०६३

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स᳓ पूर्वियो᳓ महा᳓नां᳐
वेनः᳓ क्र᳓तुभिर् आनजे
य᳓स्य द्वा᳓रा म᳓नुष् पिता᳓
देवे᳓षु धि᳓य आनजे᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
mahā́nām ← mahá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:PL}

pūrvyáḥ ← pūrvyá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

ānaje ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

krátubhiḥ ← krátu- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

venáḥ ← vená- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

dvā́rā ← dvā́r- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:DU}

mánuḥ ← mánu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pitā́ ← pitár- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

yásya ← yá- (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

ānajé ← √añj- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

devéṣu ← devá- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:PL}

dhíyaḥ ← dhī́- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

सः । पू॒र्व्यः । म॒हाना॑म् । वे॒नः । क्रतु॑ऽभिः । आ॒न॒जे॒ ।
यस्य॑ । द्वारा॑ । मनुः॑ । पि॒ता । दे॒वेषु॑ । धियः॑ । आ॒न॒जे ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pūrvyo ← pūrvyaḥ ← pūrvya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “first; precedent; age-old; excellent; former(a).”

• mahānāṃ ← mahānām ← maha
• [noun], genitive, plural, masculine
• “great; abundant.”

• venaḥ ← vena
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Vena.”

• kratubhir ← kratubhiḥ ← kratu
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• ānaje ← añj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “smear; anoint; mix; color.”

• yasya ← yad
• [noun], genitive, singular, neuter
• “who; which; yat [pronoun].”

• dvārā ← dvāra
• [noun], accusative, plural, neuter
• “aperture; gate; door; mouth; vagina; orifice; dvāra [word]; pass; opening; means; entrance.”

• manuṣ ← manuḥ ← manu
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Manu; mantra; Manusmṛti; fourteen; man; manu [word]; Vaivasvata; incantation; sacred text.”

• pitā ← pitṛ
• [noun], nominative, singular, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• deveṣu ← deva
• [noun], locative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

• dhiya ← dhiyaḥ ← dhī
• [noun], accusative, plural, feminine
• “intelligence; prayer; mind; insight; idea; hymn; purpose; art; knowledge.”

• ānaje ← añj
• [verb], singular, Perfect indicative
• “smear; anoint; mix; color.”

सः पूर्व्यः मुख्यः महानां पूज्यानां यजमानानां क्रतुभिः कर्मभिर्निमित्तभूतैः वेनः कान्तस्तेषां हविः कामयमानः आनजे आगच्छति । यस्य इन्द्रस्य द्वारा द्वाराणि प्राप्त्युपायानि धियः कर्माणि देवेषु एतेषु मध्ये पिता सर्वेषां पालकः मनुः आनजे प्राप । आनजिः प्राप्तिकर्मा ॥

English translation:

“He, (Indra), the chief of those to be honoured, desirous of our offerings, approaches; he, the doors ofwhose favour, the sacred rites, Manu, the (universal) father, attained among the gods.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Ānaje = ātmānamvyaktīkaroti;

Ānaje = āgamayati;

Manuḥ = jñātā sarvasya indraḥ

The tracker [=Agni?], stationed in front, has been smeared with the intentions of the great ones [=gods],
he on whose doors father Manu smeared insightful thoughts to
the gods.

The two parallel perfects ānaje and ānajé, each final in its hemistich, require two different functional interpretations, the first passive, the second transitive, with a double accusative. Kümmel (95-96) recognizes more or less the same two functions (patientiv and agentiv-reflexiv) for this perfect stem, but curiously claims that the perfect to this root is found only in Maṇḍalas I and X, though offering no alternative interpretation of these forms here.

Various referents have been suggested for the vená-: Indra (Oldenberg), Soma (Geldner).

I favor Agni, for the following reasons. First, the actions of ab and cd, whose correspondence is signalled by the identical verbs, take place in the divine realm in ab and in the human one in cd, where Manu directs his action to the divine. This situation suggests a ritual scene, and the Vena, who is the target of both acts of smearing, should then be a middleman between the divine and human in the ritual.

This figure can only be Agni or Soma. As for the rest of the vocabulary, pūrvyá- can be used of Agni, Soma, and Indra, but is most regularly Agni. Likewise Agni is often the object of √añj; cf. esp. III.14.3 yát sīm añjánti pūrvyáṃ havírbhiḥ. And Agni several times opens doors (e.g., I.128.6, III.5.1, VIII.39.6). With Agni covertly mentioned in this verse and Soma overtly in vs. 2, the whole ritual scene is set.

WITH powers of Mighty Ones hath he, Ancient, Beloved, been equipped,
Through whom the Father Manu made prayers cfficacious with the Gods.

Dieser allererste Seher wurde nach dem Sinn der Großen gesalbt, dessen Tore der Gedanken zu den Göttern schon Manu gesalbt hat.

Der Freund der grossen Götter wird zuerst mit Geisteskraft gesalbt, Dess Haus und Sinn im Götterreich der Vater Manu hat gesalbt.

Этот первый провидец
Был помазан замыслами великих,
(Тот,) чьи врата (еще) Ману – отец
Помазал молитвами среди богов.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! (भूरिगो) बहुसंसार (मघवन्) हे परमधनिन् भगवन् ! जो विद्वान् (ते+शर्मणि) तेरी आज्ञा और कृपा के आश्रय में विद्यमान हैं, वे (भूरि) बहुत-२ तेरे यश को गाते हैं और जो (ते+शवः) तेरा बल (जातम्) इन प्रकृतियों में फैला हुआ है, उसको (उद्+ववृधुः) अपने गान से बढ़ा रहे हैं, (त्वाम्) तुझको साक्षात् (उद्) उच्च स्वर से गाते हैं, (तव+क्रतुम्) तेरे विज्ञानों और कर्मों को (उद्) उच्च स्वर से गाते हैं ॥१०॥

भावार्थभाषाः - भूरिगो। गौ यह नाम पृथिवी का है, यह प्रसिद्ध है। यहाँ उपलक्षण है अर्थात् सम्पूर्ण संसार से अभिप्राय है। यद्वा संसार और गो शब्द का धात्वर्थ एक ही प्रतीत होता है “संसरतीति संसारः गच्छतीति गौः”। इस कारण ये दोनों शब्द ऐसे स्थलों में पर्य्यायवाची हैं ॥१०॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! हे भूरिगो=बहुसंसार ! गावः संसारा गच्छन्तीति गावः। भूरयो भूयांस उत्पाद्यत्वेन संसारा विद्यन्ते यस्य। हे मघवन्=अतएव परमधनिन् ! हे महेश ! ये कंचन तव+शर्मणि=तवाज्ञाया तवानुग्रहे वर्तन्ते। ते विद्वांसः तव जातमुद्भूतं प्रकृतिषु शवो बलम्। उद्ववृधुः=उद्वर्धयन्ति। त्वाञ्च साक्षादेव वा उद्गायन्ति। तव क्रतुं प्रज्ञाञ्च उद्गायन्ति। एवं भूरि तव यशो गायन्तीत्यर्थः। भद्रा इत्यादि पूर्ववत् ॥१०॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

दिवो᳓ मा᳓नं न᳓ उ᳓त् सदन्
सो᳓मपृष्ठासो अ᳓द्रयः
उक्था᳓ ब्र᳓ह्म च शं᳓सिया

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
diváḥ ← dyú- ~ div- (nominal stem)
{case:ABL, gender:M, number:SG}

mā́nam ← mā́na- 2 (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

ná ← ná (invariable)

sadan ← √sad- (root)
{number:PL, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:ACT}

út ← út (invariable)

ádrayaḥ ← ádri- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

sómapr̥ṣṭhāsaḥ ← sómapr̥ṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

bráhma ← bráhman- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

śáṁsyā ← śáṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ukthā́ ← ukthá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

दि॒वः । मान॑म् । न । उत् । स॒द॒न् । सोम॑ऽपृष्ठासः । अद्र॑यः ।
उ॒क्था । ब्रह्म॑ । च॒ । शंस्या॑ ॥

• divo ← divaḥ ← div
• [noun], genitive, singular, masculine
• “sky; Svarga; day; div [word]; heaven and earth; day; dawn.”

• mānaṃ ← mānam ← māna
• [noun], nominative, singular, neuter
• “weight; size; intensity; duration; dimension; weighing; volume; measure; grāsamāna; weight unit; accord; height; thickness.”

• not ← na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• not ← ud
• [adverb]
• “up.”

• sadan ← sad
• [verb], plural, Aorist inj. (proh.)
• “sit down; break down; slow; sink; crumble; fracture; perish; ride; stop; besiege; tire.”

• somapṛṣṭhāso ← soma
• [noun], masculine
• “Soma; moon; soma [word]; Candra.”

• somapṛṣṭhāso ← pṛṣṭhāsaḥ ← pṛṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “back; top; top; surface; shell; peak; Pṛṣṭha; flat roof; pṛṣṭha [word]; back; roof.”

• adrayaḥ ← adri
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; rock; seven; stone; adri; grindstone; adri; rock.”

