०६४

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

उ᳓त् त्वा मन्दन्तु स्तो᳓माः
कृणुष्व᳓ रा᳓धो अद्रिवः
अ᳓व ब्रह्मद्वि᳓षो जहि

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
mandantu ← √mand- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

stómāḥ ← stóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

út ← út (invariable)

adrivaḥ ← adrivant- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

kr̥ṇuṣvá ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

rā́dhaḥ ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

áva ← áva (invariable)

brahmadvíṣaḥ ← brahmadvíṣ- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

jahi ← √han- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

उत् । त्वा॒ । म॒न्द॒न्तु॒ । स्तोमाः॑ । कृ॒णु॒ष्व । राधः॑ । अ॒द्रि॒ऽवः॒ ।
अव॑ । ब्र॒ह्म॒ऽद्विषः॑ । ज॒हि॒ ॥

• ut ← ud
• [adverb]
• “up.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• mandantu ← mad
• [verb], plural, Present imperative
• “rut; intoxicate; delight; revel; rejoice; drink; ramp; exult.”

• stomāḥ ← stoma
• [noun], nominative, plural, masculine
• “hymn; Stoma; stoma [word].”

• kṛṇuṣva ← kṛ
• [verb], singular, Present imperative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• rādho ← rādhaḥ ← rādhas
• [noun], accusative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• adrivaḥ ← adrivas ← adrivat
• [noun], vocative, singular, masculine
• “rocky; petrous.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• brahmadviṣo ← brahma ← brahman
• [noun], neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• brahmadviṣo ← dviṣaḥ ← dviṣ
• [noun], accusative, plural, masculine
• “hostile; hating.”

• jahi ← han
• [verb], singular, Present imperative
• “kill; cure; māray; remove; destroy; hit; injure; damage; destroy; paralyze; hurt; forge; beat; cut off; stop; overwhelm; kick; hunt; affect; strike; hammer; love; obstruct; shoot.”

हे इन्द्र त्वा त्वां स्तोमाः स्तुतयः उत् उत्कृष्टं मन्दन्तु मादयन्तु । कृणुष्व कुरु राधः अन्नं हे अद्रिवः वज्रवन्निन्द्र अस्मभ्यम् । किंच ब्रह्मद्विषः ब्राह्मणद्वेष्टॄन् अव जहि ॥

English translation:

“May our praises exhilarate you, thunderer, make food for us, destroy the haters of the brāhmaṇas.”

Let the praises whip you up. Show your generosity, o master of the stones. Strike down the haters of sacred formulations.

MAY our hymns give thee great delight. Display thy bounty, Thunderer.
Drive off the enemies of prayer.

Dich sollen die Lobgesänge aufheitern; übe Freigebigkeit, Herr des Preßsteins, schlag die Feinde des Segenswortes nieder!

Die Lieder mögen dich erfreun; erweise Huld, o Schleuderer, Die Andachthasser schlage fort,

Пусть обрадуют тебя восхваления!
Прояви щедрость, о хозяин давильных камней!
Разбей ненавистников священного слова!

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

पदा᳓ पणीँ᳓र् अराध᳓सो
नि᳓ बाधस्व महाँ᳓ असि
नहि᳓ त्वा क᳓श् चन᳓ प्र᳓ति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
arādhásaḥ ← arādhás- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

padā́ ← pád- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

paṇī́n ← paṇí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:PL}

asi ← √as- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

bādhasva ← √bādhⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:MED}

mahā́n ← mahā́nt- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ní ← ní (invariable)

caná ← caná (invariable)

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

nahí ← nahí (invariable)

práti ← práti (invariable)

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

प॒दा । प॒णीन् । अ॒रा॒धसः॑ । नि । बा॒ध॒स्व॒ । म॒हान् । अ॒सि॒ ।
न॒हि । त्वा॒ । कः । च॒न । प्रति॑ ॥

• padā ← pad
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “foot; pad [word].”

• paṇīṃr ← paṇi
• [noun], accusative, plural, masculine
• “niggard; paṇ.”

• arādhaso ← arādhasaḥ ← arādhas
• [noun], accusative, plural, masculine
• “stingy.”

• ni
• [adverb]
• “back; down.”

• bādhasva ← bādh
• [verb], singular, Present imperative
• “afflict; annoy; chase away; tease; grieve; irritate.”

• mahāṃ ← mahat
• [noun], nominative, singular, masculine
• “large; eminent; great; loud; dangerous; strong; long; high; much(a); mahant [word]; ample; very; great; adult; important; dark; high; abundant; violent; remarkable; mighty; big; long.”

• asi ← as
• [verb], singular, Present indikative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• nahi
• [adverb]

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• kaścana
• [noun], nominative, singular, masculine
• “some(a); any(a); some(a); any(a).”

• prati
• [adverb]
• “towards; per; regarding; respectively; according to; until.”

पणीन् लुब्धात् अराधसः यष्टव्यधनरहितान् केवलधनान् पदा पादेन अतिक्रम्य नि नितरां बाधस्व । त्वा त्वां तव कश्चन कश्चिदपि देवोऽसुरो मनुष्यो वा प्रति प्रतिनिधिः सदृशो नहि अस्ति खलु ॥

English translation:

“Crush with your foot the paṇis who offer no oblations; you are mighty; there is none else like unto you.”

With your foot stamp down the ungenerous niggards. You are great, for no one is equal to you.

Crush with thy foot the niggard churls who bring no gifts. Mighty art thou
There is not one to equal thee.

Stoß die Knicker, die Pani´s, die nichts schenken, mit dem Fuße nieder! Du bist der Große; gegen dich kommt keiner auf.

Zu Boden stosse mit dem Fuss die kargen Knicker, grosser du; Denn keiner kommt dir irgend gleich.

