०६७

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

तिया᳓न् नु᳓ क्षत्रि᳓याँ अ᳓व
आदित्या᳓न् याचिषामहे
सुमॄळीकाँ᳓+ अभि᳓ष्टये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

kṣatríyān ← kṣatríya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

nú ← nú (invariable)

tyā́n ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

ādityā́n ← ādityá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

yāciṣāmahe ← √yāc- (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:MED}

abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sumr̥ḷīkā́n ← sumr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

त्यान् । नु । क्ष॒त्रिया॑न् । अवः॑ । आ॒दि॒त्यान् । या॒चि॒षा॒म॒हे॒ ।
सु॒ऽमृ॒ळी॒कान् । अ॒भिष्ट॑ये ॥

• tyān ← tya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “that.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• kṣatriyāṃ ← kṣatriya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “Kshatriya.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• ādityān ← āditya
• [noun], accusative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• yāciṣāmahe ← yāc
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “beg; ask; offer; ask.”

• sumṛﾱīkāṃ ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumṛﾱīkāṃ ← mṛﾱīkāṃ ← mṛḍīka
• [noun], accusative, plural, masculine
• “compassion; favor.”

• abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

त्यान् तान् आदित्यान् क्षत्रियान् जात्या क्षत्रियान् अवः रक्षणं याचिषामहे याचामहे । कीदृशान् । सुमृळीकान् सुष्ठु सुखयितॄन् । किमर्थम् । अभिष्टये अभिगमनायाभिमताय वा। मत्स्यपक्षे जालनिर्गमनं प्रार्थितमितरपक्षेऽभिमतमिति विवेकः ॥

English translation:

“We solicit for protection those kṣatriyas, the Ādityas who bless (their votaries) abundantly to theattainment of their desires.”

Now we shall beg these rulers, the Ādityas, for help—
the very merciful ones, (for us) to prevail.

Now pray we to these Ksatriyas, to the Adityas for their aid,
These who are gracious to assist.

Jene Herrscher Aditya´s wollen wir jetzt um Schutz anflehen, die gar barmherzigen, auf daß wir die Oberhand behalten.

Wir flehen jene Herrscher nun um Hülfe, die Aditja’s, an, Sie, die zum Beistand gnädig sind.

Мы хотим сейчас молить о помощи
Тех владык Адитьев,
Очень милосердных, – чтоб они (нас) поддержали.

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे परमैश्वर्य्यसंयुक्त महेश्वर ! (वयम्+घ) हम उपासकगण (ते) तेरे ही हैं, तेरे ही पुत्र और अनुग्रहपात्र हैं, इसी कारण (विप्राः) हम मेधावी स्तुतिपाठक (त्वे+इद्+ऊम्) तेरे ही अधीन होकर (स्मसि) विद्यमान और जीवननिर्वाह करते हैं, (अपि) इसमें सन्देह नहीं। (हि) क्योंकि (पुरुहूत) हे बहुहूत हे बहुपूजित (मघवन्) हे सर्वधन महेश ! (त्वदन्यः) तुझसे बढ़कर अन्य (कश्चन) कोई देव या राजा या महाराज (मर्डिता+न+अस्ति) सुख पहुँचानेवाला नहीं है ॥१३॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर से बढ़कर पालक पोषक व कृपालु कोई नहीं, अतः उसी की उपासना प्रेमभक्ति और श्रद्धा से करनी चाहिये ॥१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! ते=तवैव। वयं घ=वयं खलु वर्तामहे। अतः। त्वे इद्+ऊं=तवाधीना एव वयं विप्राः। स्मसि=स्मः। अपि=संभावनायाम्। हे पुरुहूत हे मघवन् ! त्वदन्यः न हि कश्चिद् देवः मर्डिता सुखयितास्ति ॥१३॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

मित्रो᳓ नो अ᳓ति अंहतिं᳓
व᳓रुणः पर्षद् अर्यमा᳓
आदित्या᳓सो य᳓था विदुः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aṁhatím ← aṁhatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

áti ← áti (invariable)

mitráḥ ← mitrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

aryamā́ ← áryaman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

parṣat ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

váruṇaḥ ← váruṇa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ādityā́saḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yáthā ← yáthā (invariable)

मि॒त्रः । नः॒ । अति॑ । अं॒ह॒तिम् । वरु॑णः । प॒र्ष॒त् । अ॒र्य॒मा ।
आ॒दि॒त्यासः॑ । यथा॑ । वि॒दुः ॥

• mitro ← mitraḥ ← mitra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• aty ← ati
• [adverb]
• “very; excessively; beyond; excessively.”

• aṃhatiṃ ← aṃhatim ← aṃhati
• [noun], accusative, singular, feminine

• varuṇaḥ ← varuṇa
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• parṣad ← parṣat ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• aryamā ← aryaman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• ādityāso ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• yathā
• [adverb]
• “equally; as; so that; like; how; yathā [word]; that; wherein.”

• viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

मित्रः वरुणः अर्यमा आदित्यासः आदित्याः नः अस्मान् अंहतिम् अति पर्षत् अतिनयन्तु । ते यथा विदुः येन प्रकारेण दुःसहं जानन्ति तथाति पर्षदिति । इतरपक्षे अंहतिं पापमति पर्षदिति ॥

English translation:

“May the Ādityas, Mitra, Varuṇa, and Aryaman, bear us across our distress, as they know it well.”

Mitra will carry us beyond constraint, and Varuṇa and Aryaman, just as the Ādityas know how.

May Mitra bear us oer distress, and Varuna and Aryaman,
Yea, the Adityas, as they know.

Mitra, Varuna, Aryaman sollen uns über die Not hinweghelfen, wie die Aditya´s wissen.

Uns führe Mitra-Varuna und Arjaman durch Ungemach, Wie die Aditja’s es verstehn.

Митра, Варуна, Арьяман
Да переправят нас через беду,
Как (это) умеют Адитьи!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे परमात्मन् ! (त्वम्) तू (नः) हम आश्रित जनों को (अस्याः+अमतेः) इस अज्ञान से (अवस्पृधि) अलग कर (उत+क्षुधः) और इस क्षुधा अर्थात् दरिद्रता से हमको पृथक् ले जा और (अभिशस्तेः) इस निन्दा से भी हमको दूर कर। हे भगवन् ! तू (नः) हमको (ऊती) रक्षा और सहायता (शिक्ष) दे तथा (तव) तू अपनी (चित्रया+धिया) आश्चर्य बुद्धि और क्रिया हमको दे। (शविष्ठ) हे बलाधिदेव महाशक्ते ! तू (गातुवित्) सर्व पाप और सर्वरीति जानता है ॥१४॥

भावार्थभाषाः - इस ऋचा में अज्ञान, दरिद्रता और निन्दा से बचने के लिये और रक्षा सहायता और श्रेष्ठ बुद्धि प्राप्त करने के लिये शिक्षा देते हैं ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! त्वम्। नोऽस्मान्। अस्याः+अमतेः=अज्ञानात्। उत+क्षुधः=क्षुधायाः। उत। अभिशस्तेः=निन्दायाश्च। अवस्पृधि=अवसारय। त्वं नोऽस्मभ्यम्। ऊती=ऊतिं रक्षाम्। साहाय्यञ्च। शिक्ष=देहि। तथा। तव चित्रया धिया सह। शिक्ष। हे शविष्ठ बलाधिदेव ! यतस्त्वम्। गातुविदसि=मार्गविदसि ॥१४॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

ते᳓षां हि᳓ चित्र᳓म् उक्थि᳓यं
व᳓रूथम् अ᳓स्ति दाशु᳓षे
आदित्या᳓नाम् अरंकृ᳓ते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
citrám ← citrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

hí ← hí (invariable)

téṣām ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ukthyàm ← ukthyà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

dāśúṣe ← dāśváṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ādityā́nām ← ādityá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

araṁkŕ̥te ← araṁkŕ̥t- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

तेषा॑म् । हि । चि॒त्रम् । उ॒क्थ्य॑म् । वरू॑थम् । अस्ति॑ । दा॒शुषे॑ ।
आ॒दि॒त्याना॑म् । अ॒र॒म्ऽकृते॑ ॥

• teṣāṃ ← teṣām ← tad
• [noun], genitive, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• citram ← citra
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manifold; extraordinary; beautiful; divers(a); varicolored; bright; bright; bright; outstanding; agitated; aglitter(p); brilliant; painted; obvious; patched; bizarre.”

• ukthyaṃ ← ukthyam ← ukthya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “applaudable.”

• varūtham ← varūtha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• dāśuṣe ← dāś
• [verb noun], dative, singular
• “sacrifice; give.”

• ādityānām ← āditya
• [noun], genitive, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• araṅkṛte ← araṃkṛt
• [noun], dative, singular, masculine

तेषाम् आदित्यानां हि खलु चित्रं चायनीयम् उक्थ्यं स्तुत्यं वरूथं धनम् अस्ति दाशुषे हविर्दात्रे अरंकृते अलंकर्त्रे पर्याप्तकारिणे यजमानाय दातव्यं धनमस्तीति ॥

English translation:

“To those Ādityas belongs wonderful wealth, worthy of all praise, (laid up) for the offerer of oblationsand the sacrificer.”

For their bright, praiseworthy shield exists for the pious man—
(the shield) of the Ādityas for the man who does it right.

For wonderful and meet for praise is these Adityas’ saving help
To him who offers and prepares.

Denn diese haben für den Opfernden eine wunderbare, preisliche Schutzwehr, die Aditya´s für den Dienstfertigen.

Denn herrlich ist und preisenswerth ihr Schutz und Schirm dem frommen Mann, Der den Aditja’s eifrig dient.

Ведь у них есть блестящее укрытие,
Достойное гимна, для почитающего (их)
У Адитьев для служащего (им).

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (कलयः) हे कलाविदों यद्वा हे शुभकर्मकर्त्तारो ! (वः) तुम्हारे गृहों में (सोमः) प्रिय रसमय और मधुर पदार्थ और सोमयज्ञ (सुतः+इत्) सम्पादित होवे। (मा+बिभीतन) तुम मत डरो, क्योंकि ईश्वर की कृपा से (एषः+ध्वस्मा) यह ध्वंसक शोक मोह आदि (अपायति+इत्) जा रहे हैं (एषः) यह (स्वयम्+घ) स्वयं ही (अपायति) दूर भाग रहा है ॥१५॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! तुम सदा शुभकर्म करो, जिनसे तुम्हारे सर्व भय दूर हो जाएँगे और शोक मोह आदि क्लेश भी प्राप्त न होंगे ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे कलयः=हे कलाविदः ! यद्वा हे कर्तारः कर्मणाम् ! वः=युष्माकं गृहे। सोमः=प्रियो मधुरश्च पदार्थः। सुतः+इत्=सम्पादितोऽस्तु। मा बिभीतन=भीता मा भवत। यतः एषः+ध्वस्मा=ध्वंसकः। शोकादि अपायति+इत्=अपगच्छत्येव। एषः। स्वयं+घ=स्वयमेव। अपायति ॥१५॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

म᳓हि वो महता᳓म् अ᳓वो
व᳓रुण मि᳓त्र अ᳓र्यमन्
अ᳓वांसि आ᳓ वृणीमहे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ávaḥ ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

mahatā́m ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

máhi ← máh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

áryaman ← áryaman- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

mítra ← mitrá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

váruṇa ← váruṇa- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

ávāṁsi ← ávas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vr̥ṇīmahe ← √vr̥- ~ vr̥̄- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

महि॑ । वः॒ । म॒ह॒ताम् । अवः॑ । वरु॑ण । मित्र॑ । अर्य॑मन् ।
अवां॑सि । आ । वृ॒णी॒म॒हे॒ ॥

• mahi
• [noun], nominative, singular, neuter
• “great; firm.”