• ukthā ← uktha
• [noun], nominative, plural, neuter
• “hymn; praise; uktha [word]; encomium.”

• brahma ← brahman
• [noun], nominative, singular, neuter
• “brahman; mantra; prayer; spell; Veda; Brahmin; sacred text; final emancipation; hymn; brahman [word]; Brāhmaṇa; study.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• śaṃsyā ← śaṃs
• [verb noun], nominative, plural
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

दिवः द्युलोकस्य मानं निर्मातारमिन्द्रं नोत्सदन् नोत्सृजन्तु। के। सोमपृष्ठासः सोमस्प्रष्टारः सोमाभिषवकर्तारः अद्रयः ग्रावाणः । किंच उक्था उक्थानि शस्त्राणि ब्रह्म च ब्रह्माणि स्तोत्राणि शंस्या शंसनीयानि भवन्तीति शेषः । यद्वा । यानि स्तोत्राणि शस्त्राणि च सन्ति तानीन्द्रं नोत्सृजन्विति समन्वयः ॥

English translation:

“May the stones which press out the Soma never forsake Indra, maker of heaven, nor the praises andhymns which are to be uttered.”

The stones with soma on their backs have sat up, as if to the measure of heaven.
The solemn words and sacred formulations are now to be recited.

The sense of mā́na- here is disputed. Geldner takes it as “Melodie,” explained ad I.39.1 as via “Tonbemessen, Intonation”; Oldenberg “Himmelshaus.” Although my interpretation of mā́na- as ‘measure’ shares a root etymology with Geldner’s (at least as he sees it, but cf. EWA s.vv. mā́na2 , mā́na3 ), namely √mā ‘measure’, I take it in a fairly literal sense — the measure of heaven is the distance to it — and as an acc. of goal. See also 7d.

As far as I can see, úd √sad occurs only here in the RV. Geldner takes it as “make a pause,” but gives no grounds for this interpretation. Although already in the BYV Saṃhitās this lexeme can mean ‘go out, (tr.) put out [of fire]’, here a literal meaning ‘sit up’ fits the context very well. The pressing stones are raised up in preparation for pressing; note that the grā́van-, also ‘pressing stone’, are ūrdhvá- ‘erect’ in X.92.15, a situation also embodied in the compound ūrdhvá-grāvan-.

Him, Maker of the sky, let stones wet with the Soma ne’er forsake,
Nor hymns and prayer that must be said.

Wie die Melodie des Himmels haben die Preßsteine, die den Soma auf dem Rücken tragen, eine Pause gemacht. Loblieder und Erbauungsworte sollen jetzt vorgetragen werden.

Den Sitz des Himmels gleichsam soll das somatragende Gestein Ersteigen, Spruch und Dankgebet.

Словно дом неба, остались в стороне
Давильные камни, несущие сому на спине.
Сейчас должны произноситься гимны и священные слова.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (वृत्रहन्) हे निखिलविघ्ननिवारक (अद्रिवः) हे महादण्डधर (शूर) हे शूर ! (आसनिभ्यः) मुझको सुखलाभ जबतक हो, तबतक (अहम्+च+त्वम्+च) मैं और तू और यह संसार सब (संयुज्याव) मिल जाएँ। जिस प्रकार हम मनुष्य परस्पर सुख के लिये मिलते हैं, इसी प्रकार तू भी हमारे साथ संयुक्त हो। (नौ) इस प्रकार संयुक्त हम दोनों को (अरातिवा+चित्) दुर्जन जन भी (अनु+मंसते) अनुमति=अपनी सम्मति देवेंगे ॥११॥

भावार्थभाषाः - इसका अभिप्राय यह है कि हमको तब ही सुख प्राप्त हो सकता है, जब हम ईश्वर से मिलें। मिलने का आशय यह है कि जिस स्वभाव का वह है, उसी स्वभाव के हम भी होवें। वह सत्य है, हम सत्य होवें। वह उपकारी है, हम उपकारी होवें। वह परम उदार है, हम परमोदार होवें इत्यादि। ऐसे-२ विषय में सबकी एक ही सम्मति भी होती है ॥११॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे वृत्रहन्=निखिलविघ्ननिवारक ! हे अद्रिवः= महादण्डधर ! हे शूर ! आ+सनिभ्यः=मम सुखलाभकालावधि। अहञ्च त्वञ्च। संयुज्याव। नौ=एवं संयुक्तौ आवाम्। अरातिवा चित्=अति दुर्जनोऽपि जनः। अनु+मंसते=अनुमंस्यति=अनुमतिं करिष्यति ॥११॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

स᳓ विद्वाँ᳓ अ᳓ङ्गिरोभिय
इ᳓न्द्रो गा᳓ अवृणोद् अ᳓प
स्तुषे᳓ त᳓द् अस्य पउं᳓सियम्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
áṅgirobhyaḥ ← áṅgiras- (nominal stem)
{case:DAT, gender:M, number:PL}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vidvā́n ← √vid- 2 (root)
{case:NOM, gender:M, number:SG, tense:PRF, voice:ACT}

ápa ← ápa (invariable)

avr̥ṇot ← √vr̥- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

gā́ḥ ← gáv- ~ gó- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asya ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

paúṁsyam ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

stuṣé ← √stu- (root)
{number:SG, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

सः । वि॒द्वान् । अङ्गि॑रःऽभ्यः । इन्द्रः॑ । गाः । अ॒वृ॒णो॒त् । अप॑ ।
स्तु॒षे । तत् । अ॒स्य॒ । पौंस्य॑म् ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• vidvāṃ ← vid
• [verb noun], nominative, singular
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

• aṅgirobhya ← aṅgirobhyaḥ ← aṅgiras
• [noun], dative, plural, masculine
• “Aṅgiras; Aṅgiras; Brahman; Atharva-Veda; aṅgiras [word]; Aṅgiras.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gā ← gāḥ ← go
• [noun], accusative, plural, masculine
• “cow; cattle; go [word]; Earth; bull; floor; milk; beam; sunbeam; leather; hide; horn; language; bowstring; earth; ox; Svarga.”

• avṛṇod ← avṛṇot ← vṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “surround; accompany; cover; cover; obstruct; check; spread; envelop.”

• apa
• [adverb]
• “away.”

• stuṣe ← stu
• [verb], singular, Present indikative
• “laud; praise; declare; stu.”

• tad ← tat ← tad
• [noun], nominative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• pauṃsyam ← pauṃsya
• [noun], nominative, singular, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

सः विद्वान् उपायज्ञः इन्द्रः अङ्गिरोभ्यः तेषामर्थाय गाः पणिभिरपहृताः पिहिताः अप अवृणोत् अपवारितवान् । तत् तादृशम् अस्य पौंस्यं पुंस्त्वं सामर्थ्यं स्तुषे स्तौमि ॥

English translation:

“He, the wise Indra, discovered the cows to the Aṅgirasas; I glorify that his might.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

Discovered the cows:when carried off by the paṇis; cf. RV 1.6.5; 1.11.5

Indra, knowing how, uncovered the cows for the Aṅgirases.
That manly act of his is to be praised.

stuṣé could alternatively be 1st sg. ‘I shall praise’. I interpret it as an infinitive, with Geldner, because there has been so far no personal reference to the poet.

But this is not a strong argument, esp. since “we” make an appearance in vs. 4.

The mention of the opening of the Vala cave may allude to the dawn, and therefore to the dawn happening at this sacrifice now.

Indra who knew full well disclosed the kine to the Angirases.
This his great deed must be extolled.

Dieser Indra hat kundig den Angiras die Rinder aufgedeckt. Zu Preisen ist diese Mannestat von dir.

Er, Indra, der’s versteht, erschloss den Angiras der Kühe Schar; Ich preise dies sein Heldenwerk.