Ночью столкни скупцов
Недарящих! Ты велик.
Никто не может против тебя устоять.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (शूर) हे शूर (इन्द्र) हे महेश ! हम मनुष्य तुझको ही (ऋक्वभिः) विविध मन्त्रों द्वारा (नोनुमः) वारंवार नमस्कार करें (बट्) वह सत्य है, जो तू (ऋत्वियाय) ऋतु-ऋतु में अपनी महिमा को दिखलाता है और तू (धाम्ने) तेज आनन्द कृपा धन आदि का धाम है। हे इन्द्र ! (त्वया+युजा) तुझ मित्र के साथ (जेषाम) निखिल विघ्नों को जीतें ॥११॥

भावार्थभाषाः - हम अपने अन्तःकरण से उसकी उपासना करें, जिससे वह सत्य अर्थात् फलप्रद हो और उसी की सहायता से अपने-अपने निखिल विघ्नों को दूर किया करें ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे शूर हे इन्द्र ! वयं मनुष्याः। तुभ्यम्। ऋक्वभिः=मन्त्रैः। नोनुमः=अतिशयेन स्तुमः। तत् बट्=सत्यं भवतु। कथं भूताय। ऋत्वियाय=क्रतौ स्वमहिमप्रदर्शकाय। धाम्ने=तेजःस्वरूपाय। हे इन्द्र ! त्वया युजा=मित्रेण सह। जेषाम=सर्वान् विघ्नान् जयेम ॥११॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त्व᳓म् ईशिषे सुता᳓ना᳐म्
इ᳓न्द्र त्व᳓म् अ᳓सुताना᳐म्
तुवं᳓ रा᳓जा ज᳓नाना᳐म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
īśiṣe ← √īś- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

sutā́nām ← √su- (root)
{case:GEN, gender:M, number:PL, non-finite:PPP}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

ásutānām ← ásuta- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

jánānām ← jána- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

rā́jā ← rā́jan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tvám ← tvám (pronoun)
{case:NOM, number:SG}

त्वम् । ई॒शि॒षे॒ । सु॒ताना॑म् । इ॒न्द्र॒ । त्वम् । असु॑तानाम् ।
त्वम् । राजा॑ । जना॑नाम् ॥

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• īśiṣe ← īś
• [verb], singular, Present indikative
• “govern; command; master; dominate; can; reign; control; own.”

• sutānām ← su
• [verb noun], genitive, plural
• “press out; su.”

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• asutānām ← a
• [adverb]
• “not; akāra; a [taddhita]; a [word]; a; a.”

• asutānām ← sutānām ← su
• [verb noun], genitive, plural
• “press out; su.”

• tvaṃ ← tvam ← tvad
• [noun], nominative, singular
• “you.”

• rājā ← rājan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “king; Kshatriya; rājan [word]; best; rājāvarta; Yakṣa.”

• janānām ← jana
• [noun], genitive, plural, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

हे इन्द्र त्वं सुतानाम् अभिषुतानां सोमानाम् ईशिषे ईश्वरो भवसि । तथा त्वम् असुतानां वल्ल्याकारे वर्तमानानां चेशिषे । त्वं जनानां सर्वेषां राजा भवसि ॥

English translation:

“You, Indra, are the lord of the Soma effused or not effused, you are the king of all men.”

You are master of the pressed soma-drops, and you, Indra, of the unpressed ones.
You are the king of the peoples.

Thou art the Lord of Soma pressed, Soma impressed is also thine.
Thou art the Sovran of the folk.

Du bist der Herr über die gepreßten, über die noch ungepreßten Tränke, Indra, du bist der König der Völker.

Du bist gepresster Soma’s Herr und, Indra, ungepresster auch; Du bist der Menschen Oberherr.

Ты владеешь выжатыми (соками сомы),
Ты, о Индра, (также еще и) не выжатыми.
Ты царь народов.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• स्वराडार्चीगायत्री
• षड्जः

इन्द्र के निकट प्रार्थना की जाती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र=परमेश्वर ! (अस्मे) हमारे निकट (रुद्राः) पर-दुःखहारी जन वृत्रहत्ये+भरहूतौ=विघ्नविनाशक सांसारिक संग्राम के समय (अवन्तु) आवें (मेहनाः) दया और सुवचनों के वर्षा करनेवाले (पर्वतासः) ज्ञानादि से पूर्ण और प्रसन्न करनेवाले (सजोषाः) हमारे साथ समान प्रीति रखनेवाले (ज्येष्ठाः+देवाः) ज्येष्ठ श्रेष्ठ विद्वान् (अवन्तु) हमारे निकट आवें तथा (शंसते) ईश्वरीय प्रशंसक के और (स्तुवते) स्तावक जन के निकट (यः+धायि) जो दौड़ता है, (पज्रः) जो बलवान् हो, इस प्रकार के जन सदा हमको प्राप्त हों ॥१२॥

इन्द्रनिकटे प्रार्थना क्रियते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! वृत्रहत्ये=विघ्नविनाशके। भरहूतौ=संग्रामे। अस्मान्। देवाः श्रेष्ठा जनाः सदा अवन्तु=प्राप्नुवन्तु। ज्येष्ठाश्चास्मान् अवन्तु। रुद्राः=परमदुःखद्राविणः। हे मेहनाः=अनुग्रहवर्षितारः ! पर्वतासः=पर्वताः पूरणवन्तः प्रीणनवन्तो वा। सजोषाः=समानप्रीतिश्च जनः। यश्च शंसते=स्तुवते जनाय। धायि=धावति। यश्च पज्रः=बलवान् इत्येवंविधा जना अस्मानवन्तु ॥१२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ए᳓हि प्रे᳓हि क्ष᳓यो दिवि᳓
आघो᳓षञ् चर्षणीना᳐᳓म्
ओ᳓भे᳓ पृणासि रो᳓दसी

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ā́ ← ā́ (invariable)

diví ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

kṣáyaḥ ← √kṣi- (root)
{number:SG, person:2, mood:SBJV, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

āghóṣan ← √ghuṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

carṣaṇīnā́m ← carṣaṇí- (nominal stem)
{case:GEN, gender:F, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

pr̥ṇāsi ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ródasī ← ródasī- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

ubhé ← ubhá- (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:DU}

आ । इ॒हि॒ । प्र । इ॒हि॒ । क्षयः॑ । दि॒वि । आ॒ऽघोष॑न् । च॒र्ष॒णी॒नाम् ।
आ । उ॒भे इति॑ । पृ॒णा॒सि॒ । रोद॑सी॒ इति॑ ॥

• ehi ← e ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “come; travel.”

