत्वाच्च। इन्द्रोतदानस्थ प्रासङ्गिकत्वं ‘षळश्वान्’ इत्यत्र विस्पष्टयिष्यते ॥

English translation:

“I receive two straight-going steeds from Indrota, two from the son of Ṛkṣa, two from the son ofAśvamedha.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Indrota: these princes with their respective fathers are the six mentioned in the previous ṛca. Thesons of Ṛkṣa and Aśvamedha had originally commenced the sacriice, but Indrota and his father Atithigva cameto see it and added their gifts. The sons are mentioned; the son is the father’s second self, pitr. putrayorabhedāt

From Indrota I received two silvery ones, from the son of R̥kṣa two fallow bays,
and the two chestnuts of the son of Aśvamedha; ᳓

Two brown-hued steeds, Indrota’s gift, two bays from Rksa’s son were mine,
From Asvamedha’s son two red.

Von Indrota empfing ich zwei Schimmel, von dem Sohne des Riksa zwei Falben, von dem Sohn des Asvamedha zwei Rotfüchse,

Zwei glänzendrothe Rosse empfing ich von Indrota, dem Sohne des Rikscha, aus dem Geschlechte des Açvamedha.

• ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• प्रियमेधः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे भगवन् (नः+तन्वे) हमारे शरीर या पुत्र के लिये (उरु+कृधि) बहुत सुख दो, (तने) हमारे पौत्र के लिये बहुत सुख दो, (नः+क्षयाय+कृधि) हमारे निवास के लिये कल्याण करो, (नः+जीवसे) हमारे जीवन के लिये (उरु+यन्धि) बहुत सुख दो ॥१२॥

भावार्थभाषाः - क्षय=वैदिक भाषा में क्षय शब्द निवासार्थक है। यन्धि=यम धातु दानार्थक है। आशय इसका यह है कि हम शुभ कर्म करें, अवश्य उसका फल सुख मिलेगा ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे भगवन् ! नः=अस्माकम्। तन्वे=शरीराय=शरीरजाय पुत्राय वा। उरु=विस्तीर्णं बहु च सुखं कुरु। तने=पौत्राय च। उरु=बहु सुखं कुरु। नोऽस्माकम्। क्षयाय=निवासाय कल्याणम्। कृधि। नोऽस्माकम्। जीवसे=जीवनाय। उरु=सुखम्। यन्धि=यच्छ देहि ॥१२॥

• देवता - ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

सुर᳓थाँ आतिथिग्वे᳓
सुअभीशूँ᳓र् आ᳐र्क्षे᳓
आश्वमेधे᳓ सुपे᳓शसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.
genre M;; Trochaic gāyatrī; see Oldenberg (1888) 25 and Vedic Metre (Arnold, 1905) 165.

Morph
ātithigvé ← ātithigvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

suráthān ← surátha- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ārkṣé ← ārkṣá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

svabhīśū́n ← svabhīśú- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

āśvamedhé ← āśvamedhá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

supéśasaḥ ← supéśas- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

सु॒ऽरथा॑न् । आ॒ति॒थि॒ऽग्वे । सु॒ऽअ॒भी॒शून् । आ॒र्क्षे ।
आ॒श्व॒ऽमे॒धे । सु॒ऽपेश॑सः ॥

• surathāṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• surathāṃ ← rathāṃ ← ratha
• [noun], accusative, plural, masculine
• “chariot; warrior; ratha [word]; Dalbergia oojeinensis; rattan.”

• ātithigve ← ātithigva
• [noun], locative, singular, masculine

• svabhīśūṃr ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svabhīśūṃr ← abhīśūṃr ← abhīśu
• [noun], accusative, plural, masculine
• “beam; rein.”

• ārkṣe ← ārkṣa
• [noun], locative, singular, masculine

• āśvamedhe ← āśvamedha
• [noun], locative, singular, masculine

• supeśasaḥ ← supeśas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “beautiful; fine-looking.”