Этот знаток Индра
Открыл Ангирасам коров.
Я хочу прославить это его мужественное деяние.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

मनुष्य-कर्त्तव्यता और ईश्वरीय न्याय इससे दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - मूर्ख, विद्वान्, स्त्रियाँ, पुरुष हम सब मिलकर या पृथक्-२ (तम्+इन्द्रम्) उस भगवान् को (वै+उ) वारंवार निश्चित कर उसके गुण और स्वभाव को अच्छे प्रकार जान-जानकर (सत्यम्+इत्) सत्य ही मानकर (स्तवाम) स्तुति करें (अनृतम्+न) मिथ्याभूत असत्यकारी न मानकर स्तुति करें, क्योंकि (असुन्वतः) अशुभकारी, अविश्वासी ईश्वर विश्व नास्तिक जन के लिये (महान्+वधः) महान् वध है और (सुन्वतः+भूरि+ज्योतींषि) आस्तिक विश्वासी, श्रद्धालु सत्याश्रयी जन के लिये बहुत-२ प्रकाश, सुख दिए जाते हैं। क्योंकि (इन्द्रस्य+रातयः+भद्राः) इन्द्र के दान कल्याणविधायक हैं ॥१२॥

भावार्थभाषाः - आशय इसका यह है कि बहुत से मनुष्य असत्यव्यवहार के लिये भी ईश्वर को प्रसन्न करना चाहते हैं, किन्तु वह उनकी बड़ी भारी गलती है। भगवान् सत्यस्वरूप है, वह किसी के लिये भी असत्य व्यवहार नहीं करता। वह किसी का पक्षपाती नहीं। जो कोई भूल में पड़कर ईश्वर को अपने पक्ष में समझ असत्य काम करते हैं, वे अवश्य दण्ड पावेंगे ॥१२॥

मानवकर्त्तव्यतामीश्वरन्यायञ्चानया दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - वयं सर्वे मनुष्या मूर्खा विद्वांसो वा। स्त्रियः पुरुषा वा। तमिन्द्रं वै=निश्चयेन। उ=निश्चयेन=पुनः पुनर्निश्चयं विधाय। सत्यमित्=सत्यमेव मत्वा। स्तवाम। न+अनृतम्=अनृतमसत्यं मत्वा न स्तवाम। यतः। असुन्वतः=अशुभकर्मवतः पुरुषस्य महान् वधो जायते। सुन्वतः=शुभकर्मवतश्च। भूरि=भूरीणि बहूनि ज्योतींषि प्राप्यन्ते। यत इन्द्रस्य रातयो दानानि भद्राः सति ॥१२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

स᳓ प्रत्न᳓था कविवृध᳓
इ᳓न्द्रो वाक᳓स्य वक्ष᳓णिः
शिवो᳓ अर्क᳓स्य हो᳓मनि
अस्मत्रा᳓ गन्तु अ᳓वसे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
kavivr̥dháḥ ← kavivr̥dhá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

pratnáthā ← pratnáthā (invariable)

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

índraḥ ← índra- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

vākásya ← vāká- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vakṣáṇiḥ ← vakṣáṇi- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

arkásya ← arká- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

hómani ← hóman- 1 (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

śiváḥ ← śivá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmatrā́ ← asmatrā́ (invariable)

ávase ← ávas- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

gantu ← √gam- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:AOR, voice:ACT}

सः । प्र॒त्नऽथा॑ । क॒वि॒ऽवृ॒धः । इन्द्रः॑ । वा॒कस्य॑ । व॒क्षणिः॑ ।
शि॒वः । अ॒र्कस्य॑ । होम॑नि । अ॒स्म॒ऽत्रा । ग॒न्तु॒ । अव॑से ॥

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pratnathā
• [adverb]

• kavivṛdha ← kavi
• [noun], masculine
• “poet; wise man; bard; Venus; Uśanas; kavi [word]; Kavi; prophet; guru; Brahma.”

• kavivṛdha ← vṛdhaḥ ← vṛdha
• [noun], nominative, singular, masculine
• “increasing; promotive.”

• indro ← indraḥ ← indra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• vākasya ← vāka
• [noun], genitive, singular, masculine

• vakṣaṇiḥ ← vakṣaṇi
• [noun], nominative, singular, masculine

• śivo ← śivaḥ ← śiva
• [noun], nominative, singular, masculine
• “auspicious; benevolent; benign; good-hearted; dear; śiva [word]; holy; nice.”

• arkasya ← arka
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• homany ← homani ← homan
• [noun], locative, singular, neuter

• asmatrā
• [adverb]

• gantv ← gantu ← gam
• [verb], singular, Aorist imperative
• “go; situate; enter (a state); travel; disappear; [in]; elapse; leave; reach; vanish; love; walk; approach; issue; hop on; gasify; get; come; die; drain; spread; transform; happen; discharge; ride; to be located; run; detect; refer; go; shall; drive.”

• avase ← av
• [verb noun]
• “support; help; prefer; prefer; like.”

सः इन्द्रः प्रत्नथा प्रत्नवत् पूर्वस्मिन् काले यथा तद्वदिदानीमपि कविवृधः मेधाविनां स्तोतॄणां वर्धयिता वाकस्य स्तोतुः वक्षणिः वोढा शिवः सुखकरः अंर्कस्य । अर्कमन्नमर्चनीयत्वादर्चनसाधनत्वाद्वा । तादृशस्य सोमस्य होमनि होमे सः अस्मत्रा अस्मासु निमित्तभूतेषु अवसे रक्षणाय गन्तु गच्छतु ॥

English translation:

“As in former times, so now too is Indra the blesser of the worshipper and the bearer of him who praiseshim; may he come among us auspicious for our protection at the oblation of the Soma.”

As of old, let Indra, strengthener of poets, fortifier of speech,
the kindly one, come among us for help at the pouring of our chant.

vakṣáṇi- is derivationally ambiguous: Grassmann takes it to √vakṣ ‘grow, increase’, Geldner to √vah ‘convey’, though not with entire confidence (“Wortführer (?)”), AiG II.2.207 allows both. Both are possible in the realm of RVic discourse. I opt for √vakṣ because the expression is parallel to kavivṛdháḥ ‘strengthener of poets’, but I certainly don’t rule out a derivation from √vah.

Another ambiguous word is hóman- in c; this stem can mean either ‘invocation’ (to √hū) or ‘pouring, oblation’ (to √hu). Grassmann takes it to the latter, Geldner, apparently (‘Darbringung’) to the former. I agree with Geldner: the trope of pouring out praise is common in the RV.

Indra, promoter of the song, the sage’s Strengthener as of old,
Shall come to bless and succour us at presentation of this laud.

Dieser Indra soll, wie früher die Dichter fördernd als Wortführer, freundlich bei der Darbringung des Preisliedes zu uns zum Beistand kommen.

Von Alters her der Sänger Freund, und des Gesanges Förderer, Komm Indra auf des Sängers Ruf beglückend uns zur Hülfe her.

Этот Индра, как и прежде поддерживающий поэтов,
Вдохновляющий на произнесение (гимнов),
Дружелюбный при исполнении песни,
Пусть придет к нам на помощь!

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

इस सूक्त से इन्द्र की स्तुति की जाती है।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः) वह पूर्वोक्त सर्वत्र प्रसिद्ध स्वयंसिद्ध इन्द्र नामधारी परेश (पूर्व्यः) सर्वगुणों से पूर्ण और सबसे प्रथम है और (महानाम्+वेनः) पूज्य महान् पुरुषों का भी वही कमनीय अर्थात् वाञ्छित है। वही (क्रतुभिः) स्वकीय विज्ञानों और कर्मों से (आनजे) सर्वत्र प्राप्त है। पुनः (यस्य+द्वारा) जिसकी सहायता से (पिता) पालक (मनुः) मन्ता, बोद्धा (धियः) विज्ञानों और कर्मों को (आनजे) पाते हैं ॥१॥

भावार्थभाषाः - देव शब्द सर्वपदार्थवाची है। यह वेद में प्रसिद्ध है। धी इस शब्द के अनेक प्रयोग हैं। विज्ञान, कर्म, ज्ञान, चैतन्य आदि इसके अर्थ होते हैं। अर्धर्च का आशय यह है कि उस ईश्वर की कृपा से ही मननशील पुरुष प्रत्येक पदार्थ में ज्ञान और कर्म देखते हैं। प्रत्येक पदार्थ को ज्ञानमय और कर्ममय समझते हैं। यद्वा प्रत्येक पदार्थ में ईश्वरीय कौशल और क्रिया देखते हैं ॥१॥

अनेन सूक्तेनेन्द्रः स्तूयते।

पदार्थान्वयभाषाः - स इन्द्रवाच्य ईश्वरः। पूर्व्यः=पूर्णः पुरातनश्च। पुनः। महानां=पूज्यानामपि विदुषाम्। वेनः=कमनीयः। ईदृशः स हीश्वरः। क्रतुभिः=स्वप्रज्ञाभिः स्वकर्मभिश्च। आनजे= सर्वत्र प्राप्तोऽस्ति। यस्य द्वारा=यस्य साहाय्येन। पिता=पालकः। मनुः=मन्ता बोद्धा आचार्य्यादिः। देवेषु=निखिलेषु पदार्थेषु। धियः=विज्ञानानि विद्याः कर्माणि च। आनजे=प्राप्नोति। आनजिः प्राप्तिकर्मा ॥१॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

आ᳓द् ऊ नु᳓ ते अ᳓नु क्र᳓तुं
स्वा᳓हा व᳓रस्य य᳓ज्यवः
श्वात्र᳓म् अर्का᳓ अनूषत
इ᳓न्द्र गोत्र᳓स्य दाव᳓ने

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
ánu ← ánu (invariable)

ā́t ← ā́t (invariable)

krátum ← krátu- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

nú ← nú (invariable)

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

svā́hā ← svā́hā (invariable)

várasya ← vára- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yájyavaḥ ← yájyu- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

anūṣata ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

arkā́ḥ ← arká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

śvātrám ← śvātrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dāváne ← √dā- 1 (root)
{case:DAT, number:SG}

gotrásya ← gotrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:N, number:SG}

índra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

आत् । ऊं॒ इति॑ । नु । ते॒ । अनु॑ । क्रतु॑म् । स्वाहा॑ । वर॑स्य । यज्य॑वः ।
श्वा॒त्रम् । अ॒र्काः । अ॒नू॒ष॒त॒ । इन्द्र॑ । गो॒त्रस्य॑ । दा॒वने॑ ॥

• ād ← āt
• [adverb]
• “then.”