• prehi ← pre ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “die; proceed; advance; continue; begin; depart.”

• kṣayo ← kṣayaḥ ← kṣaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dwelling.”

• divy ← divi ← div
• [noun], locative, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• āghoṣañcarṣaṇīnām ← āghoṣan ← āghuṣ ← √ghuṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “listen.”

• āghoṣañcarṣaṇīnām ← carṣaṇīnām ← carṣaṇi
• [noun], genitive, plural, feminine
• “people.”

• obhe ← ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• obhe ← ubhe ← ubh
• [noun], accusative, dual, feminine
• “both(a).”

• pṛṇāsi ← pṛ
• [verb], singular, Present indikative
• “fill; elapse; pull back; fill; satisfy; bestow; meet; stuff; load; mix; complete.”

• rodasī
• [noun], accusative, dual, feminine
• “heaven and earth; Earth.”

हे इन्द्र एहि आगच्छ । तथा प्रेहि प्रगच्छ । दिवि द्युलोकात् । किम् । क्षयः निवासम् । किं कुर्वन् । आघोषन् शब्दं कुर्वन् । किमर्थम् । चर्षणीनां मनुष्याणामर्थाय । अथवा । हविः स्वीकृत्य प्रेहि सुखेन गच्छ । दिवमाघोषन् यजमानं स्तुवन् । उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ आ पृणासि आपूरयसि तेजसा वृष्ट्या वा ॥

English translation:

“Come, here, come forth from heaven to our dwelling, shouting for the sake of men; you fill both heavenand earth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Come here: come here, and (having accepted the oblation) proceed gladly, praising the sacrificer;

Divi= divam]. [You fill both heaven and earth: i.e. with splendour or with rain

Come here! Go forth—your dwelling is in heaven—as you take heed of the separate communities.
You fill both worlds.

I take kṣáyo diví as a nominal sentence, parenthetically inserted, rather than interpreting kṣáyaḥ as a 2nd sg. verb form, as most others do. See Oldenberg on the two possibilities. Although it makes some complications for the syntax, I prefer the nominal interpretation both because kṣáya- is, as Oldenberg says, a favored noun in this group of hymns and because a verbal kṣáyaḥ should be a subjunctive and I do not see what the subjunctive would be conveying here. (Geldner tr. it as a straight indicative, which avoids the difficulty but contravenes the morphology.) Stating that Indra’s dwelling is in heaven makes clear why we command him to “go forth” in order to “come here.”

Come, go thou forth, dwelling in heaven and listening to the prayers of men:
Thou fillest both the heavens and earth.

Wohlan, brich auf, der du im Himmel wohnst, auf die Völker horchend! Du füllst beide Welten aus.

Geh hin, geh vor, im Himmel thron’, aufmerkend auf der Menschen Wort; Du füllest Erd’ und Himmel an.

Приди, продвигайся вперед, живя на небе,
Прислушиваясь к народам!
Ты заполняешь оба мира.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

इन्द्रवाच्येश्वर पुनरपि इस सूक्त से स्तुत और प्रार्थित होता है।

पदार्थान्वयभाषाः - (अद्रिवः) हे संसाररचयिता महेश ! हमारे (स्तोमाः) स्तव (त्वा) तुझको (उत्) उत्कृष्टरूप से (मन्दन्तु) प्रसन्न करे और तू (राधः) जगत् के पोषण के लिये पवित्र अन्न (कृणुष्व) उत्पन्न कर और (ब्रह्मद्विषः) जो ईश्वर वेद और शुभकर्मों के विरोधी हैं, उनको (अव+जहि) यहाँ से दूर ले जाएँ ॥१॥

भावार्थभाषाः - इस सूक्त में बहुत सरल प्रार्थना की गई है, भाव भी स्पष्ट ही है। हम लोग अपने आचरण शुद्ध करें और हृदय से ईश्वर की प्रार्थना करें, जिससे हमारे कोई शत्रु न रहने पावें ॥१॥

इन्द्रः पुनरप्यनेन सूक्तेन स्तूयते प्रार्थ्यते च।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अद्रिवः=संसारविधातः ! अस्माकम्। स्तोमाः= स्तुतयः। त्वा=त्वाम्। उत्=उत्कृष्टं यथा। मन्दन्तु= प्रसादयन्तु। हे भगवन् ! जगत्पोषणाय। राधः=भोज्यम्। कृणुष्व=कुरु। अपि च ब्रह्मद्विषः अवजहि ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

तियं᳓ चित् प᳓र्वतं गिरिं᳓
शत᳓वन्तं सहस्रि᳓णम्
वि᳓ स्तोतृ᳓भ्यो रुरोजिथ

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
cit ← cit (invariable)

girím ← girí- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

párvatam ← párvata- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

tyám ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

sahasríṇam ← sahasrín- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

śatávantam ← śatávant- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

rurojitha ← √ruj- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

stotŕ̥bhyaḥ ← stotár- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

ví ← ví (invariable)

त्यम् । चि॒त् । पर्व॑तम् । गि॒रिम् । श॒तऽव॑न्तम् । स॒ह॒स्रिण॑म् ।
वि । स्तो॒तृऽभ्यः॑ । रु॒रो॒जि॒थ॒ ॥

• tyaṃ ← tyam ← tya
• [noun], accusative, singular, masculine
• “that.”

• cit
• [adverb]
• “even; indeed.”

• parvataṃ ← parvatam ← parvata
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• giriṃ ← girim ← giri
• [noun], accusative, singular, masculine
• “mountain; adri; rock; giri [word]; hill; śilājatu.”

• śatavantaṃ ← śatavantam ← śatavat
• [noun], accusative, singular, masculine

• sahasriṇam ← sahasrin
• [noun], accusative, singular, masculine
• “thousandfold.”

• vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• stotṛbhyo ← stotṛbhyaḥ ← stotṛ
• [noun], dative, plural, masculine
• “laudatory; worshiping.”

• rurojitha ← ruj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “break; bend.”