आतिथिग्वे इन्द्रोते सुरथान् शोभनरथोपेतानश्वानाददे । आर्क्षे ऋक्षपुत्रे स्वभीशून् अश्वानाददे । आश्वमेधे अश्वमेधपुत्रे ‘सुपेशसः सुरूपानश्वान् शोभनालंकारानाददे ॥

English translation:

“(I receive) two steeds with excellent chariots from the son of Atithigva, two with excellent reins from theson of Ṛkṣa, two with excellent ornaments from the son of Aśvamedha.”

(Horses) having good chariots from the son of Atithigva, those having good reins from the son of R̥kṣa,
and those having good ornaments from the son of Aśvamedha. ᳓

From Atithigva good car-steeds; from Arksa rein-obeying steeds,
From Asvamedha beauteous ones.

Mit schönem Wagen von Atithigva; mit schönen Zügeln vom Sohn des Riksa, mit schönen Zierraten vom Sohn des Asvamedha;

Rosse, die mit schönem Wagen und Zügeln versehen sind, empfing ich vom Sohne des Rikscha, dem Nachkommen des Atithigva aus dem Geschlechte des Açvamedha.

• ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• प्रियमेधः
• स्वराडार्चीगायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हम उपासकगण (देववीतिम्) शुभकर्म को (मनामहे) समझते हैं कि यह (नृभ्यः+उरुम्) मनुष्य के लिये बहु विस्तृत शुभ (पन्थाम्) मार्ग है, (गवे+उरुम्) गौ अश्वादि पशुओं के लिये भी यह हितकारी है तथा (रथाय+उरुम्+पन्थाम्) रथों के लिये भी सुखकारी है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - मनुष्यों का शुभ यज्ञादि कर्म केवल अपने ही लिये नहीं, किन्तु जड़ और चेतन दोनों का कल्याणकारी है ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - नृभ्यः=मनुष्येभ्यः। उरुं=बहुलाभकरम्। गवे= गवादिपशुभ्यः। उरुं=हितकरम्। रथाय। उरुम्। पन्थाम्। देववीतिम्। देवयज्ञम्। मनामहे=मन्यामहे ॥१३॥

• देवता - ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

ष᳓ळ् अ᳓श्वाँ आतिथिग्व᳓
इन्द्रऊते᳓ वधू᳓मतः
स᳓चा पूत᳓क्रतौ सनम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áśvān ← áśva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ātithigvé ← ātithigvá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ṣáṭ ← ṣáṣ- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

indroté ← indrotá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vadhū́mataḥ ← vadhū́mant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

pūtákratau ← pūtákratu- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

sácā ← sácā (invariable)

sanam ← √sanⁱ- (root)
{number:SG, person:1, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

षट् । अश्वा॑न् । आ॒ति॒थि॒ऽग्वे । इ॒न्द्रो॒ते । व॒धूऽम॑तः ।
सचा॑ । पू॒तऽक्र॑तौ । स॒न॒म् ॥

• ṣaﾱ ← ṣaṣ
• [noun], accusative, singular, neuter
• “six; ṣaṣ; sixth; ṣaṣ [word].”

• aśvāṃ ← aśva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “horse; aśva [word]; Aśva; stallion.”

• ātithigva ← ātithigve ← ātithigva
• [noun], locative, singular, masculine

• indrote ← indrota
• [noun], locative, singular, masculine

• vadhūmataḥ ← vadhūmat
• [noun], accusative, plural, masculine

• sacā
• [adverb]
• “jointly.”

• pūtakratau ← pūtakratu
• [noun], locative, singular, masculine
• “pūtakratu [word].”

• sanam ← san
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “win; get; gain.”