• ū ← u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• nu
• [adverb]
• “now; already.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• anu
• [adverb]
• “subsequently; behind; along; towards; because.”

• kratuṃ ← kratum ← kratu
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; decision; plan; deliberation; intelligence; Kratu; will; kratu [word]; desire; resoluteness; ritual.”

• svāhā
• [adverb]
• “hail.”

• varasya ← vara
• [noun], genitive, singular, masculine
• “gift; favor; wish; privilege; varac; wages.”

• yajyavaḥ ← yajyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “worshiping.”

• śvātram ← śvātra
• [noun], accusative, singular, neuter

• arkā ← arkāḥ ← arka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• anūṣatendra ← anūṣata ← nū
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “praise; shout.”

• anūṣatendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• gotrasya ← gotra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “Gotra; patronymic; gotra [word]; name; family; family; kin; Gotra; mountain; herd; cow pen; cowbarn.”

• dāvane ← dā
• [verb noun]
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

आदु अनन्तरमेव नु अद्य हे इन्द्र ते तव क्रतुं कर्म अनु क्रमेण अनूषत इति संबन्धः । अनुक्रमेण स्तुवन्ति । के। स्वाहावरस्य स्वाहादेव्याः पतेरग्नेः यज्यवः यष्टारः । त्वदर्थमग्नौ यागं कुर्वन्त इत्यर्थः । तादृशाः अर्काः अर्चयितारः स्तोतारः। श्वात्रम् इति क्षिप्रनाम । अन्यदेवतास्तुतिरूपविलम्बमकृत्वातिशीघ्रमतिदीर्घं स्तुवन्तीत्यभिप्रायः । किमर्थं स्तुवन्तीति उच्यते । गोत्रस्य दावने धनस्य दानाय ॥

English translation:

“Forthwith, Indra, as they offer to Agni the lord of Svāhā, the singers successively praise your deeds,for your attainment of wealth.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

As they offer to Agni: i.e. as they make the oblations to you in the fire

And therefore, following the intention of your will, those eager to sacrifice (have cried out) “hail!”;
their chants have cried out to (you), who are swollen with strength,
Indra, to give of the cowpen.

The syntactic association of várasya is disputed; see Oldenberg’s discussion for various possibilities. I follow Geldner in taking it as dependent on krátum.

It also seems necessary to supply a verb with ab. I import anūṣata from cd, with svā́hā the cry that the sacrificers cry out; however, Geldner’s ‘entsprechen’, utilizing the preverb ánu present in pāda a, is also possible, though he must take svā́hā as a syntactic absolute (“unter Svāhāruf”).

Geldner takes śvātrám as the content of the call (“… haben … den Drang eingeschrieen”), but √nu ordinarily takes as object the being towards whom the cry is directed, and I therefore take śvātrám as referring to Indra. (This standard construction of √nu does make some trouble for my interpretation of svā́hā as construed with supplied √nu in ab, but perhaps the fact that svā́hā expresses the cry itself makes the difference. See comm. on I.6.6, however.) Note the phonological echoes: ā́(d ū) nú … ánu (a) / anūṣata (c).

Now after their desire’s intent the pious singers with the cry
Of Hail! have sung loud hymns to thee, Indra, to gain a stall of kine.

Und nun mögen die Opfernden unter Svaharuf dem Absehen deines Wunsches entsprechen. Die Preislieder haben dir, Indra, den Drang eingeschrieen, die Rinderherde zu verschenken.

Und jetzt auch jauchzen deiner Kraft und deiner Macht die Sänger zu, O fülle, Indra, ihren Stall.

Вот и сейчас по твоей воле –
Свага! – (действуют) жертвователи желанного добра.
Певцы приветствовали, ликуя, (твое) усиление,
О Индра, чтобы ты дал загон с коровами.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृदनुष्टुप्
• गान्धारः

इन्द्र की स्तुति करते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - हे मनुष्यों ! (सोमपृष्ठासः) सोमलता आदि ओषधियों से संयुक्त पृष्ठवाले (अद्रयः) स्थावर पर्वत आदिकों ने भी उस (दिवः+मान्म्) द्युलोक के निर्माणकर्त्ता और प्रकाशप्रदाता को (न+उत्सदन्) नहीं त्यागा है और न त्यागते हैं, क्योंकि वे पर्वत आदि भी नाना पदार्थों से भूषित हो उसी के महत्त्व को दिखला रहे हैं। तब मनुष्य उसको कैसे त्यागे, यह इसका आशय है। अतः हे बुद्धिमानो ! उसके लिये (उक्था) पवित्र वाक्य और (ब्रह्म+च) स्तोत्र (शंस्या) वक्तव्य है। अर्थात् उसकी प्रसन्नता के लिये तुम अपनी वाणी को प्रथम पवित्र करो और उसके द्वारा उसकी स्तुति गाओ ॥२॥

भावार्थभाषाः - हे मनुष्यों ! जब स्थावर भी उसका महत्त्व दिखला रहे हैं, तब तुम वाणी और ज्ञान प्राप्त करके भी यदि उसकी महती कीर्ति को न दिखलाते, गाते, तो तुम महा कृतघ्न हो ॥२॥

इन्द्रः स्तूयते।

पदार्थान्वयभाषाः - सोमपृष्ठासः=सोमलतादिसंयुक्तपृष्ठाः। अद्रयः=स्थावराः पर्वता अपि। तं दिवोमानं=द्युलोकस्य निर्मातारं-ईश्वरम्। नोत्सदन्=न त्यक्तवन्तः=न च त्यजन्ति। तर्हि मनुष्यास्तं कथं त्यजेयुरित्याशयः। अतो हे मनुष्याः ! तमुद्दिश्य। उक्था=उक्थानि=पवित्राणि वाक्यानि। ब्रह्म च= ब्रह्माणि=स्तोत्राणि च। युष्माभिः। शंस्या=शंसनीयानि= वक्तव्यानीत्यर्थः ॥२॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इ᳓न्द्रे वि᳓श्वानि वीरि᳓या
कृता᳓नि क᳓र्तुवानि च
य᳓म् अर्का᳓ अध्वरं᳓ विदुः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

vīryā̀ ← vīryà- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

víśvāni ← víśva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

ca ← ca (invariable)

kártvāni ← kártva- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

kr̥tā́ni ← √kr̥- (root)
{case:NOM, gender:N, number:PL, non-finite:PPP}

adhvarám ← adhvará- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

arkā́ḥ ← arká- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vidúḥ ← √vid- 2 (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:ACT}

yám ← yá- (pronoun)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

इन्द्रे॑ । विश्वा॑नि । वी॒र्या॑ । कृ॒तानि॑ । कर्त्वा॑नि । च॒ ।
यम् । अ॒र्काः । अ॒ध्व॒रम् । वि॒दुः ॥

• indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• viśvāni ← viśva
• [noun], nominative, plural, neuter
• “all(a); whole; complete; each(a); viśva [word]; completely; wholly.”

• vīryā ← vīrya
• [noun], nominative, plural, neuter
• “potency; vīrya; heroism; potency; strength; semen; power; deed; active agent; efficacy; vīryapāramitā; gold; vigor; vīrya [word]; virility; manfulness; jewel; force.”

• kṛtāni ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• kartvāni ← kṛ
• [verb noun], nominative, plural
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• ca
• [adverb]
• “and; besides; then; now; even.”

• yam ← yad
• [noun], accusative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• arkā ← arkāḥ ← arka
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Calotropis gigantea Beng.; sun; copper; Surya; hymn; twelve; fire; beam.”

• adhvaraṃ ← adhvaram ← adhvara
• [noun], accusative, singular, masculine
• “yajña; ceremony; adhvara [word].”

• viduḥ ← vid
• [verb], plural, Perfect indicative
• “know; diagnose; perceive; know; accord; notice; deem; mind; learn; specify; watch; recognize; detect; call.”

अस्मिन् इन्द्रे विश्वानि सर्वाणि वीर्या वीर्याणि सामर्थ्यानि कृतानि कर्त्वानि “च कर्तव्यानि च वर्तन्त इति शेषः । यम् इन्द्रम् अर्काः स्तोतारः अध्वरम् अहिंसकं विदुः जानन्ति तस्मिन्निन्द्र इति ॥ ॥ ४२ ॥

English translation:

“In that Indra, whom the singers know as the unharming, all past and future powers abide.”

All heroic deeds, both done and to be done, are in Indra,
whom the chants know as the very ceremony itself.

I see no reason to attenuate the identification of Indra with the adhvaráthat the grammar seems to demand, by a contrivance like Geldner’s “den die Preislieder als (Gegenstand) des Gottesdienstes kennen.” See I.178.4, where Indra is identified with “the laud of the sacrificer” (yájamānasya śáṃsaḥ), and the immediately following verse (63.7d), where he is identified with peaceful dwelling (kṣáyaḥ).