हे इन्द्र त्वं त्यं चित् तम् । चिदिति पूरणः । पर्वतं पर्ववन्तं गिरिं मेघम् । उभयोर्मेघनामत्वादेको योगरूढो द्रष्टव्यः । शतवन्तं शतोदकवन्तं तथा सहस्रिणम् अपरिमितवृष्टिं मेघं स्तोतृभ्यः अर्थाय वि रुरोजिथ विरुज वज्रेण ॥

English translation:

“Do you burst, for your worshippers, the gnarled cloud with its hundreds and thousands of showers”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

The gnarled cloud: parvata = cloud, mountain;

Giri = cloud, mountain;

Parvata = parvavat = having knots,gnarled

This very mountain, this peak, which holds a hundred, a
thousand (cows),
did you shatter apart for your praisers.

Even that hill with rocky heights, with hundreds, thousands, held within.
Thou for thy worshippers brakest through.

Du hast sogar jenen Bergfels, der hundert, tausend Rinder barg, für die Sänger erbrochen.

Selbst jenen Berg, der hundertfach und tausendfach sich mächtig dehnt, Erbrächest für die Sänger du.

Ту самую гору-скалу,
(Таящую в себе) сотню, тысячу (коров),
Ты пробил для певцов.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! (अराधसः) धनसम्पन्न होने पर जो शुभकर्म के लिये धन खर्च नहीं करते, उन (पणीन्) लुब्ध पुरुषों को (पदानि) चरणाघात से (नि+बाधस्व) दूर कर दे। (महान्+असि) तू महान् है, (हि) क्योंकि (कः+चन) कोई भी मनुष्य (त्वा+प्रति) तुझसे बढ़कर (न) समर्थ नहीं है ॥२॥

भावार्थभाषाः - पणि=प्रायः वाणिज्य करनेवाले के लिये आता है। यह भी देखा गया है कि प्रायः वाणिज्यकर्त्ता धनिक होते हैं। किन्तु जो धन पाकर व्यय नहीं करते, ऐसे लोभी पुरुष को वेदों में पणि कहते हैं। धनसंचय करके क्या करना चाहिये, यह विषय यद्यपि सुबोध है, तथापि सम्प्रति यह जटिल सा हो गया है। देशहित कार्य्य में धनव्यय करना, यह निर्वाद है, किन्तु देशहित भी क्या है, इसका जानना कठिन है ॥२॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! अराधसः=धनसम्पन्नानपि शुभकर्मणो धनादातॄन्। पणीन्=लुब्धान् पुरुषान्। पदानि=निबाधस्व। यतस्त्वं महानसि। हि=यतः। न=न खलु। त्वा=त्वां प्रति कश्चन समर्थोऽस्ति ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

वय᳓म् उ त्वा दि᳓वा सुते᳓
वयं᳓ न᳓क्तं हवामहे
अस्मा᳓कं का᳓मम् आ᳓ पृण

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
dívā ← dívā (invariable)

suté ← √su- (root)
{case:LOC, gender:M, number:SG, non-finite:PPP}

tvā ← tvám (pronoun)
{case:ACC, number:SG}

u ← u (invariable)

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

havāmahe ← √hū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

náktam ← nákt- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

vayám ← ahám (pronoun)
{case:NOM, number:PL}

ā́ ← ā́ (invariable)

asmā́kam ← ahám (pronoun)
{case:GEN, number:PL}

kā́mam ← kā́ma- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

pr̥ṇa ← √pr̥̄- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

व॒यम् । ऊं॒ इति॑ । त्वा॒ । दिवा॑ । सु॒ते । व॒यम् । नक्त॑म् । ह॒वा॒म॒हे॒ ।
अ॒स्माक॑म् । काम॑म् । आ । पृ॒ण॒ ॥

• vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• tvā ← tvad
• [noun], accusative, singular
• “you.”

• divā
• [adverb]
• “by day; divā [indecl.].”

• sute ← suta
• [noun], locative, singular, masculine
• “Soma.”

• vayaṃ ← vayam ← mad
• [noun], nominative, plural
• “I; mine.”

• naktaṃ ← naktam ← nakta
• [noun], accusative, singular, neuter
• “night; night.”

• havāmahe ← hvā
• [verb], plural, Present indikative
• “raise; call on; call; summon.”

• asmākaṃ ← asmākam ← mad
• [noun], genitive, plural
• “I; mine.”

• kāmam ← kāma
• [noun], accusative, singular, masculine
• “wish; desire; sexual love; sexual desire; desire; Kama; sensuality; love; purpose; sexual arousal; pleasure; enjoyment; licentiousness; kāma [word]; sexual intercourse; thorn apple; wish.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• pṛṇa ← pṛṇ
• [verb], singular, Present imperative
• “satisfy.”

हे इन्द्र वयं त्वा त्वां दिवा अहनि सुते सोमेऽभिषुते हवामहे आह्वयामः । तथा वयं नक्त हवामहे । आहूत आगत्य अस्माकं काममा पृण आपूरय ॥ ॥ ४४ ॥

English translation:

“We invoke you when the Soma is effused by day, we invoke you by night; fulfil our desire.”

We by day at the pressing and we by night call upon you:
fulfill our desire!

We call on thee both night and day to taste the flowing Soma juice:
Do thou fulfil our heart’s desire.

Wir rufen dich am Tag, wir des Nachts bei Soma; erfülle unseren Wunsch!

Wir rufen dich am Tage an und in der Nacht beim Somasaft, Erfülle unsre Wünsche doch.

Мы (зовем) тебя днем у выжатого (сомы),
Мы зовем ночью.
Наше желание исполни!