आतिथिग्व इन्द्रोते पूतक्रतौ शुद्धप्रज्ञे शुद्धकर्मोपेते वा तस्मिन् वधूमतः वधूभिर्वडवाभिस्तद्वतः षडश्वान् सचा ऋक्षाश्वमेधयोः पुत्राभ्यां दत्तेनाश्वादिधनेन सचा सह सनं लब्धवानस्मि । एतत्साहित्यवचनमिन्द्रोतदानस्य प्रासङ्गिकत्वे लिङ्गम् ॥

English translation:

“I have received together (with my other gifts) six horses with their mares from te pious Indrota, the sonof Atithigva.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Together: sacā: i.e. together with the gifts of Ṛkṣa and Aśvamedha; Indrota’s gift is incidental andno part of the original sacrifice. The implied meanings could be: trees and horses used in the yajña

I gained six (horses), along with brides [?], from the son of Atithigva, from Indrota,
along with Pūtakratu.

vadhúmant- means literally ‘having women, brides’, but Geldner raises the question whether in this context it really refers to mares. I think this unlikely.

Dānastutis regularly lump horses and female humans together. Very parallel is I.126.3 śyāvāḥ … vadhū́mantaḥ … ráthāsaḥ, “dusky (horses) and chariots carrying brides.”

Indrota, Atithigva’s son, gave me six horses matched with mares
And Patakratu gave besides.

Sechs Hengste samt Frauen empfing ich zusammen von Atithigva Indrota, von Putakratu.

Sechs Rosse nebst zugehörigem Geschirr empfing ich von Indrota, dem Nachkommen des Atithigva, und zugleich von Putakratu.

• ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• प्रियमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

यहाँ से आगे कृतज्ञता प्रकाशित करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - उस ईश्वर की कृपा से (सोमस्य+हर्ष्या) सोम के हर्ष से (द्वा+द्वा) दो-दो मिल के (षट्) छै दो नयन, दो नासिकाएँ और दो कर्ण ये छः प्रकार के इन्द्रिय (मा+उपतिष्ठन्ति) मुझे प्राप्त हैं, जो (नरः) अपने-अपने विषयों के नायक और शासक हैं। पुनः (स्वादुरातयः) जिनके दान स्वादिष्ट हैं ॥१४॥

भावार्थभाषाः - षट्=नयन आदि इन्द्रिय संख्या में छै हैं, परन्तु साथ ही (द्वा) दो-दो हैं। अतः मन्त्र में “षट्” और “द्वा-द्वा” पद आए हैं। ये इन्द्रियगण यद्यपि सबको मिले हैं, तथापि विशेष पुरुष ही इनके गुणों और कार्य्यों से सुपरिचित हैं और विरले ही इनसे वास्तविक काम लेते हैं। ईश्वर की कृपा से जिनके इन्द्रियगण यथार्थ नायक और दानी हैं, वे ही पुरुष धन्य हैं ॥१४॥

अथ कृतज्ञतां प्रकाशयति।

पदार्थान्वयभाषाः - तस्येश्वरस्य कृपया। सोमस्य=सोमोपलक्षितान्नस्य। हर्ष्या=हर्षेण। शरीरस्यान्नमयत्वात् तद्भक्षणेनेत्यर्थः। द्वा द्वा=द्वौ द्वौ मिलित्वा। स्वादुरातयः=स्वादुदानाः। षट्-द्वे नयने। द्वे नासिके। द्वौ कर्णौ। इमे षट्। नरः स्वस्व-विषयनेतारः। इन्द्रियरूपाः। मा=माम्। उपतिष्ठन्ति= प्राप्नुवन्ति ॥१४॥

• देवता - ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

अइ᳓षु चेतद् वृ᳓षण्वती
अन्त᳓र् ऋज्रे᳓षु अ᳓रुषी
सुअभीशुः᳓ क᳓शावती

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

cetat ← √cit- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRS, voice:ACT}

eṣu ← ayám (pronoun)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

vŕ̥ṣaṇvatī ← vŕ̥ṣaṇvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

antár ← antár (invariable)

áruṣī ← áruṣī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

r̥jréṣu ← r̥jrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

káśāvatī ← káśāvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

svabhīśúḥ ← svabhīśú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

आ । ए॒षु॒ । चे॒त॒त् । वृष॑ण्ऽवती । अ॒न्तः । ऋ॒ज्रेषु॑ । अरु॑षी ।
सु॒ऽअ॒भी॒शुः । कशा॑ऽवती ॥

• aiṣu ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• aiṣu ← eṣu ← idam
• [noun], locative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• cetad ← cetat ← cit
• [verb], singular, Present injunctive
• “notice; observe; attend to; intend.”