With Indra rest all deeds of might, deeds done and yet to be performed,
Whom singers know devoid of guile.

Bei Indra sind alle Heldentaten, die getanen und die zu tuenden, den die Preislieder als Gegenstand des Gottesdienstes kennen.

In Indra ruhn die Thaten all’, die noch zu thun sind und gethan, Auf den die Sänger betend schaun.

С Индрой (связаны) все героические подвиги,
Совершенные и те, что предстоит совершить,
(С тем,) кого певцы знают как (цель) обряда.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• विराड्गायत्री
• षड्जः

इन्द्र का महत्त्व दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः+इन्द्रः+विद्वान्) वह इन्द्रवाच्य ईश्वर सर्वविद् है, अतएव (अङ्गिरोभ्यः) प्राणसहित जीवों के कल्याण के लिये इसने (गाः) पृथिव्यादि लोकों को (अप+अवृणोत्) प्रकाशित किया है अर्थात् जो पृथिव्यादिलोक अव्यक्तावस्था में थे, उनको जीवों के हित के लिये ईश्वर ने रचा है। (तत्) इस कारण (अस्य+तत्+पौंस्यम्) इसका वह पुरुषार्थ और सामर्थ्य (स्तुषे) स्तवनीय है ॥३॥

भावार्थभाषाः - अङ्गिरस्−यह नाम प्राणसहित जीव का है। यदि यह सृष्टि न होती, तो सदा ही ये नित्य जीव कहीं निष्क्रिय पड़े रहते। इनका विकास न होता। अतः इन्द्र ने इनके कल्याण के लिये यह सृष्टि रची है। इस कारण भी जीवों द्वारा वह स्तवनीय और पूजनीय है ॥३॥

इन्द्रस्य महत्त्वं प्रदर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - खलु इन्द्रो विद्वान्=सर्वविदस्ति। अङ्गिरोभ्यः= प्राणसहितेभ्यो जीवेभ्यः। गाः=पृथिव्यादिलोकान्। अपावृणोत्=प्रकाशितवान्। हे मनुष्याः ! अस्य तत्पौंस्यं=वीर्य्यम्। स्तुषे=स्तवनीयमास्ते ॥३॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - अनुष्टुप्

य᳓त् पा᳓ञ्चजन्यया विशा᳓
इ᳓न्द्रे घो᳓षा अ᳓सृक्षत
अ᳓स्तृणाद् बर्ह᳓णा विपो᳓
अर्यो᳓ मा᳓नस्य स᳓ क्ष᳓यः

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
pā́ñcajanyayā ← pā́ñcajanya- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

viśā́ ← víś- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

yát ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ásr̥kṣata ← √sr̥j- (root)
{number:PL, person:3, mood:IND, tense:AOR, voice:MED}

ghóṣāḥ ← ghóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índre ← índra- (nominal stem)
{case:LOC, gender:M, number:SG}

ástr̥ṇāt ← √str̥̄- (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

barháṇā ← barháṇā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

vipáḥ ← víp- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:PL}

aryáḥ ← arí- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

kṣáyaḥ ← kṣáya- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

mā́nasya ← mā́na- 1 (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

sá ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

यत् । पाञ्च॑ऽजन्यया । वि॒शा । इन्द्रे॑ । घोषाः॑ । असृ॑क्षत ।
अस्तृ॑णात् । ब॒र्हणा॑ । वि॒पः । अ॒र्यः । मान॑स्य । सः । क्षयः॑ ॥

• yat
• [adverb]
• “once [when]; because; that; if; how.”

• pāñcajanyayā ← pāñcajanya
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “worldwide.”

• viśendre ← viśā ← viś
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “people; tribe; Vaisya; national; viś; real property; Vaisya.”

• viśendre ← indre ← indra
• [noun], locative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• ghoṣā ← ghoṣāḥ ← ghoṣa
• [noun], nominative, plural, masculine
• “sound; noise; cry; voice; ghoṣa [word]; station; Ghoṣa; post; twang.”

• asṛkṣata ← sṛj
• [verb], plural, Athematic s aor. (Ind.)
• “create; shoot; discharge; free; cause; throw; emit; send; produce; use; be born; make.”

• astṛṇād ← astṛṇāt ← stṛ
• [verb], singular, Imperfect
• “spread; kill; lay; cover.”

• barhaṇā
• [noun], instrumental, singular, feminine
• “power; might.”

• vipo ← vipaḥ ← vip
• [noun], genitive, singular, feminine

• ‘ryo ← aryaḥ ← ari
• [noun], accusative, plural, masculine

• mānasya ← māna
• [noun], genitive, singular, neuter
• “weight; size; intensity; duration; dimension; weighing; volume; measure; grāsamāna; weight unit; accord; height; thickness.”

• sa ← tad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• kṣayaḥ ← kṣaya
• [noun], nominative, singular, masculine
• “dwelling; house; kṣaya [word]; home; family.”

यत् यदा पाञ्चजन्यया । निषादपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः पञ्चजनाः। तत्र भवया विशा प्रजया इन्द्रे घोषाः स्तुतयः असृक्षत सृज्यन्ते तदानीमयमिन्द्रः अस्तृणात् हिनस्ति शत्रून् बर्हणा स्वमहत्त्वेन । अनन्यसहायेनेत्यर्थः । तादृशः सः अर्यः इन्द्रः विपः मेधाविनः स्तोतुर्मम मानस्य पूजायाः सत्कारस्य क्षयः निवासो भवति ।

English translation:

“When praises are addressed to Indra by the men of the five classes, he destroys their enemies by hismight; he, the lord, is the abode of the worshipper’s homage.”

When cries were sent surging to Indra by the clan belonging to the Five Peoples,
through the power of their inspiration, through the power of his
measure he laid the strangers low. He is peaceful dwelling.

The second hemistich has been subject to various interpretations. See, inter alia, Oldenberg’s discussion, also Thieme (Fremdl. 42-43). The primary points of difference are the case/number of vipáḥ (gen. sg. or acc. pl.) and of aryáḥ (gen. sg. or acc. pl.), the sense of mā́na- (as also in vs. 2), and the syntactic structure of the final pāda. I opt for gen. sg. vipáḥ (as Oldenberg points out, the acc. pl. should be accented vípaḥ), acc. pl. aryáḥ, and the same sense for mā́na- as in vs. 2, namely ‘measure’ - in this case the measure, i.e., the sheer size, of Indra. I construe both genitives (vipáḥ and mā́nasya) with barháṇā, and take the last two words sá kṣáyaḥ as a separate clause, as the position of sá might suggest - contra all other intrepretations I am aware of. It makes sense that Indra should be identified as “peaceful dwelling,” because he has killed the strangers and thus brought peace to the Five Peoples.

When the Five Tribes with all their men to Indra have sent out their voice,
And when the priest hath strewn much grass, this is the Friend’s own dwellingpiace.

Als von dem zum Fünfvölkerbund gehörigen Stamme die Rufe zu Indra entsandt worden waren, da brachte durch seinen Eifer dieses Haus der Melodie die Reden des Nebenbuhlers zu Falle.

Wenn von der fünf Geschlechter Stamm dem Indra sich Gesang ergoss, Zerstreut mit Macht die Pfeile er des Feindes, er, des Dichters Hort.

Когда до Индры донесся глас
Племени, принадлежащего к пяти народам,
Он мощно разметал молитвы
Врага, этот властитель почитания.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• विराडनुष्टुप्
• गान्धारः

इन्द्र के गुणों को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (सः+इन्द्रः) वह इन्द्रवाच्य ईश्वर (प्रत्नथा) पूर्ववत् अब भी (कविवृधः) कवियों का वर्धयिता (वाकस्य+वक्षणिः) स्तुतिरूप वाणी का श्रोता और (अर्कस्य) अर्चनीय आचार्य्यादिकों को (शिवः) सुख पहुँचानेवाला है। वह ईश (अस्मत्रा+होमनि) हम लोगों के होमकर्म में (अवसे+गन्तु) रक्षा के लिये जाए ॥४॥

भावार्थभाषाः - जिस कारण सत्पुरुषों को वह सदा कल्याण पहुँचाता है, अतः यदि हम भी सन्मार्ग पर चलेंगे, तो वह हमारे लिये भी सुखकारी होगा, इसमें सन्देह नहीं ॥४॥

इन्द्रगुणान् दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - स इन्द्रः। प्रत्नथा=पुरातनकालवदिदानीमपि। कविवृधः=कवीनां वर्धयिता। वाकस्य=स्तुतिरूपस्य वचनस्य। वक्षणिः=वोढा श्रोता। अर्कस्य=अर्चनीयस्य पूज्यस्याचार्य्यादेः। शिवः=मङ्गलकारी। ईदृगीशः। अस्मत्रा=अस्मासु मध्ये। होमनि=यागे। अवसे= रक्षणाय। गन्तु=गच्छतु ॥४॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