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे ईश ! (त्वम्) तू (सुतानाम्) शुभकर्मों में निरत जनों का (ईशिषे) स्वामी है और (असुतानाम्) कुकर्मियों और अकर्मियों का भी (त्वम्) तू स्वामी है। न केवल इनका ही, किन्तु (जनानाम्+त्वम्+राजा) सर्वजनों का तू ही राजा है ॥३॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर को कोई माने या न माने, उसकी प्रार्थना कोई करे या न करे, किन्तु वह सबका शासन राजवत् करता है। कर्मानुसार अनुग्रह और निग्रह करता है, अतः वही सर्वथा पूज्यतम है ॥३॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! त्वम्। सुतानाम्=शुभकर्मरतानाम्। असुतानाम्=अशुभकर्मिणां यज्वनाञ्च। त्वमीशिषे। स्वामी वर्तसे। ननु सर्वेषां जनानां त्वं राजासि ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

कु᳓व स्य᳓ वृषभो᳓ यु᳓वा
तुविग्री᳓वो अ᳓नानतः
ब्रह्मा᳓ क᳓स् तं᳓ सपर्यति

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kvà ← kvà (invariable)

syá ← syá- ~ tyá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vr̥ṣabháḥ ← vr̥ṣabhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yúvā ← yúvan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ánānataḥ ← ánānata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

tuvigrī́vaḥ ← tuvigrī́va- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

brahmā́ ← brahmán- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

saparyati ← √sapary- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

क्व॑ । स्यः । वृ॒ष॒भः । युवा॑ । तु॒वि॒ऽग्रीवः॑ । अना॑नतः ।
ब्र॒ह्मा । कः । तम् । स॒प॒र्य॒ति॒ ॥

• kva
• [adverb]
• “wherein; how; kva [word].”

• sya ← tya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “that.”

• vṛṣabho ← vṛṣabhaḥ ← vṛṣabha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Vṛṣabha; Vṛṣabha; best.”

• yuvā ← yuvan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “young; youthful.”

• tuvigrīvo ← tuvi
• [noun]
• “mighty; very; diverse; much(a); many.”

• tuvigrīvo ← grīvaḥ ← grīvā
• [noun], nominative, singular, masculine
• “neck; grīvā [word].”

• anānataḥ ← an
• [adverb]
• “not.”

• anānataḥ ← ānataḥ ← ānam ← √nam
• [verb noun], nominative, singular
• “bend; bow; crouch; bend.”

• brahmā ← brahman
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Brahma; Brahmin; dhak; Brahman; brahman [word]; Brahman; Brahmin; Brahmapurāṇa; Vishnu; Brihaspati.”

• kas ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• taṃ ← tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• saparyati ← sapary
• [verb], singular, Present indikative
• “worship.”

स्यः सः वृषभः वर्षिता युवा नित्यतरुणः तुविग्रीवः विस्तीर्णकन्धरः अनानतः कदाचिदप्यनवनत इन्द्रः क्व कुत्र वर्तत इति को जानातीत्यर्थः। कः ब्रह्मा स्तोता त्वा त्वां सपर्यति पूजयति ॥

English translation:

“Where is that ever-youthful showerer, strong-necked and bowing to none? What hymner worships you?”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Showerer: vṛṣabha = a bull

Where is this young, strong-necked bull who cannot be bowed?
Who is the formulator who serves him?

Where is that ever-youthful Steer, strong. necked and never yet bent down?
What Brahman ministers to him?

Wo ist jener Bulle, der junge, starknackige, unbeugsame? Welcher Hohepriester ehrt ihn?

Wo ist der jugendliche Stier von starkem Nacken ungebeugt? Wer ist der Beter, der ihn ehrt?

Где тот юный бык
С мощной выей, несгибаемый?
Какой брахман почитает его?

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! यद्यपि तेरा (क्षयः) निवासस्थान (दिवि) पवित्र शुद्ध कपटादिरहित और परमोत्कृष्ट प्रदेश में है, तू अशुद्धि अपवित्रता के निकट नहीं जाता, तथापि हम सब (चर्षणीनाम्) तेरे ही अधीन प्रजाएँ हैं, तेरे ही पुत्र हैं, अतः हम लोगों के मध्य (आघोषन्) स्वकीय आज्ञाओं को सुनाता हुआ (एहि) आ और (प्रेहि) जा। हे भगवन् ! तू (उभे) दोनों (रोदसी) द्युलोक और पृथिवीलोक को (आपृणासि) प्रसन्न पूर्ण और सुखी रखता है, अतः तेरे अनुग्रहपात्र हम जन भी हैं ॥४॥

भावार्थभाषाः - ईश्वर परमपवित्र है, वह अशुद्धि को नहीं चाहता, अतः यदि उसकी सेवा में रहना चाहते हो, तो वैसे ही बनो ॥४॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! यद्यपि। तव क्षयः=निवासस्थानम्। दिवि=परमोत्कृष्टे प्रदेशे वर्तते। तथापि। अस्माकं चर्षणीनां=प्रजानाम्। मध्ये। आघोषन्=स्वकीयमाज्ञां श्रावयन्। एहि=आगच्छ। प्रेहि च। हे भगवन् ! यतस्त्वम्। उभे रोदसी द्यावापृथिव्यौ। आपृणासि=प्रीणयसि ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

क᳓स्य स्वित् स᳓वनं वृ᳓षा
जुजुष्वाँ᳓ अ᳓व गछति
इ᳓न्द्रं क᳓ उ स्विद् आ᳓ चके

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
kásya ← ká- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sávanam ← sávana- 1 (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

svit ← svit (invariable)

vŕ̥ṣā ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

áva ← áva (invariable)

gachati ← √gam- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

jujuṣvā́n ← √juṣ- (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ā́ ← ā́ (invariable)

cake ← √kā- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

índram ← índra- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svit ← svit (invariable)

u ← u (invariable)

कस्य॑ । स्वि॒त् । सव॑नम् । वृषा॑ । जु॒जु॒ष्वान् । अव॑ । ग॒च्छ॒ति॒ ।
इन्द्र॑म् । कः । ऊं॒ इति॑ । स्वि॒त् । आ । च॒के॒ ॥

• kasya ← ka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• svit ← svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• savanaṃ ← savanam ← savana
• [noun], accusative, singular, neuter
• “yajña; savana [word]; Snāna; Soma sacrifice; press.”

• vṛṣā ← vṛṣan
• [noun], nominative, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• jujuṣvāṃ ← juṣ
• [verb noun], nominative, singular
• “enjoy; endow; possess; frequent; accompany; induce; consume; approve; affect; attend; befit; blend; contract.”

• ava
• [adverb]
• “down.”

• gacchati ← gam
• [verb], singular, Present indikative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• indraṃ ← indram ← indra
• [noun], accusative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ka ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• cake ← kan
• [verb], singular, Perfect indicative
• “like; delight; desire.”