• vo ← vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• mahatām ← mahat
• [noun], genitive, plural, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• avo ← avaḥ ← avas
• [noun], nominative, singular, neuter
• “aid; favor; protection.”

• varuṇa
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Varuna; varuṇa [word]; Crataeva religiosa Forst.; Varuṇa; varuṇādi.”

• mitrāryaman ← mitra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “friend; Mitra; mitra [word]; sun; ally.”

• mitrāryaman ← aryaman
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Aryaman; aryaman [word]; sun.”

• avāṃsy ← avāṃsi ← avas
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aid; favor; protection.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• vṛṇīmahe ← vṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “choose; ask.”

हे वरुणादयः मंहतां वः अवः रक्षणं महि महत् दाशुषे हविर्दात्रे करणीयमस्ति । अतः अवांसि रक्षणानि आ वृणीमहे ॥

English translation:

“You are great, Varuṇa, Mitra and Aryaman, and great is your protection; your protections we implore.”

Great is the help of you who are great, o Varuṇa, Mitra, and Aryaman. We choose your help.

The mighty aid of you, the Great, Varuna, Mitra, Aryarnan,
We claim to be our sure defence.

Denn groß ist die Hilfe von euch Großen, Varuna, Mitra, Aryaman; eure Hilfen erbitten wir.

Eur Schutz ist gross, die gross ihr seid, Varuna, Mitra, Arjaman Wir wünschen eure Hülfen her.

Велика помощь от вас, великих,
О Варуна, Митра, Арьяман.
Мы выбираем себе (вашу) помощь.

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अभिष्टये) अभिगत फलों की प्राप्ति के लिये हम प्रजागण (तान्+नु+क्षत्रियान्) उन सुप्रसिद्ध न्यायपरायण बलिष्ठ वीर पुरुषों के निकट (अवः) रक्षा की (याचिषामहे) याचना करते हैं, जो (आदित्यान्) सूर्य्य के समान तेजस्वी प्रतापी और अज्ञानान्ध निवारक हैं और (सुमृळीकान्) जो प्रजाओं आश्रितों और असमर्थों को सुख पहुँचानेवाले हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस मन्त्र में रक्षकों और रक्ष्यों के कर्त्तव्य का वर्णन करते हैं। सर्व प्रकार से रक्षक सुखप्रद हों और रक्ष्य उनसे सदा अपनी रक्षा करावें, इसके लिये परस्पर प्रेम और कर वेतन आदि की सुव्यवस्था होनी चाहिये ॥१॥

पदार्थान्वयभाषाः - अभिष्टये=अभिमतफलप्राप्तये। वयं प्रजाजनाः। समृळीकान्=सुखप्रदान्। आदित्यान्=सूर्य्यवत् प्रकाशमानान्। त्यान्+नु=तान् खलु। क्षत्रियान्=बलिष्ठान् न्यायपरायणान्। अवः=रक्षणम्। याचिषामहे=याचामहे ॥१॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

जीवा᳓न् नो अभि᳓ धेतन
आ᳓दित्यासः पुरा᳓ ह᳓थात्
क᳓द् ध स्थ हवनश्रुतः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
abhí ← abhí (invariable)

dhetana ← √dhā- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

jīvā́n ← jīvá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

háthāt ← hátha- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

purā́ ← purā́ (invariable)

ha ← ha (invariable)

havanaśrutaḥ ← havanaśrút- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

kát ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stha ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

जी॒वान् । नः॒ । अ॒भि । धे॒त॒न॒ । आदि॑त्यासः । पु॒रा । हथा॑त् ।
कत् । ह॒ । स्थ॒ । ह॒व॒न॒ऽश्रु॒तः॒ ॥

• jīvān ← jīva
• [noun], accusative, plural, masculine
• “live; alive(p); amṛta.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• dhetanādityāsaḥ ← dhetana ← dhā
• [verb], plural, Perfect imperative
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• dhetanādityāsaḥ ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• hathāt ← hatha
• [noun], ablative, singular, masculine
• “blow.”

• kaddha ← kad ← ka
• [noun], nominative, singular, neuter
• “what; who; ka [pronoun].”

• kaddha ← ha
• [adverb]
• “indeed; ha [word].”

• stha ← as
• [verb], plural, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• havanaśrutaḥ ← havana
• [noun], neuter
• “invocation.”

• havanaśrutaḥ ← śrutaḥ ← śrut
• [noun], nominative, plural, masculine
• “listening.”

हे आदित्यासः आदित्याः नः अस्मान् जीवान् इदानीं जीवतः सतः अभि धेतन अभिधावत । अभिधावनं कुरुत। पुरा हथात् हननात् पुरा मृतेः पूर्वम् । कत् क्व स्थ भवथ। हे हवनश्रुतः आह्वानश्रोतारः । आह्वानं श्रुत्वा शीघ्रमागच्छतेति ॥ ॥ ५१ ॥

English translation:

“Ādityas, hasten to us before our death, while we are yet alive; where are you, hearers of prayer?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Where are you: kat, ke = who; kva (Nirukta 6.27)

Gird us, alive, against the deadly blow, o Ādityas.
Are you ones who heed the call?

A predicative voc. in a question.

Guard us, Adityas, still alive, before the deadly weapon strike:
Are yc not they who hear our call?

Umfanget uns Lebende noch vor dem tödlichen Streiche, Aditya´s! Seid ihr denn wirklich die Ruferhörer?

Erhaltet, o Aditja’s, uns am Leben, wenn uns Mord bedroht; Seid ihr’s nicht die ihr Ruf erhört?

Сохраните нас живыми,
О Адитьи, чтоб не настиг смертельный удар!
Ведь вы и правда те, кто слышит зов?

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (मित्रः) ब्राह्मणप्रतिनिधि (वरुणः) क्षत्रियप्रतिनिधि (अर्य्यमा) वैश्यप्रतिनिधि (आदित्यासः) और सूर्य्यवत् प्रकाशमान और दुःखहरणकर्ता अन्यान्य सभासद् (यथा+विदुः) जैसा जानते हों या जानते हैं, उस रीति से (नः) हम प्रजागणों के (अंहतिम्) क्लेश, उपद्रव, दुर्भिक्ष, पाप और इस प्रकार के निखिल विघ्नों को (अति+पर्षद्) अत्यन्त दूर ले जाएँ ॥२॥

भावार्थभाषाः - मित्र=जो स्नेहमय और प्रेमागार हो। वरुण=जो न्यायदृष्टि से दण्ड दे और सत्यता का स्तम्भ हो। अर्य्यमा=अर्य्य=वैश्य, मा=माननीय=वैश्यों का माननीय। यद्वा न्याय के लिये जिसके निकट लोग पहुँचें, वह अर्य्यमा=अभिगमनीय। अंहति=जो प्राप्त होकर प्रजाओं का हनन करे, जिसका आगमन असह्य हो। सभासद् वे हों, जो बड़े बुद्धिमान्, बड़े परिश्रमी, बड़े उद्योगी, सत्यवादी, निर्लोभ और परहितशक्त हों ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - मित्रः=ब्राह्मणप्रतिनिधिः। वरुणः=क्षत्रियप्रतिनिधिः। अर्य्यमा=वैश्यप्रतिनिधिः। आदित्यासः=आदित्याः= आदित्यवद्ध्वाननिवारका अन्ये सभासदः। यथा विदुः=यथा जानन्ति। तथा। नः=अस्माकम्। अंहतिम्=क्लेशमुपद्रवं दुर्भिक्षं पापमित्येवंविधान् विघ्नान्। अतिपर्षद्=अतिनयन्तु अत्यन्तं दूरमपसारयन्तु ॥२॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

य᳓द् वः श्रान्ता᳓य सुन्वते᳓
व᳓रूथम् अ᳓स्ति य᳓च् छर्दिः᳓
ते᳓ना नो अ᳓धि वोचत

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
śrāntā́ya ← √śramⁱ- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

sunvaté ← √su- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

chardíḥ ← chardís- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

várūtham ← várūtha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

téna ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:SG}

vocata ← √vac- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

यत् । वः॒ । श्रा॒न्ताय॑ । सु॒न्व॒ते । वरू॑थम् । अस्ति॑ । यत् । छ॒र्दिः ।
तेन॑ । नः॒ । अधि॑ । वो॒च॒त॒ ॥

• yad ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• śrāntāya ← śram
• [verb noun], dative, singular
• “tire; exercise; tire.”

• sunvate ← su
• [verb noun], dative, singular
• “press out; su.”

• varūtham ← varūtha
• [noun], nominative, singular, neuter
• “defense; protective covering.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• yac ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• chardiḥ ← chardis
• [noun], nominative, singular, neuter
• “protection; protective covering.”

• tenā ← tena ← tad
• [noun], instrumental, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• vocata ← vac
• [verb], plural, Aorist imperative
• “say; describe; name; tell; address; enumerate; call; state; teach; explain; say; declare; speak; define; declare; order; address; recommend; answer; deem; recite; approve; proclaim; indicate; determine; mention; designate.”

श्रान्ताय कर्मणः सुन्वते अभिषुण्वते यजमानाय दातव्यं यत् वरूथं वरणीयं धनं वः युष्माकम् अस्ति यत् च छर्दिः सुखवासयोग्यं गृहमस्ति तेन द्वयेनास्मान् प्रीणयित्वा नः अस्मान् अधि वोचत अधिवचनं कुरुत ॥

English translation:

“Whatever wealh, whatever dwelling is yours (to give) to the wearied offerer of libations– with thesespeak to us a kindly answer.”

Your shield, your shelter that exists for the man who has ritually labored and who presses soma—
with that intercede for us.

What sheltering defence ye have for him who toils in pouring gifts,
Graciously bless ye us therewith.

Den Schutz und Schirm, den ihr für den abgearbeiteten Somapresser habt, mit dem verteidiget uns!