इय᳓म् उ ते अ᳓नुष्टुतिश्
चकृषे᳓ ता᳓नि पउं᳓सिया
प्रा᳓वश् चक्र᳓स्य वर्तनि᳓म्

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
ánuṣṭutiḥ ← ánuṣṭuti- (nominal stem)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

iyám ← ayám (pronoun)
{case:NOM, gender:F, number:SG}

te ← tvám (pronoun)
{case:DAT, number:SG}

u ← u (invariable)

cakr̥ṣé ← √kr̥- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

paúṁsyā ← paúṁsya- (nominal stem)
{case:ACC, gender:N, number:PL}

tā́ni ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:PL}

āvaḥ ← √avⁱ- (root)
{number:SG, person:2, mood:IND, tense:IPRF, voice:ACT}

cakrásya ← cakrá- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

prá ← prá (invariable)

vartaním ← vartaní- (nominal stem)
{case:ACC, gender:F, number:SG}

इ॒यम् । ऊं॒ इति॑ । ते॒ । अनु॑ऽस्तुतिः । च॒कृ॒षे । तानि॑ । पौंस्या॑ ।
प्र । आ॒वः॒ । च॒क्रस्य॑ । व॒र्त॒निम् ॥

• iyam ← idam
• [noun], nominative, singular, feminine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• u
• [adverb]
• “ukāra; besides; now; indeed; u.”

• te ← tvad
• [noun], genitive, singular
• “you.”

• anuṣṭutiś ← anuṣṭutiḥ ← anuṣṭuti
• [noun], nominative, singular, feminine

• cakṛṣe ← kṛ
• [verb], singular, Perfect indicative
• “make; perform; cause; produce; shape; construct; do; put; fill into; use; fuel; transform; bore; act; write; create; prepare; administer; dig; prepare; treat; take effect; add; trace; put on; process; treat; heed; hire; act; produce; assume; eat; ignite; chop; treat; obey; manufacture; appoint; evacuate; choose; understand; insert; happen; envelop; weigh; observe; practice; lend; bring; duplicate; plant; kṛ; concentrate; mix; knot; join; take; provide; utter; compose.”

• tāni ← tad
• [noun], accusative, plural, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• pauṃsyā ← pauṃsya
• [noun], accusative, plural, neuter
• “manfulness; deed; army; strength.”

• prāvaś ← prāvaḥ ← prāv ← √av
• [verb], singular, Imperfect
• “help; promote.”

• cakrasya ← cakra
• [noun], genitive, singular, neuter
• “wheel; Cakra; discus; army; cakra; oil mill; cakrikā; cakra; group.”

• vartanim ← vartani
• [noun], accusative, singular, feminine
• “path; East; way.”

इयम् इदानीं क्रियमाणा अनुष्टुतिः अनुकूला स्तुतिः ते तव स्वभूता । कुतस्त इति उच्यते । तानि प्रसिद्धानि वृत्रवधादीनि पौंस्या पुंस्त्वानि यतः चकृषे । अतस्त इत्यर्थः । हे इन्द्र चक्रस्य रथाधारस्य वर्तनिं मार्गं प्रावः प्रारक्षः । अथास्मद्यज्ञगमनाय रक्षःकृता चक्रमार्गबाधा यथा न भवति तथा रक्षसीत्यर्थः ॥

English translation:

“This praise is yours, for you have achieved those exploits; you have guarded the road of ourchariot-wheel (to the sacrificial rite).”

Here is the praise that follows you: you did these manly deeds;
you furthered the turning of the wheel.

As noted in the published introduction, “the turning of the wheel” (cakrásya vartaním) recalls the later designation for a universal monarch cakra-vartin ‘turner of the wheel’. The association of cakráṃ with √vṛt ‘turn’ is found elsewhere in the RV (cakráṃ ná vrttám ̥ I.155.6 = IV.31.4 = V.36.3; and a number of VPs, e.g., I.164.11 várvarti cakrám, II.11.20 ávartayat sū́ryo ná cakrám), but this seems the passage most implicated in power and sovereignty.

This praise is verily thine own: thou hast performed these manly deeds,
And sped the wheel upon its way.

Dein ist dieses Lob; du hast diese Taten getan; du halfst dem Laufe des Rades weiter.

Und dies ist nun dein hohes Lob, du führtest diese Thaten aus, Des Rades Umlauf triebst du an.

Вот это твое восхваление,
Ты совершил эти мужественные деяния.
Ты помог колесу катиться.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्र) हे इन्द्र ! (वरस्य+यज्यवः) उत्तमोत्तम कर्म करनेवाले ऋत्विग्गण (स्वाहा) स्वाहा शब्द का उच्चारण कर (ते+क्रतुम्) तेरे प्रशंसनीय कर्म को (अनु) क्रमपूर्वक (आद्+उ+नु) निश्चयरूप से और शीघ्रता से (अनूषत) गाते हैं। तथा (अर्काः) लोक में माननीय वे ऋत्विक् (गोत्रस्य+दावने) पृथिव्यादि लोकों के रक्षक तेरी प्राप्ति के लिये (श्वात्रम्) शीघ्रता से तेरी (अनूषत) स्तुति करते रहते हैं ॥५॥

भावार्थभाषाः - हम जीव भी वैसे ही सत्यमार्गावलम्बी हों, उसकी कीर्ति का गान करें ॥५॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे इन्द्र ! वरस्य=श्रेष्ठस्य कर्मणः। यज्यवः=यष्टारः कर्तारः ऋत्विजः। स्वाहाशब्दमुच्चार्य्य। ते=तव। क्रतुम्=कर्म। अनु=अनुक्रमेण। नु=क्षिप्रम्। आद्+उ= अनन्तरम्। अनूषत=स्तुवन्ति। अर्काः=लोकेषु अर्चनीयास्ते ऋत्विजः। गोत्रस्य=गोरक्षकस्य= पृथिवीपालकस्य तव। दावने=प्राप्तये। श्वात्रम्=शीघ्रमेव। अनूषत ॥५॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

अस्य᳓ वृ᳓ष्णो विओ᳓दन
उरु᳓ क्रमिष्ट जीव᳓से
य᳓वं न᳓ पश्व᳓ आ᳓ ददे

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
asyá ← ayám (pronoun)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vŕ̥ṣṇaḥ ← vŕ̥ṣan- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

vyódane ← vyódana- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

jīváse ← √jīv- (root)
{case:DAT, number:SG}

kramiṣṭa ← √kramⁱ- (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:MED}

urú ← urú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

ā́ ← ā́ (invariable)

dade ← √dā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:IND, tense:PRF, voice:MED}

ná ← ná (invariable)

paśváḥ ← paśú- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

yávam ← yáva- (nominal stem)
{case:ACC, gender:M, number:SG}

अ॒स्य । वृष्णः॑ । वि॒ऽओद॑ने । उ॒रु । क्र॒मि॒ष्ट॒ । जी॒वसे॑ ।
यव॑म् । न । प॒श्वः । आ । द॒दे॒ ॥

• asya ← idam
• [noun], genitive, singular, masculine
• “this; he,she,it (pers. pron.); here.”

• vṛṣṇo ← vṛṣṇaḥ ← vṛṣan
• [noun], genitive, singular, masculine
• “bull; Indra; stallion; Vṛṣan; man.”

• vyodana ← vi
• [adverb]
• “apart; away; away.”

• vyodana ← odane ← odana
• [noun], locative, singular, masculine
• “boiled rice; porridge; odana [word]; soft diet.”

• uru
• [noun], accusative, singular, neuter
• “wide; broad; great; uru [word]; much(a); excellent.”

• kramiṣṭa ← kram
• [verb], singular, Aorist inj. (proh.)
• “kram; step; go; continue; proceed; traverse; heat.”

• jīvase ← jīv
• [verb noun]
• “survive; be; exist; live on; dwell.”

• yavaṃ ← yavam ← yava
• [noun], accusative, singular, masculine
• “barley; yava; barleycorn; yava [word]; yava; yavakṣāra; grain.”

• na
• [adverb]
• “not; like; no; na [word].”

• paśva ← paśve ← paśu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “domestic animal; sacrificial animal; animal; cattle; Paśu; stupid; Paśu; herd; goat.”

• ā
• [adverb]
• “towards; ākāra; until; ā; since; according to; ā [suffix].”

• dade ← dā
• [verb], singular, Perfect indicative
• “give; add; perform; put; administer; fill into; give; ignite; put on; offer; use; fuel; pour; grant; feed; teach; construct; insert; drip; wrap; pay; hand over; lend; inflict; concentrate; sacrifice; splint; poultice; create.”

अस्य वृष्णः वर्षितुरिन्द्रस्य व्योदने विविधेऽन्ने लब्धे सति जीवसे जीवनाथ उरु विस्तीर्णं क्रमिष्ट पदनिधानं करोति सर्वो लोकः । अथवेन्द्रस्य स्वभूतेऽन्ने लब्धे लब्धव्ये वा सति पदन्यासं करोति । तथा कृत्वा यवं न पश्वः यवं पशव इव सर्वो जनः आ ददे आदत्ते स्तुतादस्मात् ॥

English translation:

“When the various sustenance, given by Indra, the showerer, is obtained, all men step over with widestrides for (dear) life; they receive it as cattle and barley.”