कस्य स्वित् सवनम् । स्विदिति विचिकित्सायाम् । वृषा वर्षितेन्द्रः जुजुष्वान् प्रीयमाणः अव गच्छति । क उ को वा यजमानः इन्द्रम् आ चके जानाति स्तोतुम् । स्वित् इति पूरणः ॥

English translation:

“To whose offering does the showerer come down plural ased? Who can praise Indra?”

To whose pressing does the bull, relishing it, descend?
Who finds their pleasure in Indra?

To whose libation doth the Steer, betake him with delight therein?
Who takes delight in Indra now?

Zu wessen Somaspende kommt der Bulle gern herab? Und wer hat wohl nach Indra begehrt?

Zu wessen Somatrunke geht, ihn zu geniessen, hin der Stier? Und wer gefällt dem Indra recht?

На чье же выжимание бык
Охотно спускается?
И кто стремится привлечь Индру?

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! तू ही जलवर्षिता भी है, तू (स्तोतृभ्यः) स्तुतिपरायण इन समस्त प्राणियों के कल्याण के लिये (त्यम्+चित्) उस (गिरिम्) मेघ को (वि+रुरोजिथ) विविध प्रकार से छिन्न-भिन्न कर बरसाता है, जो मेघ (पर्वतम्) अनेक पर्वतों से युक्त हैं, जो (शतवन्तम्) संख्या में सैकड़ों और (सहस्रिणम्) सहस्रों हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - जलवर्षणकर्ता भी वही देव है। सृष्टि की आदि में कहाँ से ये मेघ आए, इनकी उत्पत्ति किस प्रकार हुई, यदि मेघ न हो, तो जीव भी यहाँ न होते इत्यादि भावना सदा करनी चाहिये ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! त्वम्। स्तोतृभ्यः=स्तुतिकर्तृभ्यो जनेभ्यः। शतवन्तं सहस्रिणञ्च। त्यं चित्। तं पर्वतं गिरिम्। विरुरोजिथ=विरुजसि ॥५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

कं᳓ ते दाना᳓ असक्षत
वृ᳓त्रहन् कं᳓ सुवी᳓रिया
उक्थे᳓ क᳓ उ स्विद् अ᳓न्तमः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
asakṣata ← √sac- 1 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

dānā́ḥ ← dāná- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

kám ← ká- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

suvī́ryā ← suvī́rya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

vŕ̥trahan ← vr̥trahán- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

ántamaḥ ← ántama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

káḥ ← ká- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

svit ← svit (invariable)

u ← u (invariable)

ukthé ← ukthá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

कम् । ते॒ । दा॒नाः । अ॒स॒क्ष॒त॒ । वृत्र॑ऽहन् । कम् । सु॒ऽवीर्या॑ ।
उ॒क्थे । कः । ऊं॒ इति॑ । स्वि॒त् । अन्त॑मः ॥

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• dānā ← dāna
• [noun], nominative, plural, neuter
• “giving; gift; bribery; performance; addition; yajña; fueling; teaching.”

• asakṣata ← sañj
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “adhere; cling; cling; break.”

• vṛtrahan
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra.”

• kaṃ ← kam ← ka
• [noun], accusative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• suvīryā ← su
• [adverb]
• “very; well; good; nicely; beautiful; su; early; quite.”

• suvīryā ← vīryā ← vīrya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• ukthe ← uktha
• [noun], locative, singular, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• ka ← kaḥ ← ka
• [noun], nominative, singular, masculine
• “what; who; ka [pronoun].”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• svid
• [adverb]
• “svid [word].”

• antamaḥ ← antama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “intimate; bosom(a).”

ते त्वां दानाः यजमानैर्दत्ताः असक्षत सेवन्ते। हे वृत्रहन् वृत्रस्य हन्तरिन्द्र कं कीदृशं त्वाम् उक्थे शस्त्रे सुवीर्या शोभनवीर्याणि स्तोत्राण्यसक्षत । क उ स्विदन्तमः वान्तिकतमो भवति युद्धे ॥

English translation:

“In what character, O slayer of Vṛtra, do the sacrificial offerings honour you, or the brave praises in thehymn? Who is nearest (in time of battle)?”

Whom have your gifts accompanied, whom have masses of brave men, o Vr̥tra-smasher.
Who at the recitation is closest (to you)?

dāná-, so accented, regularly means ‘giving’, not ‘gifts’’; I would alter the tr. here to the somewhat stilted “your acts of giving.”

Whom, Vrtra-slayer, have thy gift and hero powers accompanied?
Who is thy dearest in the laud?

Wem werden deine Gaben zuteil, Vritratöter, wem deine Heldentaten? Und wer ist wohl bei dem Loblied der Vertrauteste?

Wem folgen deine Gaben nach? wem, Vritratödter, Heldenkraft? Wer ist der liebste beim Gebet?

Кому достались твои дары,
О убийца Вритры, кому прекрасные подвиги?
И кто самый близкий тебе при (исполнении) гимна?

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अयं᳓ ते मा᳓नुषे ज᳓ने
सो᳓मः पूरु᳓षु सूयते
त᳓स्ये᳓हि प्र᳓ द्रवा पि᳓ब

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).;; repeated line

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

jáne ← jána- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

mā́nuṣe ← mā́nuṣa- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

pūrúṣu ← pūrú- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

sómaḥ ← sóma- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sūyate ← √su- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRS, voice:PASS}

ā́ ← ā́ (invariable)

drava ← √dru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

prá ← prá (invariable)

tásya ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

अ॒यम् । ते॒ । मानु॑षे । जने॑ । सोमः॑ । पू॒रुषु॑ । सू॒य॒ते॒ ।
तस्य॑ । आ । इ॒हि॒ । प्र । द्र॒व॒ । पिब॑ ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• mānuṣe ← mānuṣa
• [noun], locative, singular, masculine
• “human.”

• jane ← jana
• [noun], locative, singular, masculine
• “people; national; man; relative; jan; Janaloka; person; jana [word]; man; attendant; Jana; foreigner; inhabitant; group.”

• somaḥ ← soma
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• pūruṣu ← pūru
• [noun], locative, plural, masculine
• “Pūru; Pūru.”

• sūyate ← su
• [verb], singular, Indikativ Pr￤s. Passiv
• “press out; su.”