Welch Schutz euch ist und welcher Schirm für den, der emsig Soma presst, Mit dem seid freundlich uns zur Hand. 07. Bei euch ist Rettung aus der Noth, o Götter, und dem Reinen Glück, Aditja’s, unbefleckte ihr.

То укрытие, тот щит,
Что есть у вас для изнуренного выжимателя сомы,
Защитите нас им!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (दाशुषे) जो लोग प्रजा के कार्य्य में अपना समय, धन, बुद्धि, शरीर और मन लगाते हैं, वे दाश्वान् कहलाते हैं और (अरंकृते) जो अपने सदाचारों से प्रजाओं को भूषित रखते हैं और प्रत्येक कार्य्य में जो क्षम हैं, वे अलंकृत कहाते हैं। इस प्रकार मनुष्यों के लिये (तेषाम्+हि+आदित्यानाम्) उन सभासदों का (चित्रम्) बहुविध (उक्थ्यम्) प्रशंसनीय (वरूथम्) दान, सत्कार, पुरस्कार पारितोषिक और धन आदि होता है ॥३॥

भावार्थभाषाः - जो राष्ट्र के उच्चाधिकारी हों, वे सदा उपकारी जनों में इनाम बाँटा करें। इससे देश की वृद्धि होती जाती है। केवल अपने स्वार्थ में कदापि भी मग्न नहीं होना चाहिये ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - दाशुषे=दत्तवते=समयादिदानवते। अरंकृते=अलङ्कृते= स्वाचरणैर्जनानामलंकर्त्रे। कर्मणां च पर्य्याप्तकर्त्रे वा जनाय। तेषां हि आदित्यानां सभासदाम्। चित्रं=नानाविधम्। उक्थ्यम्=प्रशंसनीयम्। वरूथम्=धनं पुरस्कारः पारितोषिकञ्च। अस्ति ॥३॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓स्ति देवा अंहो᳓र् उरु᳓
अ᳓स्ति र᳓त्नम् अ᳓नागसः
आ᳓दित्या अ᳓द्भुतैनसः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aṁhóḥ ← aṁhú- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

devāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ánāgasaḥ ← ánāgas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ásti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

rátnam ← rátna- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ádbhutainasaḥ ← ádbhutainas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

अस्ति॑ । दे॒वाः॒ । अं॒होः । उ॒रु । अस्ति॑ । रत्न॑म् । अना॑गसः ।
आदि॑त्याः । अद्भु॑तऽएनसः ॥

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• aṃhor ← aṃhoḥ ← aṃhu
• [noun], ablative, singular, masculine

• urv ← uru
• [noun], nominative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• ratnam ← ratna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “jewel; wealth; best; treasure; vajra; property; jewel; ruby; jewelry.”

• anāgasaḥ ← anāgas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “blameless; impeccant.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• adbhutainasaḥ ← adbhuta
• [noun]
• “extraordinary; amazing; supernatural.”

• adbhutainasaḥ ← enasaḥ ← enas
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sin; calamity; blame.”

हे देवाः अंहोः हन्तुः पापशीलस्य उरु अस्ति महत् पापमस्ति । अनागसः अपापस्य रत्नं रमणीयं सुकृतं श्रेयः अस्ति । ततो हे आदित्याः अद्भुतैनसः अभूतपापाः । अतोऽस्मदभिमतं कुरुतेति भावः ॥

English translation:

“Great, O deities, is (the guild) of the sinner, but to the sinless is happiness; Ādityas, you are void ofsin.”

O gods, does there exist wide (space emerging) from out of constraint? Does there exist a treasure for the blameless man,
o Ādityas, you (whom others’) offenses cannot mislead?

ádbhutainasaḥ is generally taken as a gen. sg., parallel to ánāgasaḥ in b.

But since the only other ex. of this stem modifies the Maruts in V.87.7, I think it likely that it is a nom. pl. modifying the Ādityas. Moreover there is no NOM + ásti construction in c as there are in a and b. There is perhaps too much machinery in the tr., to indicate that it is not the Ādityas’ offenses, but those of others, that cannot deceive or mislead them (=the gods), but given the Ādityas’ character, I think the internal structure of the cmpd would be clear to the audience.

Adityas, Gods, from sorrow there is freedom; for the sinless, wealth,
O ye in whom no fault is seen.

Ihr habt Befreiung aus Not, Belohnung für den Schuldlosen, an dem keine Sünde wahrgenommen wird, o Aditya´s.

Есть, о боги, (у вас) широкий выход из беды,
Есть сокровище для невиновного,
На ком не разглядеть греха, о Адитьи.

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वरुण+मित्र+अर्य्यमन्) हे वरुण हे मित्र हे अर्य्यमन् ! (वः+महताम्) आप महान् पुरुषों का (अवः) रक्षण, साहाय्य और दान आदि (महि) प्रशंसनीय और महान् है। (अवांसि) उम्र रक्षण आदिकों को आपसे (आवृणीमहे) माँगते हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - राष्ट्रीय सभासदों के निकट प्रजागण सदा अपनी-अपनी आवश्यकताएँ जनाया करें और उनसे कराया करें ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे वरुण हे मित्र हे अर्य्यमन् ! महतां=श्रेष्ठानाम्। वः=युष्माकम्। अवः=रक्षणमपि। महि=प्रशंसनीयम्। वर्तते। तानि अवांसि=रक्षणानि। आवृणीमहे=याचामहे ॥४॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓ नः से᳓तुः सिषेद् अय᳓म्
महे᳓ वृणक्तु नस् प᳓रि
इ᳓न्द्र इ᳓द् धि᳓ श्रुतो᳓ वशी᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

sétuḥ ← sétu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

siṣet ← √sā- ~ si- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:PRF, voice:ACT}

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

pári ← pári (invariable)

vr̥ṇaktu ← √vr̥j- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

hí ← hí (invariable)

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ít ← ít (invariable)

śrutáḥ ← √śru- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

vaśī́ ← vaśín- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

मा । नः॒ । सेतुः॑ । सि॒से॒त् । अ॒यम् । म॒हे । वृ॒ण॒क्तु॒ । नः॒ । परि॑ ।
इन्द्रः॑ । इत् । हि । श्रु॒तः । व॒शी ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• setuḥ ← setu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dam; bridge; causeway; Setu; Om; landmark; shackle.”

• siṣed ← siṣet ← sā
• [verb], singular, Perfect injunctive
• “tie.”

• ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, masculine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• vṛṇaktu ← vṛj
• [verb], singular, Present imperative

• nas ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• pari
• [adverb]
• “from; about; around.”

• indra ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• iddhi ← id
• [adverb]
• “indeed; assuredly; entirely.”

• iddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• śruto ← śrutaḥ ← śru
• [verb noun], nominative, singular
• “listen; come to know; hear; hear; listen; study; heed; learn.”

• vaśī ← vaśin
• [noun], nominative, singular, masculine
• “powerful; controlling; regnant; authoritative.”

नः अस्मान् सेतुः बन्धको जालः मा सिषेत् मा बध्नातु । नः अस्मान् महे महते कर्मणे परि वृणक्तु परिवर्जयतु जालात् । कः । इन्द्र इत् इन्द्र एव श्रुतः विश्रुतः वशी सर्वस्य वशीकर्ता । स परि वृणक्तु ॥

English translation:

“Let not the snare bind us; may Indra, the renowned, the subduer of all, deliver us for a glorious act.”

Let this fetter here not bind us; let it avoid us for our great (good fortune?),
for only Indra is famous for imposing his will.

What to supply with mahé is somewhat up in the air, but some equivalent of Geldner’s “Glück” seems harmless enough.

I don’t understand Indra’s role here. Is the idea that Varuṇa & Co. should not be getting any ideas about tying us up, because only Indra gets to do such things? But this would run counter to Varuṇa’s role, at least in later Vedic, of binding offenders.

In any case the theme of binding recurs in this hymn; cf. vss. 14, 18.

Let not this fetter bind us fast: may he release us for success;
For strong is Indra and renowned.

Nicht soll uns diese Fessel fesseln; sie soll uns zu großem Glück verschonen. Indra ist als der Machthaber berühmt.

Nicht fessle diese Fessel uns, sie löse sich zu unserm Heil; denn Indra wird als stark gerühmt.

Пусть эта привязь нас не свяжет,
Пусть пощадит нас на великое (счастье)!
Ведь это только Индра известен как (живущий) по своей воле.

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे राज्यसभासदों ! (हथात्+पुरा) प्रजाओं में उपद्रवों और विघ्नों के आने के पहले ही (नः+जीवान्) हम जीते हुए जनों के उद्धार के लिये (अभि+धेतन) चारों ओर से दौड़ कर आवें, (हवनश्रुतः) हे प्रार्थनाओं के श्रोताओ ! (कत्+ह+स्थ) आप मन में विचार करें कि आप कौन हैं अर्थात् आप इसी कार्य के लिये सभासद् नियुक्त हुए हैं। प्रजाओं के प्रार्थनापत्र आप ही सुनते हैं। यदि इस कार्य्य में आपकी शिथिलता हुई, तो कितनी हानि होगी, इसको सोचिये। आपके किंचित् आलस्य से प्रजाओं में महान् मृत्यु उपस्थित होगी ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्यासः=आदित्याः=सभासदः ! पुरा+हथात्= हननात्। पूर्वमेव। जीवान्=जीवितान्। नः=अस्मान्। अभि+धेतन=अभिधावत। हे हवनश्रुतः=आह्वानश्रोतारः= प्रार्थनाश्रोतारः ! कत् ह=के खलु स्थ ॥५॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓ नो मृचा᳓ रिपूणां᳐᳓
वृजिना᳓नाम् अविष्यवः
दे᳓वा अभि᳓ प्र᳓ मृक्षत

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mā́ ← mā́ (invariable)

mr̥cā́ ← mŕ̥c- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ripūṇā́m ← ripú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

aviṣyavaḥ ← aviṣyú- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vr̥jinā́nām ← vr̥jiná- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

abhí ← abhí (invariable)

dévāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mr̥kṣata ← √mr̥ś- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:AOR, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

मा । नः॒ । मृ॒चा । रि॒पू॒णाम् । वृ॒जि॒नाना॑म् । अ॒वि॒ष्य॒वः॒ ।
देवाः॑ । अ॒भि । प्र । मृ॒क्ष॒त॒ ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• mṛcā ← mṛc
• [noun], instrumental, singular, feminine

• ripūṇāṃ ← ripūṇām ← ripu
• [noun], genitive, plural, masculine
• “enemy; arivarga; Ripu; foe.”

• vṛjinānām ← vṛjina
• [noun], genitive, plural, masculine
• “deceitful; crooked; bent.”

• aviṣyavaḥ ← aviṣyu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “impetuous.”

• devā ← devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• abhi
• [adverb]
• “towards; on.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• mṛkṣata ← mṛś
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “touch.”