(Viṣṇu) strode widely to the rice porridge for this bull to live on.
(Indra) took it, as cattle do barley.

Pāda a contains a textual problem: whether to read the transmitted vyódana (-e [so Pp.] or -aḥ, out of sandhi) ‘moistening/moistener’) or to emend to vy òdaná (i.e., -é) ‘rice-porridge’, the food associated with the Emuṣa myth that is treated virtually only in this part of VIII (the odanám in 69.14; 77.6, 10). See Geldner and Oldenberg ad loc. I follow Geldner in the emendation; it is very difficult to make sense of the ‘moisten’ interpretation, and the rarity of odanám might have lead it to be changed.

In the published translation there should be an asterisk before “to the rice-porridge.”

At the o’erflowing of this Steer, boldly he strode for life, and took
Soma as cattle take their corn.

Er schritt weit aus nach dem Reisbrei, für diesen Bullen zum Leben. Er raffte ihn an sich wie Tiere die Gerste.

Beim Strömen dieses Stieres schritt er mächtig aus, zu stärken sich, Nahm ihn, wie Vieh das Gras verzehrt.

Когда забил ключом этот бык,
Он широко шагнул вперед, чтобы жить:
Он забрал его себе, как скот – ячмень.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

उसी का महत्त्व दिखलाया जाता है।

पदार्थान्वयभाषाः - (इन्द्रे) इसी परमात्मा में (विश्वानि+वीर्य्या) सर्व सामर्थ्य विद्यमान हैं, जो सामर्थ्य (कृतानि) पूर्व समय में दिखलाए गए और हो चुके हैं और (कर्त्वानि+च) कर्त्तव्य हैं, (अर्काः) अर्चनीय और माननीय आचार्य्यादिक (यम्) जिसको (अध्वरम्+विदुः) अहिंसक कृपालु और पूज्यतम समझते हैं ॥६॥

भावार्थभाषाः - सृष्टि आदि की रचना पूर्वकाल में हो चुकी है और कितने लोक-लोकान्तर अब भी बन रहे हैं और कितने अभी होनेवाले हैं, ये सब ही उसी का महत्त्व है, अतः उसी को गाओ ॥६॥

तस्यैव महत्त्वं प्रदर्श्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - अस्मिन्नेव इन्द्रे=परमात्मनि। विश्वानि=सर्वाणि। वीर्य्या=वीर्य्याणि=शक्तयः। विद्यन्ते। यानि वीर्य्याणि प्रागेव कृतानि=साधितानि। यानि चाग्रे कर्त्वानि=कर्त्तव्यानि वर्तन्ते। अर्काः=अर्चनीयाः। आचार्य्यादयः। यमध्वरम्=अहिंसकं पूज्यतमञ्च। विदुः=जानन्ति ॥६॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

त᳓द् द᳓धाना अवस्य᳓वो
युष्मा᳓भिर् द᳓क्षपितरः
स्या᳓म मरु᳓त्वतो वृधे᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
avasyávaḥ ← avasyú- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

dádhānāḥ ← √dhā- 1 (root)
{case:NOM, gender:M, number:PL, tense:PRS, voice:MED}

tát ← sá- ~ tá- (pronoun)
{case:NOM, gender:N, number:SG}

dákṣapitaraḥ ← dákṣapitar- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

yuṣmā́bhiḥ ← tvám (pronoun)
{case:INS, gender:M, number:PL}

marútvataḥ ← marútvant- (nominal stem)
{case:GEN, gender:M, number:SG}

syā́ma ← √as- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:OPT, tense:PRS, voice:ACT}

vr̥dhé ← vŕ̥dh- (nominal stem)
{case:DAT, gender:F, number:SG}

तत् । दधा॑नाः । अ॒व॒स्यवः॑ । यु॒ष्माभिः॑ । दक्ष॑ऽपितरः ।
स्याम॑ । म॒रुत्व॑तः । वृ॒धे ॥

• tad ← tat ← tad
• [noun], accusative, singular, neuter
• “this; he,she,it (pers. pron.); respective(a); that; nominative; then; particular(a); genitive; instrumental; accusative; there; tad [word]; dative; once; same.”

• dadhānā ← dadhānāḥ ← dhā
• [verb noun], nominative, plural
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• avasyavo ← avasyavaḥ ← avasyu
• [noun], nominative, plural, masculine
• “seeking protection; helpless.”

• yuṣmābhir ← yuṣmābhiḥ ← tvad
• [noun], instrumental, plural
• “you.”

• dakṣapitaraḥ ← dakṣa
• [noun], masculine
• “Dakṣa; ability; cock; fitness; will; purpose; disposition; cock.”

• dakṣapitaraḥ ← pitaraḥ ← pitṛ
• [noun], nominative, plural, masculine
• “father; Pitṛ; ancestor; parent; paternal ancestor; pitṛ [word]; forefather.”

• syāma ← as
• [verb], plural, Present optative
• “be; exist; become; originate; happen; result; be; dwell; be born; stay; be; equal; exist; transform.”

• marutvato ← marutvataḥ ← marutvant
• [noun], genitive, singular, masculine
• “Indra; marutvant [word].”

• vṛdhe ← vṛdh
• [verb noun]
• “increase; grow; vṛdh; increase; succeed; strengthen; grow up; spread.”

तत् स्तोत्रं दधानाः धारयन्तः अवस्यवः रक्षाकामा वयं हे ऋत्विजः युष्माभिः । सहिता इति वा योज्यम् । तादृशाः दक्षपितरः । दक्षोऽन्नम् । तस्य पितरः पालकाः स्वामिनः स्याम । किमर्थम् । मरुत्वतः मरुद्भिस्तद्वत इन्द्रस्य वृधे वर्धनाय यागाय ॥

English translation:

“Presenting our praise, and desiring protection, may we with you (O priests) be lords of food, to offersacrifice to (Indra) attended by the Maruts.”

Seeking help as we present this (praise hymn), through you (all) might we have skill as our father
for the strengthening of the one accompanied by the Maruts [=Indra].

Supplying ‘praise-hymn’ or the like as object of dádhānāḥ, which goes back to Sāyaṇa, is supported by VII.73.1 práti stómaṃ devayánto dádhānāḥ.

As Geldner points out yuṣmā́bhiḥ may refer either to the gods or to the other singers. On the basis of 11, I think the latter is more likely (so also Geldner), although note the gods in 12d.

Receiving this and craving help, we, who with you are Daksa’s sons,
Would fain exalt the Maruts’ Lord.

Indem wir schutzsuchend dieses Loblied darbringen, möchten wir durch euch Daksa zum Vater haben und dem Marutgebieter zur Erhebung dienen.

Empfangend hülfsbegierig dies von euch, o Dakschasöhne ihr, Sei’n hülfreich wir dem Marutherrn.

Жаждя помощи, создавая это (восхваление),
Благодаря вам мы хотим иметь
Дакшу отцом для усиления главы Марутов.

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• गायत्री
• षड्जः

उसके अनुग्रह को दिखलाते हैं।

पदार्थान्वयभाषाः - (यद्) जब-२ (पाञ्चजन्यया+विशा) समस्त मनुष्य जातियाँ अपने-अपने देश के पवित्र स्थानों में सम्मिलित हों (इन्द्रे) परमात्मा के निकट (घोषाः+असृक्षत) निज प्रार्थनाओं को सुनाती हैं, तब-तब वह देव (बर्हणा) स्वकीय महत्त्व से (अस्तृणात्) उनके विघ्नों को दूर कर देता है, क्योंकि वह (विपः) विशेषरूप से पालक है, (अर्य्यः) माननीय है और (मानस्य) पूजा का (क्षयः) निवासस्थान है ॥७॥

तस्यानुग्रहं दर्शयति।

पदार्थान्वयभाषाः - यद्=यदा-यदा। पाञ्चजन्यया=पञ्चजनेषु भवा पाञ्चजन्या। तया “निषदपञ्चमाश्चत्वारो वर्णाः पञ्चजनाः”। विशा=प्रजया। इन्द्रे=परमात्मनि। घोषाः=स्वस्ववाण्यः। असृक्षत=सृज्यन्ते=क्रियन्ते। तदा तदा स हीश्वरः। बर्हणा=स्वमहत्त्वेनैव। प्रजायाः। विघ्नान्। अस्तृणान्= दूरीकरोति। यतः। स विपः=विशेषेण पाता। अर्य्यः=पूज्यः। मानस्य=पूजायाश्च। क्षयः= निवासोऽस्तीति ॥७॥

• देवता - इन्द्रः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - गायत्री

ब᳓ळ् ऋत्वि᳓याय धा᳓मन
ऋ᳓क्वभिः शूर नोनुमः
जे᳓षामेन्द्र त्व᳓या युजा᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M

Morph
báṭ ← báṭ (invariable)

dhā́mne ← dhā́man- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

r̥tvíyāya ← r̥tvíya- (nominal stem)
{case:DAT, gender:N, number:SG}

nonumaḥ ← √nu- ~ nū- (root)
{number:PL, person:1, mood:IND, tense:PRS, voice:ACT}

ŕ̥kvabhiḥ ← ŕ̥kvan- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:PL}

śūra ← śū́ra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

indra ← índra- (nominal stem)
{case:VOC, gender:M, number:SG}

jéṣāma ← √ji- 1 (root)
{number:PL, person:1, mood:SBJV, tense:AOR, voice:ACT}

tváyā ← tvám (pronoun)
{case:INS, number:SG}

yujā́ ← yúj- (nominal stem)
{case:INS, gender:M, number:SG}

बट् । ऋ॒त्विया॑य । धाम्ने॑ । ऋक्व॑ऽभिः । शू॒र॒ । नो॒नु॒मः॒ ।
जेषा॑म । इ॒न्द्र॒ । त्वया॑ । यु॒जा ॥

• baﾱ ← baṭ
• [adverb]

• ṛtviyāya ← ṛtviya
• [noun], dative, singular, neuter
• “regular; punctual; timely.”