• tasyehi ← tasya ← tad
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• tasyehi ← ihi ← i
• [verb], singular, Present imperative
• “go; travel; enter (a state); return; walk; continue; reach; ask.”

• pra
• [adverb]
• “towards; ahead.”

• dravā ← drava ← dru
• [verb], singular, Present imperative
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

अयं सोमः ते त्वदर्थं तव स्वभूतो वा पूरुषु मनुष्येषु मध्ये मानुषे जने मयि सूयते। अथवा पूरुनामसु राजसु सूयते । तस्य । तमित्यर्थः । तम् एहि आगच्छ । आगत्य च प्र द्रव गृहसमीपम् । तथा कृत्वा पिब तं सोमम् ॥

English translation:

“For you is this Soma effused among men by me of mortal race; draw near, hasten, drink it.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Among meṅmānuṣe jane = mayi;

Puruṣu = manuṣyesu madhye, purunāmasu rājasu

This soma here is being pressed for you amid the people of Manu, among the Pūrus.
Of that—come! run!—drink!

On c as a quasi-serial-verb construction see Yates 2014. Also 12c.

For thee among mankind, among the Purus is this Soma shed.
Hasten thou hither: drink thereof.

Dieser Soma wird unter dem Menschenvolk bei den Puru´s für dich gepreßt. Trink davon, komm, beeile dich!

Hier wird der Soma dir gebraut bei Männern in dem Menschenstamm, O komme, laufe, trinke ihn.

Этот сома у рода человеческого
Выжимается для тебя у (людей) Пуру.
Приди, поспеши, пей его!

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

वृषभरूप से उस इन्द्र की स्तुति करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्यः) वह सर्वत्र प्रसिद्ध (वृषभः) निखिल कामनाप्रद वृष अर्थात् इन्द्र (क्व) कहाँ है, कौन जानता है, जो (युवा) नित्य तरुण और जीवों के साथ इस जगत् को मिलानेवाला है, (तुविग्रीवः) विस्तीर्णकन्धर अर्थात् सर्वत्र विस्तीर्ण व्यापक है, पुनः जो (अनानतः) अनम्रीभूत अर्थात् महान् उच्च से उच्च और सर्वशक्तिमान् है, (तम्) उस ईश्वर को (कः+ब्रह्मा) कौन ब्राह्मण (सपर्य्यति) पूज सकता है ॥७॥

भावार्थभाषाः - जब उसके रहने का कोई पता नहीं है, तब कौन उसकी पूजाविधान कर सकता है अर्थात् वह अगम्य अगोचर है ॥७॥

वृषत्वेनेन्द्रः स्तूयते।

पदार्थान्वयभाषाः - स्यः=सः। वृषभः=कामानां वर्षिता ईश्वरः। क्वास्तीति को वेत्ति। कीदृशः। युवा=तरुणः तथा जगदिदं जीवैः सह मिश्रयिता। पुनः। तुविग्रीवः=विस्तीर्णकन्धरः। तथा सर्वत्र विस्तीर्णः। अपि च अनानतः=न आनतः। न नम्रीभूतः। तञ्चेन्द्रम्। को ब्रह्मा सपर्य्यति=पूजयितुं शक्नोति ॥७॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अयं᳓ ते शर्यणा᳓वति
सुषो᳓मायाम् अ᳓धि प्रियः᳓
आर्जीकी᳓ये मदि᳓न्तमः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
ayám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śaryaṇā́vati ← śaryaṇā́vant- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

ádhi ← ádhi (invariable)

priyáḥ ← priyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

suṣómāyām ← suṣóma- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

ārjīkī́ye ← ārjīkī́ya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

madíntamaḥ ← madíntama- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

अ॒यम् । ते॒ । श॒र्य॒णाऽव॑ति । सु॒ऽसोमा॑याम् । अधि॑ । प्रि॒यः ।
आ॒र्जी॒कीये॑ । म॒दिन्ऽत॑मः ॥

• ayaṃ ← ayam ← idam
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• te ← tvad
• [noun], dative, singular
• “you.”

• śaryaṇāvati ← śaryaṇāvant
• [noun], locative, singular, masculine

• suṣomāyām ← suṣomā
• [noun], locative, singular, feminine
• “Suṣomā.”

• adhi
• [adverb]
• “on; from; accordingly.”

• priyaḥ ← priya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “beloved; pleasant; dear; fond(p); wanted; priya [word]; favorite; good; liked; suitable; proper.”

• ārjīkīye ← ārjīkīya
• [noun], locative, singular, masculine

• madintamaḥ ← madintama
• [noun], nominative, singular, masculine
• “exhilarating; intoxicant.”

अयम् अस्माभिरभिषुतः सोमः ते त्वां मदिन्तमः मादयितृतमः । अयम् अधि श्रितः आश्रितः । कुत्रेति तदुच्यते । शर्यणावति कुरुक्षेत्रस्य जघनार्धभवे शरतृणोपेते सरसि । तत्सरः कुत्र वर्तत इति उच्यते । सुषोमायाम् एतन्नामिकायां नद्याम् । सा च कुत्र वर्तत इति तदुच्यते । आर्जीकीये एतन्नामके देशे। एवमुक्तप्रकारेणात्यन्तदूरदेशे वर्तते यः सोमः स एवायमभिषुतः । तं पिबेत्युत्तरत्रान्वयः ॥

English translation:

“This is your beloved most exhilarating Soma which grows in the Śaryaṇāvat lake by the Suṣomāriver in the Ārjikīya country.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Śaryaṇāvat lake: cf. RV. 8.7.29 adhi śritaḥ = adhi priyaḥ; the lake is in the backpart of Kurukṣetra; Ārjikīya country: Soma thus grows in a very distant country;

Ārjikīya = name of theVipāśa (Yāska, Nirukta 9.26)

Here is your dear (soma) in the reed-filled (pond?), here in the Suṣomā (River?)
the most invigorating in the foamy (lake?).

This, growing by Soma and by Saryanavan, dear to thee,
In Arjikiya, cheers thee best.

Dieser Soma in Saryanavat, an der Susoma ist dir lieb, der in Arjikiya der berauschendste.