हे अविष्यवः रक्षितुमिच्छन्तः देवाः नः अस्मान् वृजिनानां हिंसकानां रिपूणां मृचा । मृचिर्हिँसाकर्मा । ’ यत्क्षुरेण मर्चयता सुपेशसा ’ (आश्व. गृ. १. १७. १५) इत्यादिषु तथा दृष्टत्वात् । हिंसकेन जालेन मा अभि प्र मृक्षत। अभिमर्शनमुपरि जालस्य प्रेरणं मा कुरुत । यद्वा। मृचा जालेन प्राप्ता बाधा नोऽस्माकं मा भवतु । हे देवाः यूयं च परिमार्जयत परिहरत ॥

English translation:

“O deities, ready to protect, move us not with the destructive net of our wicked enemieṣ”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Abhipramṛkṣata: from mṛj instrumental ad of mṛṣ: let us not (be tormented) by the destructive net of our enemies,deliver us from it.

Don’t (harm) us with the harm of crooked cheats.
O gods greedy to help, seize them!

In ab I supply a transitive form of √mṛc ‘harm’ to be construed with the cognate instr. root noun. The fact that the verb of pāda c, (abhí prá) mṛkṣata, though derived from √mṛś ‘touch’, could technically be an s-formation to √mṛc makes the generation of a verb from that root easier, and in fact we might consider mṛkṣata as representing both ‘harm’ and ‘seize’. Oldenberg notes the phonological play.

In its other two occurrences aviṣyú- has the negative sense ‘greedy’ and is clearly related to avasá- ‘food’, etc. (see EWA s.v. avasá-), but here it must be positive. I assume a portmanteau pun, combining ‘greedy’ with an association with √av ‘help’, resulting in ‘greedy[=eager] to help’.

O Gods who fain would lend your aid, destroy not us as ye destroy
Your enemies who go astray.

Nicht uns mit der Mordwaffe der listigen Schelme, ihr Speisegierigen - Packet zu, ihr Götter!

Nicht packt uns, die ihr gerne helft, o Götter, durch Beschäd’gung an der Feinde, die voll Tücke sind.

Не поразите нас смертельным оружием
Лживых врагов,
О боги, жаждущие помочь!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे राज्यसभासदों प्रबन्धकर्तारो ! (श्रान्ताय) अति परिश्रमी, उद्योगी और साहसी और (सुन्वते) सदा शुभकर्म में निरत जनों के लिये (वः) आप लोगों का (यद्+वरूथम्) जो दान के लिये धन साहाय्य और पुरस्कार आदि हैं और (यद्+छर्दिः) रहने के लिये बड़े-बड़े भवन और आश्रय हैं, (तेन) उन दोनों प्रकारों के उपकरणों से (नः) हम प्रजाजनों की (अधिवोचत) सहायता और रक्षा कीजिये ॥६॥

भावार्थभाषाः - परिश्रमी और सुकर्मी जनों को राज्य की ओर से सब सुविधा मिलनी चाहिये, यह शिक्षा इससे देते हैं ॥६॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः ! श्रान्ताय=अतिपरिश्रमशीलाय। तथा सुन्वते=सदा शुभकर्मनिरताय जनाय च। वः=युष्माकम्। यद्+वरूथम्=दानाय धनं साहाय्यादिकञ्च वर्तते। यच्च। छर्दिः=गृहं शरणमस्ति। नः=अस्माकम्। तेन=द्वयेनापि। अधिवोचत=साहाय्यं कुरुत ॥६॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

उत᳓ त्वा᳓म् अदिते महि
अहं᳓ देवि उ᳓प ब्रुवे
सुमॄळीका᳓म्+ अभि᳓ष्टये

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
adite ← áditi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

mahi ← máh- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

tvā́m ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

utá ← utá (invariable)

ahám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

bruve ← √brū- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

devi ← devī́- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

úpa ← úpa (invariable)

abhíṣṭaye ← abhíṣṭi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

sumr̥ḷīkā́m ← sumr̥ḷīká- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

उ॒त । त्वाम् । अ॒दि॒ते॒ । म॒हि॒ । अ॒हम् । दे॒वि॒ । उप॑ । ब्रु॒वे॒ ।
सु॒ऽमृ॒ळी॒काम् । अ॒भिष्ट॑ये ॥

• uta
• [adverb]
• “and; besides; uta [indecl.]; similarly; alike; even.”

• tvām ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• adite ← aditi
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

• mahy ← mahī ← mah
• [noun], vocative, singular, feminine
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• ahaṃ ← aham ← mad
• [noun], nominative, singular
• “I; mine.”

• devy ← devi ← devī
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Parvati; queen; goddess; Devi.”

• upa
• [adverb]
• “towards; on; next.”

• bruve ← brū
• [verb], singular, Present indikative
• “say; tell; describe; speak; state; answer; call; explain; address; proclaim; talk; talk; choose.”

• sumṛﾱīkām ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• sumṛﾱīkām ← mṛﾱīkām ← mṛḍīka
• [noun], accusative, singular, feminine
• “compassion; favor.”

• abhiṣṭaye ← abhiṣṭi
• [noun], dative, singular, feminine
• “prevalence; protection.”

हे महि महति अदिते देवमातः देवि त्वाम् अहं मत्स्यपक्षे मत्स्यप्रमुखोऽहम् उप ब्रुवे उपेत्य स्तौमि । कीदृशीम्। सुमृळीकां सुष्ठु सुखयित्रीम् । किमर्थम् । अभिष्टये अभिमताय ॥ ॥५२॥

English translation:

“I address you, who give abundant delight, the great goddess, Aditi, for the attainment of my desire.”

And, great goddess Aditi, I entreat you,
the very merciful, (for us) to prevail.

And thee too, O Great Aditi, thee also, Goddess, I address,
Thee very gracious to assist.

Auch dich, große Göttin Aditi, die Gnädige, bitte ich darum, daß wir die Oberhand behalten.

Und dich, o grosse Aditi, o Göttin, rufe ich herbei, Die gnadenreiche mir zum Schutz.

И к тебе, о Адити великая,
Я обращаюсь, о богиня,
Как к очень милосердной – чтобы ты (нас) поддержала.

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः देवाः) हे देव सभासदों ! (अद्भुतैनसः) आप सब निरपराध और निष्पाप हैं। हे देवो ! (अंहोः) हिंसक अपराधी और पापी जनों का (उरु+अस्ति) महाबन्धन और (अनागसः) निरपराधी जनों के लिये (रत्नम्) रमणीय श्रेय होता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - सभासद् अपने सदाचार को वैसा बनावें कि वे कभी पाप और अपराध करते हुए न पाए जाएँ, क्योंकि हिंसक पापी जनों को महादण्ड और निरपराधी को श्रेय मिलता है ॥७॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे देवाः ! हे आदित्याः ! यूयम्। अद्भुतैनसः= अभूतापराधाः स्थ। किन्तु। अंहोः=हिंसाकर्तुर्जनस्य। उरु=महत्पापमस्ति यद्वा महद् बन्धनमस्ति। तथा अनागसः=निरपराधस्य। रत्नम्=रमणीयं श्रेयोऽस्ति ॥७॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

प᳓र्षि दीने᳓ गभीर᳓ आँ᳓
उ᳓ग्रपुत्रे जि᳓घांसतः
मा᳓किस् तोक᳓स्य नो रिषत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

dīné ← dīná- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

gabhīré ← gabhīrá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

párṣi ← √pr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, voice:ACT}

jíghāṁsataḥ ← √han- (root)
{case:ABL, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT, mood:DES}

úgraputre ← ugraputra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

mā́kis ← mā́kis (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

riṣat ← √riṣ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

tokásya ← toká- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

पर्षि॑ । दी॒ने । ग॒भी॒रे । आ । उग्र॑ऽपुत्रे । जिघां॑सतः ।
माकिः॑ । तो॒कस्य॑ । नः॒ । रि॒ष॒त् ॥

• parṣi ← pṛ
• [verb], singular, Aorist conj./subj.
• “protect; promote; rescue; help.”

• dīne ← dīna
• [noun], locative, singular, masculine
• “sad; miserable; afflicted; blue; shallow.”

• gabhīra ← gabhīre ← gabhīra
• [noun], locative, singular, masculine
• “deep; profound; immeasurable; unfathomable; unfathomable; mysterious; deep; countless.”

• āṃ ← ām ← āṃ
• [adverb]

• ugraputre ← ugra
• [noun]
• “powerful; awful; dangerous; intense; mighty; potent; colicky; atrocious.”

• ugraputre ← putre ← putra
• [noun], vocative, singular, feminine
• “son; putra [word]; male child; Putra; Bodhisattva.”

• jighāṃsataḥ ← jighāṃs ← √han
• [verb noun], ablative, singular
• “kill.”

• mākis ← mākir
• [adverb]

• tokasya ← toka
• [noun], genitive, singular, neuter
• “offspring.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• riṣat ← riṣ
• [verb], singular, Present injunctive
• “suffer; harm.”

हे अदिते आ पर्षि सर्वतः पालयसि । दीने क्षीणे गभीरे उदके। उदकनामैतत् ’ गभीरं गहनम् ’ इति तन्नामसु पाठात् । उग्रपुत्रे। उद्गूर्णाः पुत्रा यस्मिन् तत् । तस्मिन्नुदके जिघांसतः हिंसतो जालं तोकस्य अस्माकं तनयस्य तनयं माकिः रिषत् मैव हिंसां करोतु ॥

English translation:

“You protect on every side; let not (the net) of the destroyer hurt our children, in this shallow water full ofmighhty offspring.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ugraputre, with Aditi: O mother of mighty children

Deliver us, whether we’re in the shallows or the deep, from someone who wishes to smite us, o you who have powerful sons.
Let none of our offspring be injured.

Save us in depth and shallow from the foe, thbu Mother of Strong Sons
Let no one of our seed be harmed.

Rette uns im seichten, im tiefen Wasser vor dem Mordlustigen, du Mutter gewaltiger Söhne! Keiner von unserer Nachkommenschaft soll zu Schaden kommen!

Wo’s flach, wo’s tief ist, rette uns, o Göttermutter, von dem Feind, Vor Leid bewahr die Kinder uns.