• vṛṣaṇvaty ← vṛṣaṇvatī ← vṛṣaṇvat
• [noun], nominative, singular, feminine

• antar
• [adverb]
• “inside; in; antar [word]; midmost; between; among.”

• ṛjreṣv ← ṛjreṣu ← ṛjra
• [noun], locative, plural, masculine
• “red.”

• aruṣī ← aruṣa
• [noun], nominative, singular, feminine
• “red; red.”

• svabhīśuḥ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• svabhīśuḥ ← abhīśuḥ ← abhīśu
• [noun], nominative, singular, feminine
• “beam; rein.”

• kaśāvatī ← kaśāvat
• [noun], nominative, singular, feminine

एषु ऋज्रेषु ऋजुगामिष्वश्वेषु अन्तः मध्ये आ चेतत् आज्ञायते । का। वृषण्वती वर्षकैः पुमश्वैस्तद्वती अरुषी आरोचमाना स्वभीशुः शोभनप्रग्रहा कशावती दृप्ता वडवा ज्ञायते ॥

English translation:

“Among these straight-going steeds is numbered a mature mare with excellent reins and whip.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Reinsand whip: kaśāvatī = dṛptā, proud, spirited

In the midst of these silvery ones there appeared a ruddy female [=Dawn?] along with a bull,
having good reins and a whip.

I take the ruddy female (áruṣī) as a reference to Dawn, with the bull accompanying her as the sun. This makes sense in a dakṣinā context, since the priestly gifts are distributed at the dawn sacrifice. Geldner rather as a mare.

Marked above all, amid the brown, is the red mare Vrsanvati,
Obedient to the rein and whip.

Unter diesen Schimmeln fällt die von Hengsten umgebene rötliche Stute mit schönem Zügel und einer Peitsche ins Auge.

Unter ihnen zeichnet sich aus eine mit Hengstfüllen versehene Stute und unter den braunen eine lichtrothe Stute, die mit schönem Zügel und schöner Peitsche versehen ist.

• ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• प्रियमेधः
• पादनिचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - मैं उपासक (इन्द्रोते) ईश्वर से व्याप्त इस शरीर के निमित्त (ऋज्रा) ऋजुगामी नासिका रूप दो अश्व (आददे) लेता हूँ। (ऋक्षस्य+सूनवि) शुद्ध जीवात्मा के पुत्र शरीर के हेतु (हरी) हरणशील नयनरूप दो अश्व विद्यमान हैं और पुनः (आश्वमेधस्य) इन्द्रियाश्रय शरीर के कल्याण के लिये (रोहिता) प्रादुर्भूत कर्णरूप दो इसमें संयुक्त हैं ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे नरो ! यह पवित्र शरीर तुमको दिया गया है, इससे शुभ कर्म करो ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - अहमुपासकः। इन्द्रोते=इन्द्रेणेशेन। उते=व्याप्ते शरीरे। ऋज्रा=ऋजुगामिनौ=नासिकारूपौ। आददे=गृह्णामि। ऋक्षस्य=मृक्षस्य शुद्धस्य जीवस्य। सूनवि=सूनौ शरीरे। हरी=हरणशीलौ नयनात्मकौ। अश्वावाददे। आश्वमेधस्य अश्वाः=इन्द्रियाणि यत्र मेध्यन्ते इज्यन्ते सोऽश्वमेधः। स एवाश्वमेधः। तस्य शरीरस्य कल्याणाय। रोहिता=रोहितौ कर्णात्मकौ। अश्वौ आददे ॥१५॥

• देवता - ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• ऋषिः - प्रियमेध
• छन्दः - गायत्री