Er ist im Rohrgefässe dir, im Somabecher dir beliebt, Berauschend dich im Läutrungskrug.

Этот (сома) в Шарьянавате,
На Сушоме приятен тебе,
Он самый сладкий в Арджикие.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

किसी के यज्ञ में इन्द्र जाता है या नहीं, यह वितर्कणा करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (स्वित्) मैं उपासक वितर्क कर रहा हूँ कि (कस्य+सवनम्) किस पुरुष के याग में वह इन्द्र (अव+गच्छति) जाता है, जो (वृषा) वृषा अर्थात् अभीष्ट वस्तुओं की वर्षा करनेवाला, इस नाम से प्रसिद्ध है और (जुजुष्वान्) जो शुभकर्मियों के ऊपर प्रसन्न होनेवाला है। (कः+उ+स्वित्) कौन ज्ञानी विज्ञानी (इन्द्रम्) उस इन्द्र को (आचके) अच्छे प्रकार जानता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - ईदृग् ऋचाओं से उस परमदेव की अवगम्यता और दुर्बोधता दिखलाई जाती है। उस महती शक्ति को विरले ही विद्वान् जानते हैं ॥८॥

कस्यचिदपि सवनमिन्द्रो याति नवेति वितर्कते।

पदार्थान्वयभाषाः - स्विदिति वितर्के। वृषा=वर्षिता कामानाम्। जुजुष्वान्=प्रीयमाणः। इन्द्रः। कस्य सवनं=यागम्। प्रति=अवगच्छति क उ स्विदाचके ॥८॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त᳓म् अद्य᳓ रा᳓धसे महे᳓
चा᳓रुम् म᳓दाय घृ᳓ष्वये
ए᳓हीम् इन्द्र द्र᳓वा पि᳓ब

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).
genre M;; Oldenberg’s gāyatrī-corpus, cf. Oldenberg (1888: 9f.).

Morph
adyá ← adyá (invariable)

mahé ← máh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

rā́dhase ← rā́dhas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

tám ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

cā́rum ← cā́ru- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ghŕ̥ṣvaye ← ghŕ̥ṣvi- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

mádāya ← máda- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dráva ← √dru- (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

ihi ← √i- 1 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

īm ← īm (invariable)

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

píba ← √pā- 2 (root)
{number:SG, person:2, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

तम् । अ॒द्य । राध॑से । म॒हे । चारु॑म् । मदा॑य । घृष्व॑ये ।
आ । इ॒हि॒ । ई॒म् । इ॒न्द्र॒ । द्रव॑ । पिब॑ ॥

• tam ← tad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• adya
• [adverb]
• “now; today; then; nowadays; adya [word].”

• rādhase ← rādhas
• [noun], dative, singular, neuter
• “gift; munificence; liberality; bounty.”

• mahe ← mah
• [noun], dative, singular, neuter
• “great; great; distinguished; much(a); adult; long; high.”

• cārum ← cāru
• [noun], accusative, singular, masculine
• “pleasant; beautiful; beloved; agreeable; cāru [word].”

• madāya ← mada
• [noun], dative, singular, masculine
• “drunkenness; mada; estrus; excitement; sexual arousal; alcohol; musth; mad; mada; ecstasy; pride; drink; joy; arrogance; vivification.”

• ghṛṣvaye ← ghṛṣvi
• [noun], dative, singular, masculine
• “anticipated; electrifying.”

• ehīm ← ehi ← e ← √i
• [verb], singular, Present imperative
• “come; travel.”

• ehīm ← im ← iṃ
• [adverb]

• indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• dravā ← drava ← dru
• [verb], singular, Present imperative
• “liquefy; melt; melt; flee; run; run; vanish; run; rush; dissolve; dissolve.”

• piba ← pā
• [verb], singular, Present imperative
• “drink; gulp; soak; drink; suck; inhale.”

तं पूर्वमन्त्र उपवर्णितं चारुं चरणशीलं सोमं महे महते राधसे अस्माकं धनाय तव घृष्वये शत्रूणां घर्षणशीलाय मदाय पिब । हे इन्द्र तदर्थं द्रव गच्छ शीघ्रं सोमपात्रं प्रति । तदर्थम् ईम् इदानीम् एहि आगच्छ ॥ ॥ ४५ ॥

English translation:

“Come today, Indra, hasten, drink this grateful Soma for our great wealth, and for your own foe-crushingexultation.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Grateful: cāru = cāraṇaśīla, quickly moving; in RV 9.61.9 explained as kalyāṇa svarūpa;foe-crushing exultation: ghṛṣvi = śatrūṇām gharṣaṇaśīla; lively, vehement

(Drink) this delightful one today for (you to show) great generosity, for thrilling invigoration—
come to it, Indra! run! drink!

Hasten thou hitherward, and drink this for munificence to-day,
Delightful for thine eager draught.

Den trink heute zu großer Freigebigkeit, den angenehmen, zu schenkfrohem Rausche! Komm her, Indra, beeile dich, trinke!

Zu diesem schönen komme heut zu lust’gem Rausch und reichem Lohn, O Indra, komme, lauf und trink.

(Пей) сегодня этого привлекательного
Для великого дарения, для радостного опьянения!
Приди, о Индра, поспеши, пей его!

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वृत्रहन्) हे विघ्नविनाशक इन्द्र ! (कम्) किसको (ते+दानाः) तेरे दान (असक्षत) प्राप्त होते हैं, (कम्) किसको तेरी कृपा से (सुवीर्य्या) शोभन वीर्य्य और पुरुषार्थ मिलते हैं। (उक्थे) स्तोत्र सुनकर (कः+उ+स्वित्) कौन उपासक तेरा (अन्तमः) समीपी और प्रियतम होता है ॥९॥

भावार्थभाषाः - उसके अनुग्रहपात्र कौन हैं, इस पर सब कोई विचार करें ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! ते=तवादानाः=दानानि। कं पुरुषम्। असक्षत=प्राप्नुवन्ति। हे वृत्रहन् ! कमुपासकम्। सुवीर्य्या=शोभनवीर्य्याणि च। क उ। स्वित्=कः खलु। उक्थे=स्तोत्रे। अन्तमः=अन्तिकतमस्तव ॥९॥