Спаси (нас) в мелкой (и) в глубокой (воде),
О мать грозных сыновей, от желающего (нас) убить!
Да не пострадает никто из нашего потомства!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (नः) हम लोगों को (सेतुः) पापरूप बन्धन दृढ़ता से (नः+सिषेत्) न बाँधे, वैसा वर्ताव रखना चाहिये। (अयम्) यह न्यायाधीश जगदीश (नः) हम लोगों को (महे) पुण्यकार्य्य के लिये (परि+वृणक्तु) छोड़ देवे, (हि) क्योंकि (इन्द्रः+इत्) यही परमेश्वर (श्रुतः) विख्यात (वशी) वशी है अर्थात् सम्पूर्ण जगत् को अपने वश में रखनेवाला है ॥८॥

भावार्थभाषाः - हम लोगों को सदा शुभकर्म के सेवन में रहना चाहिये, जिससे ईश्वरीय दण्ड हम पर न गिरे। हमारा सम्पूर्ण जीवन प्राणिहित हो ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्याः ! सेतुः=पापबन्धनम्। नः=अस्मान्। यथा मा सिषेत् न दृढतरं बध्नीयात्। तथास्माभिर्वर्तितव्यम्। अयं परमात्मा। महे=पुण्याय कार्य्याय। नोऽस्मान्। परि+वृणक्तु=परित्यजतु। हि=यतः। इन्द्र+इत्=ईश्वर एव। श्रुते वशी=सर्वस्य वशीकर्तास्ति ॥८॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

अनेहो᳓ न उरुव्रज
उ᳓रूचि वि᳓ प्र᳓सर्तवे
कृधि᳓ तोका᳓य जीव᳓से

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aneháḥ ← anehás- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

uruvraje ← uruvraja- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

prásartave ← √sr̥- 2 (root)
{case:DAT, number:SG}

úrūci ← uruvyáñc- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

ví ← ví (invariable)

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

kr̥dhí ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

tokā́ya ← toká- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

अ॒ने॒हः । नः॒ । उ॒रु॒ऽव्र॒जे॒ । उरू॑चि । वि । प्रऽस॑र्तवे ।
कृ॒धि । तो॒काय॑ । जी॒वसे॑ ॥

• aneho ← anehaḥ ← anehas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “faultless; anehas [word]; incomparable.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• uruvraja ← uru
• [noun]
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• uruvraja ← vraje ← vraja
• [noun], vocative, singular, feminine
• “cow pen; Vraja; battalion; Vraja; Vraja; vraja [word]; vraj; herd; flock; group.”

• urūci ← uruvyañc
• [noun], vocative, singular, feminine
• “extensive; wide.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• prasartave ← prasṛ ← √sṛ
• [verb noun]
• “spread; issue; spread; stream; prowl; crawl; continue.”

• kṛdhi ← kṛ
• [verb], singular, Aorist imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tokāya ← toka
• [noun], dative, singular, neuter
• “offspring.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

अनेहः अपापान् नः अस्मान् हे उरुव्रजे विस्तीर्णगमने। दूरमियमदितिर्भूमिरूपा गता भवत्यतिविस्तृतत्वात् । अथवोरुगमने धीरे हे उरूचि उरुत्वं वि प्रसर्तवे अभिसरणाय कृधि कुरु । कस्मै । तोकाय पुत्राय मत्स्याय जीवसे तस्य जीवनाय । यथा जीवेम पुत्रान्रक्षितुं तथोरुत्वं कुर्विति ॥

English translation:

“Wide-traversing, far-reaching goddess, put forth your power to come to us, innocent ones, that ourchildren may live.”

Make faultless (shelter) for us, o widely spreading (goddess) possessing a wide enclosure, (for us) to extend afar
and for our offspring to live.

Since anehás- is an adjective, a noun needs to be supplied with it (contra Geldner, Renou). I supply ‘shelter’ on the basis of VIII.18.21 (also a hymn to the Ādityas) containing aneháḥ … trivárūtham … chardíḥ, with the várūtha- and chardís- found in our vss. 3b, 6b.

Far-spread! wide-ruling! grant that we, unharmed by envy, may expand
Grant that our progeny may live.

Schaff uns Sündlosigkeit, du Weite, mit weitem Gehege, daß sich unser Geschlecht weit ausbreite, zum Leben für unsere Nachkommenschaft!

Weitschreitende, weitreichende, schaff unsern Kindern sichern Schutz, Dass lebend sie verbreiten sich.

Создай нам невиновность, о громадная (богиня)
С громадной оградой, чтобы (наш род) далеко распространился,
Чтобы жило (наше) потомство!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (अविष्यवः) हे रक्षितृसभाध्यक्षो ! (वृजिनानाम्) पापिष्ठ हिंसक (रिपूणाम्) शत्रुओं की (मृचा) हत्या हिंसा (नः+मा) हम लोगों के मध्य न आवे। (देवाः) हे देवो ! वैसा प्रबन्ध आप (अभि) सब तरफों से (अमृक्षत) करें ॥९॥

भावार्थभाषाः - सभाध्यक्षगण वैसा प्रबन्ध करें, जिससे प्रजाओं में कोई बाधा न आने पावे ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे अविष्यवः=रक्षितारः सभाध्यक्षाः ! वृजिनानाम्= हिंसकानां पापिनाम्। रिपूणां=शत्रूणाम्। मृचा=हिंसा, हत्या नः अस्माकं मध्ये। मा भूत्। मृचिर्हिंसाकर्मा। हे देवाः ! यूयम्। तथा अभि=अभितः। प्रमृक्षत= परिमार्जयत प्रबन्धं कुरुत ॥९॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

ये᳓ मूर्धा᳓नः क्षितीना᳐᳓म्
अ᳓दब्धासः स्व᳓यशसः
व्रता᳓ र᳓क्षन्ते अद्रु᳓हः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kṣitīnā́m ← kṣití- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

mūrdhā́naḥ ← mūrdhán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yé ← yá- (pronoun)

ádabdhāsaḥ ← ádabdha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sváyaśasaḥ ← sváyaśas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

adrúhaḥ ← adrúh- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rákṣante ← √rakṣⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

vratā́ ← vratá- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

ये । मू॒र्धानः॑ । क्षि॒ती॒नाम् । अद॑ब्धासः । स्वऽय॑शसः ।
व्र॒ता । रक्ष॑न्ते । अ॒द्रुहः॑ ॥

• ye ← yad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• mūrdhānaḥ ← mūrdhan
• [noun], nominative, plural, masculine
• “head; battlefront; peak; top; mūrdhan [word]; leader; top.”

• kṣitīnām ← kṣiti
• [noun], genitive, plural, feminine
• “floor; Earth; earth; pṛthivī; people; dwelling; battlefield; Earth; estate; colony; house.”

• adabdhāsaḥ ← adabdha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “unfailing; unimpaired.”

• svayaśasaḥ ← sva
• [noun]
• “own(a); respective(a); akin(p); sva [word]; individual; present(a); independent.”

• svayaśasaḥ ← yaśasaḥ ← yaśas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “fame; Yaśas.”

• vratā ← vrata
• [noun], accusative, plural, neuter
• “vrata (vote); commandment; law; oath; command; rule; custom; vrata [word]; rule; behavior.”

• rakṣante ← rakṣ
• [verb], plural, Present indikative
• “protect; guard; keep; stow; govern; guard; spare; accumulate.”

• adruhaḥ ← adruh
• [noun], nominative, plural, masculine
• “friendly; benign.”

ये मूर्धानः सर्वेषां मूर्धस्थानीया उच्छ्रिताः क्षितीनां मनुष्याणाम् अदब्धासः अहिंसकाः स्वयशसः स्वायत्तकीर्तयः व्रता व्रतान्यस्मदीयानि कर्माणि रक्षन्ते पालयन्ते अद्रुहः अद्रोग्धारः सन्तः॥

English translation:

“You who are the heads of men, unharming, and of self-sustained glory, who, benevolent ones, protectour rites.”

They who, as heads of the settled peoples, untrickable, self-glorious, without deceit, guard their commandments— ᳓

Those who, the Princes of the folk, in native glory, neer deceived,
Maintain their statutes, void of guilt-

Die als die Häupter der Menschenvölker, die unbetörten, selbstherrlichen über die Gebote wachen, die Sündlosen,

Die aller Menschen Häupter sind, untrüglich, herrlich durch sich selbst Und treu bewachen das Gesetz,

(Те,) что главы (людских) поселений, безобманные,
С собственным блеском,
Безгрешные, охраняют заветы, –

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

यहाँ सभा को संबोधित करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (महि) हे पूज्य (देवि) हे देवि (अदिते) अदीने सभे ! (उत) और सभास्थ पुरुषो (अभिष्टये) अभिमत फलप्राप्ति के लिये (अहम्) मैं (सुमृळीकाम्) सुखदात्री (त्वा) तेरे निकट भी (उप+ब्रुवे) प्रार्थना करता हूँ ॥१०॥

भावार्थभाषाः - अदिति=यह राज्यसम्बन्धी प्रकरण है और मित्र वरुण और अर्य्यमा आदि प्रतिनिधियों का वर्णन है, अतः यहाँ अदिति शब्द से सभा का ग्रहण है। यह भी एक वैदिक शैली है कि सभा को सम्बोधित करके प्रजागण अपनी प्रार्थना सुनावें ॥१०॥

अत्र सभा सम्बोध्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे महि=महति ! हे देवि अदिते=अदीने सभे ! उत=अपि च। अभिष्टये=अभिमतफलप्राप्त्यै। सुमृळीकाम्=सुखयित्रीम्। त्वा=त्वाम् अपि अहमुपब्रुवे ॥१०॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

ते᳓ न आस्नो᳓ वृ᳓काणा᳐म्
आ᳓दित्यासो मुमो᳓चत
स्तेन᳓म् बद्ध᳓म् इवादिते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
āsnáḥ ← āsán- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

té ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vŕ̥kāṇām ← vŕ̥ka- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

mumócata ← √muc- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRF, voice:ACT}

adite ← áditi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

baddhám ← √bandh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

iva ← iva (invariable)

stenám ← stená- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ते । नः॒ । आ॒स्नः । वृका॑णाम् । आदि॑त्यासः । मु॒मोच॑त ।
स्ते॒नम् । ब॒द्धम्ऽइ॑व । अ॒दि॒ते॒ ॥

• te ← tad
• [noun], nominative, plural, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• na ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• āsno ← āsnaḥ ← āsan
• [noun], ablative, singular, neuter
• “mouth.”

• vṛkāṇām ← vṛka
• [noun], genitive, plural, masculine
• “wolf; Vṛka; vṛka [word]; Vṛka.”

• ādityāso ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• mumocata ← muc
• [verb], plural, Perfect imperative
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• stenam ← stena
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thief; stena [word].”

• baddham ← bandh
• [verb noun], accusative, singular
• “bandh; tie; envelop; close; dress; wrap; bind; constipate; fixate; shape; paralyze; construct; bandage; compress; beset; oblige; strap; restrain; bind; gesticulate; wear; bar; bandh; connect; stud; mix; obstruct; write; restrain; bind; persecute; enclose; ligature; fill into; fasten.”

• ivādite ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivādite ← adite ← aditi
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

हे आदित्यासः आदित्याः ते यूयं नः अस्मान् वृकाणां हिंसकानामादातॄणां वा आस्नः आस्यात् सकाशात् मुमोचत विमोचनं कुरुत स्तेनं बद्धमिव । हे अदिते त्वं च मोचयास्मानिति ॥

English translation:

“Ādityas, deliver us from the jaws of the destroyers like a bound thief; O Aditi, (deliver us).”