न᳓ युष्मे᳓ वाजबन्धवो
निनित्सु᳓श् चन᳓ म᳓र्तियः
अवद्य᳓म् अ᳓धि दीधरत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ná ← ná (invariable)

vājabandhavaḥ ← vājabandhu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

yuṣmé ← tvám (pronoun)
{case:LOC, number:PL}

caná ← caná (invariable)

mártyaḥ ← mártya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ninitsúḥ ← ninitsú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG, mood:DES}

ádhi ← ádhi (invariable)

avadyám ← avadyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dīdharat ← √dhr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

न । यु॒ष्मे इति॑ । वा॒ज॒ऽब॒न्ध॒वः॒ । नि॒नि॒त्सुः । च॒न । मर्त्यः॑ ।
अ॒व॒द्यम् । अधि॑ । दी॒ध॒र॒त् ॥

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• yuṣme ← tvad
• [noun], dative, plural
• “you.”

• vājabandhavo ← vāja
• [noun], masculine
• “prize; Vāja; reward; reward; Ribhus; vigor; strength; contest.”

• vājabandhavo ← bandhavaḥ ← bandhu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “relative; bandhu [word]; association; friend; kin.”

• ninitsuś ← ninitsuḥ ← ninitsu
• [noun], nominative, singular, masculine

• cana
• [adverb]
• “not even; cana [word].”

• martyaḥ ← martya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “man; people; martya [word]; Earth.”

• avadyam ← avadya
• [noun], accusative, singular, neuter
• “blameworthy; avadya [word].”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• dīdharat ← dhṛ
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “keep; put; hold; assume; wear; take; promise; stay; exist; hold; begin; dip.”

हे वाजबन्धवः अन्नबन्धवोऽन्नप्रदाः । एवं पुत्राणां पितृपुत्ररूपाणां षण्णां वा संबोधनम् । हे राजानः युष्मे युष्मासु निनित्सुश्चन निन्दकोऽपि मर्त्यः मनुष्यः अवद्यं निन्दा न अधि दीधरत् नान्वधारयत्। नारोपयति युष्मासु । अतोऽनिन्द्या यूयमिति दातॄणां स्तुतिः ॥ ॥ ४ ॥

English translation:

“O princes, givers of food, even the lover of calumny has thrown no censure on you.”

Never will a mortal seeking to scorn you [=patrons], o you who are kin to prizes,
hold disrepute over you.

O bound to me by deeds of might, not even the man who loves to blame.
Hath found a single fault in you.

Auch ein tadelsüchtiger Mensch soll euch, ihr Beutegenossen, keinen Tadel anhängen.

Nicht kann auf euch, o Kampfgenossen, selbst ein tadelsüchtiger Sterblicher einen Vorwurf bringen.

• ऋक्षाश्वमेधयोर्दानस्तुतिः
• प्रियमेधः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - पुनः उसी विषय को अन्य प्रकार से कहते हैं। यह वर्णन समुदाय इन्द्रियों का है। (अतिथिग्वे) इस शरीर के निमित्त (सुरथान्) अच्छे रथयुक्त इन्द्रियरूप अश्वों को मैं प्राप्त करता हूँ (आर्क्षे) ईश्वरविरचित शरीर के हितार्थ (स्वभीशून्) अच्छे लगाम सहित इन्द्रियाश्वों को मैं प्राप्त होता हूँ। इसी प्रकार (आश्वमेधे) इन्द्रियाश्रय देह के मङ्गलार्थ (सुपेशसः) सुन्दर इन्द्रियाश्वों को मैं प्राप्त होता हूँ ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - पुनस्तमेवार्थं प्रकारान्तरेणाह−आतिथिग्वे=अतिथिः परमात्मा गीयते येन शरीरेण सोऽतिथिगुः। स एवाऽऽतिथिगुः। तस्मिन्। सुरथान्। आर्क्षे=ऋक्षस्य पुत्रे शरीरे। स्वभीशून्। आश्वमेधे=शरीरे। सुपेशसः=सुरूपान्। आदद इति शेषः ॥१६॥