Being such, free us from the mouth of wolves, o Ādityas,
like a thief who’s been bound, o Aditi.

As such, from mouth of ravening wolves, O ye Adityas, rescue us,
Like a bound thief, O Aditi.

Ihr Aditya´s, befreit uns aus dem Rachen der Wölfe, die wir wie ein Dieb gefesselt sind, o Aditi!

Als solche macht, Aditja’s ihr, uns aus der Wölfe Rachen los, Aditi, wie gebundnen Dieb.

(Вот) такие (вы), Адитьи, освободите
Нас из пасти волков
Как (освобождают) связанного вора, о Адити!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (उग्रपुत्रे) हे उग्रपुत्रे अदाने सभे ! (जिघांसतः) हिंसक शत्रुओं से (दीने) गाध जल में या गाध संकट में (आ) और (गभीर) अति अगाध संकट में हम लोगों को (पर्षि) सदा बचाया करती है और इसी प्रकार बचाया कर। हे अदिते ! (नः+तोकस्य) हमारे बीजभूत सन्तानों को (माकिः+रिषत्) कोई प्रबल शत्रु भी विनष्ट न करने पावे, ऐसा प्रबन्ध आप करें ॥११॥

भावार्थभाषाः - दीन गभीर शब्द से अल्प और अधिक क्लेश द्योतित होता है। यहाँ गभीर शब्द का जल भी अर्थ सायण करते हैं। यद्यपि उदक नाम में इस शब्द का पाठ है, तथापि यहाँ स्वाभाविक अर्थ यह प्रतीत होता है कि छोटे बड़े सब संकट से आप हमारी रक्षा करती हैं, अतः आप धन्यवाद के पात्र हैं। आगे हमारा बीज नष्ट न हो, सो उपाय कीजिये ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे उग्रपुत्रे=न्यायशीलनाद् उग्रा=भयङ्कराः पुत्राः सभा सद्रूपा यस्याः सा उग्रपुत्रा। तत्सम्बोधने हे उग्रपुत्रे ! जिघांसतः=हन्तुमिच्छतः शत्रोः सकाशात्। दीने=क्षीणे=अगभीरे=गाधे। आ=पुनः। गभीरे=अगाधे च। अस्मान्। पर्षि=रक्ष। नः=अस्माकम्। तोकस्य बीजभूतस्य तनयस्य। माकिः रिषत्=मा कश्चिद् हिनस्तु ॥११॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

अ᳓पो षु᳓ ण इयं᳓ श᳓रुर्
आ᳓दित्या अ᳓प दुर्मतिः᳓
अस्म᳓द् एतु अ᳓जघ्नुषी

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ápa ← ápa (invariable)

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

śáruḥ ← śáru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

sú ← sú (invariable)

u ← u (invariable)

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ápa ← ápa (invariable)

durmatíḥ ← durmatí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

ájaghnuṣī ← ájaghanvaṁs- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

asmát ← ahám (pronoun)
{case:ABL, number:PL}

etu ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

अपो॒ इति॑ । सु । नः॒ । इ॒यम् । शरुः॑ । आदि॑त्याः । अप॑ । दुः॒ऽम॒तिः ।
अ॒स्मत् । ए॒तु॒ । अज॑घ्नुषी ॥

• apo ← apa
• [adverb]
• “away.”

• apo ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• ṇa ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• iyaṃ ← iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• śarur ← śaruḥ ← śaru
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• durmatiḥ ← durmati
• [noun], nominative, singular, feminine
• “hate; envy.”

• asmad ← asmat ← mad
• [noun], ablative, plural
• “I; mine.”

• etv ← etu ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• ajaghnuṣī ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• ajaghnuṣī ← jaghnuṣī ← han
• [verb noun], nominative, singular
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे आदित्याः इयं शरुः हिंसिका प्रसितिः जालिकप्रेरिता अजघ्नुषी अहिंसन्ती सती अस्मत् अस्मत्तः सु सुष्ठु अपो एतु अपगच्छत्वेव । तथा दुर्मतिः दुष्टा मतिरप्यजघ्नुषी अस्मत्तः अप गच्छतु ॥ ॥ ५३ ॥

English translation:

“Ādityas, let this net, let the malevolent design turn away from us innocuous.”

Let this arrow go away from us, o Ādityas,
away malevolence, without striking us.

The doubling of 1st pl. pronouns, naḥ … asmát can be interpr. in two different ways. On the one hand, naḥ can be just a Wackernagel-position placeholder, doubled by the more emphatic (and case-marked) asmát later in the vs. Of course enclitic naḥ is not technically supposed to represent an ablative, but I think that all bets are off with Wackernagel-position pronominal enclitics. Or the naḥ can actually be an accusative, construed with ájaghnuṣī.

Adityas, let this arrow, yea, let this mali. gnity depart
From us or eer it strike us dead.

Von uns soll sich fein diese Waffe hinwegheben, ihr Aditya´s, von uns die böse Absicht, ohne getötet zu haben.

Hinweg von uns geh’ dieser Pfeil, hinweg das Unheil das uns droht, Aditja’s, nicht verletz’ es uns.

Прочь от нас пусть совсем уйдет
Эта стрела, о Адитьи,
Прочь злая мысль, не убивши!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (उरुव्रजे) हे अति विस्तीर्णगते (उरुचि) हे बहुशासिके सभे ! (नः) हम लोगों को भी (अनेहः) शत्रुओं से बचा अहिंसित रख विस्तीर्ण (कृधि) बनाओ (वि+प्र+सर्तवे) जिससे हम लोग भी आनन्द से इधर-उधर गमन कर सकें तथा (तोकाय+जीवसे) और यह भी आशीर्वाद करो कि हमारे सन्तानरूप बीज सदा जीवित रहें ॥१२॥

भावार्थभाषाः - अनेहाः=अहिंसित अपाप इत्यादि। उरुव्रजा=जिस कारण राष्ट्रिय सभा का प्रभाव सम्पूर्ण देश में पड़ता है, अतः वह उरुव्रजा और बहुतों का शासन करती है, अतः वह उरुचि कहाती है। उस सभा का सब ही आदर करते हैं, इस कारण भी वह उरुचि कहाती है ॥१२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे उरुव्रजे=विस्तीर्णगमने ! उरुव्रजा सर्वप्रकीर्णा वितता। हे उरुचि=उरुशासिके बहुशासित्रि ! नः=अस्मानपि। अनेहः=अहिंसितान् विस्तीर्णगतीन्। वि+प्र+सर्तवे= अभिसरणाय। कृधि=कुरु। तोकाय+जीवसे=जीवनं कुरु ॥१२॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

श᳓श्वद् धि᳓ वः सुदानव
आ᳓दित्या ऊति᳓भिर् वय᳓म्
पुरा᳓ नून᳓म् बुभुज्म᳓हे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hí ← hí (invariable)

śáśvat ← śáśvant- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sudānavaḥ ← sudā́nu- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

vaḥ ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

ūtíbhiḥ ← ūtí- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:PL}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

bubhujmáhe ← √bhuj- 2 (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

nūnám ← nūnám (invariable)

purā́ ← purā́ (invariable)

शश्व॑त् । हि । वः॒ । सु॒ऽदा॒न॒वः॒ । आदि॑त्याः । ऊ॒तिऽभिः॑ । व॒यम् ।
पु॒रा । नू॒नम् । बु॒भु॒ज्महे॑ ॥

• śaśvaddhi ← śaśvat
• [adverb]
• “always; repeatedly; continually; wholly.”

• śaśvaddhi ← hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• vaḥ ← tvad
• [noun], genitive, plural
• “you.”

• sudānava ← sudānavaḥ ← sudānu
• [noun], vocative, plural, masculine
• “big; lavish.”

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• ūtibhir ← ūtibhiḥ ← ūti
• [noun], instrumental, plural, feminine
• “aid; favor; ūti [word].”

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• nūnam
• [adverb]
• “now; surely; immediately; just.”

• bubhujmahe ← bhuj
• [verb], plural, Perfect indicative
• “eat; enjoy; consume; eat; love; burn; run down; enjoy; live on.”

हे सुदानवः सुदाना हे आदित्याः वः युष्माकम् ऊतिभिः रक्षाभिः वयं पुरा नूनम् इदानीमपि शश्वत् सर्वदा बुभुज्महे । यद्वा । शश्वत् बहून् भोगान् भुञ्ज्महे ॥

English translation:

“Bounteous Ādityas, by your protections we have continually possessed enjoyments from of old.”

Because, o Ādityas of good gifts, over and over,
previously and now, we have benefited by your help—

Fori Bountiful Adityas, we have evermore enjoyed your help,
Both now and in die days of old.

Denn immer wieder haben wir uns eurer Hilfen, ihr gütigen Aditya´s, einst und jetzt erfreut.

Denn stets, Aditja’s, haben wir genossen eure Hülfen, jetzt Und früher, reichlich gebende.

Ведь все время, о очень щедрые
Адитьи, мы подкреплялись вашими
Поддержками – прежде (и) сейчас

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - सभासद् कैसे होने चाहियें, इसका वर्णन इसमें है। ये (क्षितीनाम्) मनुष्यों के मध्य (ये+मूर्धानः) जो गुणों के द्वारा सर्वश्रेष्ठ हों, (अदब्धासः) दूसरों की विभूति, उन्नति और मङ्गल देखकर ईर्ष्या न करें, (स्वयशसः) अपनी वीरता, सद्गुण विद्यादि द्वारा और परिश्रम करके जो स्वयं यश उत्पन्न करते हों, पुनः जो (अद्रुहः) किसी का द्रोह न करें, वे ही सभासद् हो सकते हैं और वे ही (व्रता+रक्षन्ते) ईश्वरीय और लौकिक नियमों को भी पाल सकते हैं ॥१३॥

भावार्थभाषाः - जो समय-समय पर समाजों में श्रेष्ठ गुणों से भूषित हों, वे सभासद् चुने जाएँ ॥—१३॥

पदार्थान्वयभाषाः - ये सभासदः ! क्षितीनाम्=जनानां मध्ये। मूर्धानः=श्रेष्ठा इत्यर्थः। पुनः। क्षितीनाम्। अदब्धासः=अहिंसकाः। पुनः। स्वयशसः=यशसा भासमानाः। पुनः। अद्रुहः=अद्रोग्धारः। ते खलु। व्रता=व्रतानि=नियमान् रक्षन्ते ॥१३॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

श᳓श्वन्तं हि᳓ प्रचेतसः
प्रतिय᳓न्तं चिद् ए᳓नसः
दे᳓वाः कृणुथ᳓ जीव᳓से

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hí ← hí (invariable)

pracetasaḥ ← prácetas- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

śáśvantam ← śáśvant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cit ← cit (invariable)

énasaḥ ← énas- (nominal stem)
{case:ABL, gender:N, number:SG}

pratiyántam ← √i- 1 (root)
{case:ACC, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

dévāḥ ← devá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

kr̥ṇuthá ← √kr̥- (root)
{number:PL, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

शश्व॑न्तम् । हि । प्र॒ऽचे॒त॒सः॒ । प्र॒ति॒ऽयन्त॑म् । चि॒त् । एन॑सः ।
देवाः॑ । कृ॒णु॒थ । जी॒वसे॑ ॥

• śaśvantaṃ ← śaśvantam ← śaśvat
• [noun], accusative, singular, masculine
• “all(a).”

• hi
• [adverb]
• “because; indeed; for; therefore; hi [word].”

• pracetasaḥ ← pracetas
• [noun], nominative, plural, masculine
• “intelligent; mindful; attentive; wise; apt; observant.”

• pratiyantaṃ ← pratiyantam ← pratī ← √i
• [verb noun], accusative, singular
• “be known; return.”

• cid ← cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• enasaḥ ← enas
• [noun], ablative, singular, neuter
• “sin; calamity; blame.”

• devāḥ ← deva
• [noun], vocative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• kṛṇutha ← kṛ
• [verb], plural, Present indikative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

हे प्रचेतसः प्रकृष्टमतयो हे देवाः शश्वन्तं बहुमपि प्रतियन्तं चित् प्रतिगच्छन्तमपि शत्रुम् एनसः पापस्य कर्तारम् । अथवैनसः पापकृतः । व्यत्ययेन बहुवचनम् । पापकर्तारं जीवसे जीवनायास्माकं कृणुथ कुरुत । अस्मत्तो वियुक्तमिति शेषः ॥

English translation:

“Wise deities, keep away from us, that we may live, the many doers of sin who come against us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

O wisedeities, you help to life many a one who turns from sin

Because, o attentive gods, each and every man, even one coming back from an offense,
do you make to live—

To every one, O ye Most Wise, who turneth even from sin to you,
Ye Gods vouchsafe that he may live.

Denn jeden, auch wenn er sich einer Sünde bewußt ist, lasset ihr Fürsorglichen leben, ihr Götter.

Denn jedem schafft, o weise, ihr, wenn er vom Unrecht sich bekehrt, O Götter, dass er lebend sei.

И каждому, о прозорливые,
Даже тому, кто возвращается, совершив грех,
Дайте жить, о боги!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्यासः) हे सभासदों ! (वृकाणाम्) हिंसक, चोर, डाकू और द्रोही असत्यवादी और वृक पशु के समान भयङ्कर जनों के (आस्नः) मुख से (नः) हम प्रजाओं को (मुमोचत) बचाओ (अदिते) हे सभे ! (बद्धम्+स्तेनम्) बद्ध चोर को जैसे छोड़ते हैं, वैसे दुर्भिक्षादि पापों से पीड़ित और बद्ध हम लोगों को बचाइये ॥१४॥

भावार्थभाषाः - प्रजा कितने प्रकारों से लूटी जाती है, इसका दृश्य यदि देखना हो, तो आँख फैलाकर ग्राम-ग्राम में देखो। मनुष्य वृकों और व्याघ्रों से भी बढ़कर स्वजातियों के हिंसक बन रहे हैं। सभा को उचित है कि इन उपद्रवों से प्रजा की रक्षा करे ॥१४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्यासः=आदित्याः सभ्याः ! वृकाणां=हिंसकानां वृकवद्भयङ्कराणाम्। आस्नः=आस्यात्। नः=अस्मान्। मुमोचत=मोचत। हे अदिते=सभे ! बद्धं स्तेनमिव दुर्भिक्षादिपापैः पीडितान् जनान् मोचय ॥१४॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

त᳓त् सु᳓ नो न᳓व्यं स᳓न्यस
आ᳓दित्या य᳓न् मु᳓मोचति
बन्धा᳓द् बद्ध᳓म् इवादिते

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

návyam ← návya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sányase ← sányaṁs- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

sú ← sú (invariable)

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

múmocati ← √muc- (root)
{number:SG, person:3, mood:SBJV, tense:PRF, voice:ACT}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

adite ← áditi- (nominal stem)
{case:VOC, gender:F, number:SG}

baddhám ← √bandh- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

bandhā́t ← bandhá- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

iva ← iva (invariable)

तत् । सु । नः॒ । नव्य॑म् । सन्य॑से । आदि॑त्याः । यत् । मुमो॑चति ।
ब॒न्धात् । ब॒द्धम्ऽइ॑व । अ॒दि॒ते॒ ॥

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• navyaṃ ← navyam ← navya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “new; fresh.”

• sanyasa ← sanyase ← sanyas
• [noun], dative, singular, masculine

• ādityā ← ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• yan ← yat ← yad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• mumocati ← muc
• [verb], singular, Perfect conjunctive (subj.)
• “liberate; emit; get rid of; shoot; release; put; tousle; secrete; fill into; shoot; spill; lose; ejaculate; exclude; free; remove; loosen; let go of; add; shed; want; save; defecate; heal; fart; open; abandon; discard; precipitate; reject; lay; unleash; exhale; discharge.”

• bandhād ← bandhāt ← bandha
• [noun], ablative, singular, masculine
• “bandhana; bandage; paralysis; connection; shutting; constipation; confinement; joining; part; binding; fetter; bandha [word]; hardening; attachment; dressing; capture; sexual intercourse; border; chain; fixedness; deposit; connection; trap.”

• baddham ← bandh
• [verb noun], accusative, singular
• “bandh; tie; envelop; close; dress; wrap; bind; constipate; fixate; shape; paralyze; construct; bandage; compress; beset; oblige; strap; restrain; bind; gesticulate; wear; bar; bandh; connect; stud; mix; obstruct; write; restrain; bind; persecute; enclose; ligature; fill into; fasten.”

• ivādite ← iva
• [adverb]
• “like; as it were; somehow; just so.”

• ivādite ← adite ← aditi
• [noun], vocative, singular, feminine
• “Aditi; aditi [word].”

तत् बन्धकं नः अस्माकं सु सुष्ठु नव्यं स्तुत्यं सन्यसे संभजनाय भवतु । अस्माकं मोचनेन स्तुत्यं भवत्वित्यर्थः । हे आदित्याः अदितेः पुत्रा हे अदिते त्वदनुग्रहात् यत् मुमोचति मुञ्चत्यस्मान् बन्धनसाधनं पूर्वं यत् प्रतिबन्धकत्वादासीत् तदेव युष्मदनुग्रहादस्मान् मुञ्चतु । यद्वा । युष्माकं यद्रक्षणमस्मान् मुञ्चति तत् सुष्ठु स्तुत्यं संभजनाय भवत्विति योज्यम् ॥

English translation:

“Ādityas and Aditi, let that which releases us as a prisoner from his bond, be ever the object of ourpraise and worship.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

That which releases us: either the net or your favour; the net itself is supposed be thefavour of the gods to become as it were the instrumental ument of deliverance

This is the new (life) for an older (man) that will free us, o Ādityas, like a bound man from his bondage, o Aditi.

On the phrase návyaṃ sányase see comm. ad VIII.24.26, with argument for supplying ‘life’ with návyam.

May this new mercy profit us, which, ye Adityas, frees like one,
Bound from his bonds, O Aditi.

Das wäre auch dem Ältesten von uns etwas ganz neues, ihr Aditya´s, was uns befreien könnte wie den Gefangenen aus den Banden, o Aditi.

Zum alten fügt dies neue ihr, Aditja’s, was, o Aditi, Uns löst wie Sklaven von dem Strick,

(Присоедините) же это новое (к тому, что было) раньше,
О Адитьи, (новое,) которое освободило бы нас,
Как (освобождают) связанного вора!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे सभासदों माननीय पुरुषो ! आप लोगों की कृपा और राज्यप्रबन्ध से (इयम्+शरुः) यह हिंसा करनेवाला दुर्भिक्षादिरूप आपत्तिजाल (नः) हम लोगों को (अजघ्नुषी) न सताते हुए (अस्मद्) हम लोगों से (सु+अपो+एतु) कहीं दूर चला जाए और इसी प्रकार (दुर्मतिः) हमारी दुर्मति भी (अप) यहाँ से कहीं दूर भाग जाए ॥१५॥

भावार्थभाषाः - अज्ञानता और दरिद्रता ये दोनों महापाप हैं, इनको यथाशक्ति सदा क्षीण हीन बनाया करो ॥१५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः=सभासदः ! युष्माकं कृपया। इयं शरुः=दुर्भिक्षादिरूपा हिंसिका प्रसितिः। नः=अस्मान्। अजघ्नुषी=अहिंसन्ती सती। अस्मद्=अस्मत्तः। सु=सुष्ठु। अपो+एतु=अपैतु=अपगच्छतु। एवम् दुर्मतिरपि अपगच्छतु ॥१५॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

ना᳓स्मा᳓कम् अस्ति त᳓त् त᳓र
आ᳓दित्यासो अतिष्क᳓दे
यूय᳓म् अस्म᳓भ्य° मॄळत+

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

asti ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ná ← ná (invariable)

táraḥ ← táras- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

atiṣkáde ← √skand- (root)
{case:DAT, number:SG}

asmábhyam ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

mr̥ḷata ← √mr̥ḍ- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

yūyám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

न । अ॒स्माक॑म् । अ॒स्ति॒ । तत् । तरः॑ । आदि॑त्यासः । अ॒ति॒ऽस्कदे॑ ।
यू॒यम् । अ॒स्मभ्य॑म् । मृ॒ळ॒त॒ ॥

• nāsmākam ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• nāsmākam ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• asti ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tara ← taraḥ ← taras
• [noun], nominative, singular, neuter
• “speed; Stoma.”

• ādityāso ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• atiṣkade ← atiṣkand ← √skand
• [verb noun]

• yūyam ← tvad
• [noun], nominative, plural
• “you.”

• asmabhyam ← mad
• [noun], dative, plural
• “I; mine.”

• mṛﾱata ← mṛḍata ← mṛḍ
• [verb], plural, Present imperative
• “pardon.”

हे आदित्यासः आदित्या युष्मत्कर्तृकः तत् तरः वेगः अस्माकं न अस्ति यो वेगो बन्धकाज्जालात् अतिष्कदे अस्माकमतिस्कन्दनाय प्रभवति । अतः यूयमस्मभ्यं मृळत । तत्तादृशं तरः कुरुतेत्यर्थः ॥

English translation:

“Not to us is there strength enough to burst from this (net); O Ādityas, do you grant us your favour.”

We do not have the driving force to leap beyond, Ādityas.
You—have mercy upon us!

O ye Adityas, this your might is not to be despised by us:
So be ye graciously inclined.

Wir haben nicht die Ausdauer, um hinüberzuspringen, Aditya´s. Habt mit uns Erbarmen!

Nicht soll man je beseitigen, Aditja’s, diese unsre Kraft, Ihr möget holdgesinnt uns sein.

Нет у нас той прыти,
Чтобы перепрыгнуть, о Адитьи.
Сжальтесь вы над нами!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः+आदित्याः) हे परमोदार परमदानी सभासदों ! (वः+ऊतिभिः) आप लोगों की रक्षा, साहाय्य और राज्यप्रबन्ध से (वयम्+हि) हम प्रजागण (शश्वत्) सर्वदा (पुरा) पूर्वकाल में और (नूनम्) इस वर्तमान समय में (बुभुज्महे) आनन्द भोग विलास करते आए हैं और कर रहे हैं, अतः आप लोग धन्यवाद के पात्र हैं ॥१६॥

भावार्थभाषाः - राज्य-कर्मचारियों का अच्छे काम होने पर अभिनन्दन करें ॥१६॥

पदार्थान्वयभाषाः - (सुदानवः+आदित्याः) हे परमोदाराः सभासदः ! वः=युष्माकम्। ऊतिभिः=रक्षणैः साहाय्यैः प्रबन्धैश्च। वयं हि। शश्वद्=सर्वदा। पुरा=पूर्वस्मिन् काले। नूनमिदानीञ्च। बुभुज्महे=भुञ्ज्महे=भुक्तवन्तश्च ॥१६॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

मा᳓ नो हेति᳓र् विव᳓स्वत
आ᳓दित्याः कृत्रि᳓मा श᳓रुः
पुरा᳓ नु᳓ जर᳓सो वधीत्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
hetíḥ ← hetí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

mā́ ← mā́ (invariable)

naḥ ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

vivásvataḥ ← vivásvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ā́dityāḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

kr̥trímā ← kr̥tríma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

śáruḥ ← śáru- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

jarásaḥ ← jarás- (nominal stem)
{case:ABL, gender:F, number:SG}

nú ← nú (invariable)

purā́ ← purā́ (invariable)

vadhīt ← √vadhⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

मा । नः॒ । हे॒तिः । वि॒वस्व॑तः । आदि॑त्याः । कृ॒त्रिमा॑ । शरुः॑ ।
पु॒रा । नु । ज॒रसः॑ । व॒धी॒त् ॥

• mā
• [adverb]
• “not.”

• no ← naḥ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• hetir ← hetiḥ ← heti
• [noun], nominative, singular, feminine
• “projectile; heti [word].”

• vivasvata ← vivasvataḥ ← vivasvant
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Surya; sun; Vivasvant; Vivasvant.”

• ādityāḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• kṛtrimā ← kṛtrima
• [noun], nominative, singular, feminine
• “factitious; artificial; fake.”

• śaruḥ ← śaru
• [noun], nominative, singular, feminine
• “arrow.”

• purā
• [adverb]
• “once; earlier; first; purā [indecl.].”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• jaraso ← jarasaḥ ← jaras
• [noun], ablative, singular, feminine
• “old age.”

• vadhīt ← vadh
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kill; assail; kick; māray; destroy; beat.”

हे आदित्याः नः अस्मान् विवस्वतः विवस्वत्पुत्रस्य यमस्य । पुत्रे पितृशब्दः । तस्य हेतिः आयुधभूता कृत्रिमा क्रियया निष्पन्ना शरुः हिंसिका प्रसितिः पुरा पूर्वं नु इदानीम् । सर्वदेत्यर्थः । जरसः इदानीं जीर्णान् मा वधीत् मा हिंस्यात् ॥

English translation:

“Let not this weapon of Vivasvat, this net made with hands, Ādityas, destroy us before old age.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Vivasvat: i.e. Yama, son of Vivasvat; before old age: purā = pūrve nu idānīm sarvadetyarthaḥ jarasahidānīm jīrṇān: let it not destroy us, now and of old infirm

O Ādityas, let the missile of Vivasvant, the finely made arrow,
not strike us now before old age.

Let not Vivasvan’s weapon nor the shaft, Adityas, wrought with skill,
Destroy us ere old age be nigh.

Nicht soll uns das Geschoß des Vivasvat, die kunstvolle Waffe, ihr Aditisöhne, noch vor dem Alter töten.

Nicht möge des Vivasvat Spiess, Aditja’s, sein gespitzter Pfeil, Uns treffen, eh’ wir Greise sind.

Ни дротик Вивасвата,
О Адитьи, ни искусно сделанная стрела,
Да не поразит нас до старости!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - इस ऋचा से विनय की प्रार्थना करते हैं, यथा−(प्रचेतसः) हे ज्ञानिवर, हे उदारचेता, हे सुबोद्धा (देवाः) विद्वानो ! उन पुरुषों को (जीवसे) वास्तविक मानव-जीवन प्राप्त करने के लिये (कृणुथ) सुशिक्षित बनाओ, जो जन (शश्वन्तम्+हि) अपराध और पाप करने में सदा अभ्यासी हो गए हैं, परन्तु (एनसः) उनको करके पश्चात्ताप के लिये (प्रतियन्तम्) जो आपके शरण में आ रहे हैं, उन्हें आप सुशिक्षित और सदाचारी बनाने का प्रयत्न करें ॥१७॥

भावार्थभाषाः - पापियों, अपराधियों, चोरों, व्यसनियों इत्यादि प्रकार के मनुष्यों को अच्छा बनाना भी राष्ट्र का काम है ॥१७॥

पदार्थान्वयभाषाः - अनया विनयं प्रार्थयते। यथा−हे प्रचेतसः=हे प्रकृष्टज्ञानाः ! सुबोद्धारः ! हे देवाः=विद्वांसः ! शश्वन्तं हि=अपराधाय सदाभ्यस्तमपि। एनसः=पापात्=पापं विधाय प्रतियन्तं चित्। कृणुथ=कुरुत ॥१७॥

• देवता - आदित्याः
• ऋषिः - मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनद्धाः
• छन्दः - गायत्री

वि᳓ षु᳓ द्वे᳓षो वि᳓ अंहति᳓म्
आ᳓दित्यासो वि᳓ सं᳓हितम्
वि᳓ष्वग् वि᳓ वृहता र᳓पः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
aṁhatím ← aṁhatí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

dvéṣaḥ ← dvéṣas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

sú ← sú (invariable)

ví ← ví (invariable)

ví ← ví (invariable)

ā́dityāsaḥ ← ādityá- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:PL}

sáṁhitam ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

ví ← ví (invariable)

rápaḥ ← rápas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ví ← ví (invariable)

víṣvak ← víṣvañc- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

vr̥hata ← √vr̥h- (root)
{number:PL, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

वि । सु । द्वेषः॑ । वि । अं॒ह॒तिम् । आदि॑त्यासः । वि । सम्ऽहि॑तम् ।
विष्व॑क् । वि । वृ॒ह॒त॒ । रपः॑ ॥

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• ṣu ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• dveṣo ← dveṣaḥ ← dveṣas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “hostility; enemy.”

• vy ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• aṃhatim ← aṃhati
• [noun], accusative, singular, feminine

• ādityāso ← ādityāsaḥ ← āditya
• [noun], vocative, plural, masculine
• “sun; Aditya; Surya; āditya [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• saṃhitam ← saṃdhā ← √dhā
• [verb noun], accusative, singular
• “connect; refer; aim; grow together; compress; ally; unite; operate on.”

• viṣvag ← viṣvak ← viṣvañc
• [noun], accusative, singular, neuter
• “dispersed; viṣvañc [word].”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vṛhatā ← vṛhata ← vṛh
• [verb], plural, Present imperative
• “extract.”

• rapaḥ ← rapas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “injury; disease; infirmity; damage.”

हे आदित्यासः आदित्याः द्वेषः द्वेष्टॄन सु सुष्ठु वि वृहत उन्मूलयत । नाशयतेत्यर्थः ॥ तथा अंहतिं पातकं पापं वि वृहत । हन्तेरंह च ( उ. सू. ४.५०२) इत्यतिप्रत्ययः । तथा संहितं जालं वि वृहत । तथा रपः पापं सर्वं विष्वक् विषूचीनं“ वि वृहत ।’ रपो रिप्रमिति पापनामनी भवतः ’ ( निरु. ४. २१ ) इति यास्कः ॥ ॥ ५४ ॥

English translation:

“Ādityas, utterly destroy our enemies, destroy wickedness, destroy the closely drawn net, destroy evileverywhere.”

O Ādityas, rip apart hostility, apart constraint, apart what is packed together;
rip malady apart and asunder.

The preverb ví is excessively represented in this vs., with 5 occurrences (including víṣvak) and its usual contrastive partner sám in the middle. Note also the figure … aṃhatím# … sámhitam#.

aṃhatím also makes a faint ring with the same word in 2a.

On every side dispel all sin, Adityas, all hostility,
Indigence, and combined attack.

Zerreißet fein die Feindschaft, die Not, Aditya´s, zerreißet das zusammengezogene Netz, nach allen Seiten reißet den Schaden auseinander!

Treibt weg die Feindschaft, weg die Noth, Aditja’s, weg der Rotten Plan, Weit weg von uns Beschädigung.

Про(рвите) насквозь ненависть, про(рвите) беду,
О Адитьи, про(рвите) что соединено –
Со всех сторон прорвите вредность!

• आदित्याः
• मत्स्यः साम्मदो मान्यो वा मैत्रावरुणिर्बहवो वा मत्स्या जालनध्दाः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (आदित्याः) हे प्रकाशमान सभासदों ! (अदिते) हे सभे ! (सन्यसे) हमारे कल्याण और महोत्सव के लिये (तत्+नव्यम्) क्या आप लोगों की ओर से वह नूतन साहाय्य और रक्षण (नः) हमको (सु) सुविधा और आराम के साथ प्राप्त हो सकता है, (यत्+मुमोचति) जो हमको विविध क्लेशों से छुड़ाया करता है। यहाँ दृष्टान्त देते हैं, (बन्धात्+बद्धम्+इव) जैसे बन्धन से बद्ध पशु या पुरुष को खोलते हैं ॥१८॥

भावार्थभाषाः - हे सभ्यो ! प्रजाओं में नूतन-नूतन उपाय और साहाय्य पहुँचाने का प्रबन्ध करो •॥१८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे आदित्याः=सभासदः ! हे अदिते=सभे ! युष्माकम्। तत् नव्यं=नूतनं=साहाय्यं रक्षणम्। सन्यसे=संभजनाय। नः=अस्माकम्। सुभवतु। यद्रक्षणम् अस्मान्। क्लेशात्। मुमोचति=मुञ्चति। अत्र दृष्टान्तः=बन्धात्=बन्धनात्। बद्धं पुरुषमिव ॥१८॥