• dhāmna ← dhāmnaḥ ← dhāman
• [noun], genitive, singular, neuter
• “domain; dwelling; law; appearance; light; race; agreement; color; location.”

• ṛkvabhiḥ ← ṛkvan
• [noun], instrumental, plural, masculine
• “singing.”

• śūra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “hero; cock; śūra; Śūra; Vatica robusta; Plumbago zeylanica; warrior; hero; attacker; lentil; wild boar; lion; dog.”

• nonumaḥ ← nonāv ← √nū
• [verb], plural, Present indikative
• “bellow.”

• jeṣāmendra ← jeṣāma ← ji
• [verb], plural, Aorist conj./subj.
• “overcome; cure; win; conquer; control; win; succeed; remove; beat; govern; surpass; suppress.”

• jeṣāmendra ← indra
• [noun], vocative, singular, masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• tvayā ← tvad
• [noun], instrumental, singular
• “you.”

• yujā ← yuj
• [noun], instrumental, singular, masculine
• “ally; friend; pair; two; companion.”

बट् सत्यम् ऋत्वियाय ऋतौ भवाय । ऋतुशब्दो योगकालोपलक्षकः । यागकाले प्रादुर्भूताय धाम्ने कल्याणतेजसे तुभ्यं हे शूर इन्द्र ऋक्वभिः मन्त्रैः नोनुमः अतिशयेन स्तुमः । हे इन्द्र स्तुतेन त्वया युजा सहायभूतेन जेषाम जयेम शत्रून् ॥

English translation:

“Hero, by our hymns we offer praise to you, who appear at the time of sacrifice, and wear auspicioussplendour; with you as our ally may we conquer (our enemies).”

Yes indeed! through our chanters we cry out again and again for your establishment according to the ritual sequence, o champion.
Let us conquer with you as our yokemate, Indra.

Geldner takes ṛtvíyāya dhā́mane as referring to the Maruts (as the “pünktlichen Geschlechten” [timely race], a phrase that doesn’t make a lot of sense to me) or Indra. On the basis of V.48.1 priyā́ya dhā́mne … svákṣatrāya sváyavase “or the self-ruling, self-glorious one … for his own dear establishment,” I take this as referring to the establishment of Indra at the sacrifice, governed by the sacrificial order, which the singers are hoping for. This establishment is then stated as accomplished in 12c yáḥ … dhā́yi “who has been established …” ṛ́kvabhiḥ reminds us of the insistent arká of the 2nd tṛca (4c, 5c, 6c); the same verb √nu ‘cry out’ is repeated here, from 5c.

Yea, Hero, with the singers we sing.to the duly-coming Band.
Allied with tbee may we prevail.

Wahrlich dem pünktlichen Geschlechte schreien wir durch die Sänger zu, o Held: Wir wollen mit dir im Bunde siegen, Indra!

Fürwahr, o Held, wir stimmen ein mit Sängern in den heil’gen Brauch, Mit dir wird, Indra, Sieg uns sein.

В самом деле, о герой, мы приветствуем (голосами) певцов
Обычай регулярного жертвоприношения.
Мы хотим побеждать, о Индра, с тобою как с союзником!

• इन्द्र:
• प्रगाथः काण्वः
• निचृद्गायत्री
• षड्जः

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! (इयम्) हम लोगों से विधीयमान यह (अनुष्टुतिः) अनुकूल स्तुति (उ) निश्चय ही (ते) तेरी ही है, क्योंकि तू ही (तानि) उस-उस सृष्टिकरण पालन संहरण आदि (पौंस्या) जीवों के कल्याण के लिये वीर्य्य करता है। हे परेश ! तू ही (चक्रस्य+वर्तनिम्) सूर्य्य, चन्द्र, बृहस्पति आदि ग्रहों के चक्रों के मार्गों को (प्र+आवः) अच्छे प्रकार बचाता है ॥८॥

भावार्थभाषाः - इससे भगवान् शिक्षा देते हैं कि अन्यान्य देवों को छोड़ कर केवल ईश्वर को ही स्रष्टा, पाता, संहर्त्ता समझो और उसी की महती शक्ति को देख इसके निकट शिर झुकाओ ॥८॥

पदार्थान्वयभाषाः - हे ईश ! इयमु=अस्मिन् समये विधीयमाना खलु। अनुष्टुतिः=अनुकूला स्तुतिः। ते=तवैवास्ति। यतस्त्वमेव तानि-तानि सृष्टिकरणादीनि। पौंस्या=पौंस्यानि= पुरुषार्थानि वीर्य्याणि। चकृषे=करोषि। हे भगवन् ! त्वमेव। चक्रस्य=सूर्य्यादिग्रहाणां चक्रस्य। वर्तनिं=मार्गम्। प्रावः=प्रकर्षेण। अवसि=रक्षसि ॥८॥

• देवता - देवाः
• ऋषिः - प्रगाथः काण्वः
• छन्दः - त्रिष्टुप्

अस्मे᳓ रुद्रा᳓ मेह᳓ना प᳓र्वतासो
वृत्रह᳓त्ये भ᳓रहूतौ सजो᳓षाः
यः᳓ शं᳓सते स्तुवते᳓ धा᳓यि पज्र᳓
इ᳓न्द्रज्येष्ठा अस्माँ᳓ अवन्तु देवाः᳓

Strata
Archaic

Pāda-label
genre M
genre M
genre M
genre M

Morph
asmé ← ahám (pronoun)
{case:DAT, number:PL}

mehánā ← mehánā- (nominal stem)
{case:INS, gender:F, number:SG}

párvatāsaḥ ← párvata- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

rudrā́ ← rudrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:DU}

bhárahūtau ← bhárahūti- (nominal stem)
{case:LOC, gender:F, number:SG}

sajóṣāḥ ← sajóṣa- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

vr̥trahátye ← vr̥trahátya- (nominal stem)
{case:LOC, gender:N, number:SG}

dhā́yi ← √dhā- 1 (root)
{number:SG, person:3, mood:INJ, tense:AOR, voice:PASS}

pajráḥ ← pajrá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

śáṁsate ← √śaṁs- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

stuvaté ← √stu- (root)
{case:DAT, gender:M, number:SG, tense:PRS, voice:ACT}

yáḥ ← yá- (pronoun)
{case:NOM, gender:M, number:SG}

asmā́n ← ahám (pronoun)
{case:ACC, number:PL}

avantu ← √avⁱ- (root)
{number:PL, person:3, mood:IMP, tense:PRS, voice:ACT}

devā́ḥ ← devá- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

índrajyeṣṭhāḥ ← índrajyeṣṭha- (nominal stem)
{case:NOM, gender:M, number:PL}

अ॒स्मे इति॑ । रु॒द्राः । मे॒हना॑ । पर्व॑तासः । वृ॒त्र॒ऽहत्ये॑ । भर॑ऽहूतौ । स॒ऽजोषाः॑ ।
यः । शंस॑ते । स्तु॒व॒ते । धायि॑ । प॒ज्रः । इन्द्र॑ऽज्येष्ठाः । अ॒स्मान् । अ॒व॒न्तु॒ । दे॒वाः ॥

• asme ← mad
• [noun], locative, plural
• “I; mine.”

• rudrā ← rudrāḥ ← rudra
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Shiva; Rudra; eleven; rudra [word]; eleventh.”

• mehanā
• [adverb]

• parvatāso ← parvatāsaḥ ← parvata
• [noun], nominative, plural, masculine
• “mountain; Parvata; parvata [word]; Parvata; Parvata; rock; height.”

• vṛtrahatye ← vṛtra
• [noun], masculine
• “Vṛtra; vṛtra [word].”

• vṛtrahatye ← hatye ← hatya
• [noun], locative, singular, neuter
• “killing.”

• bharahūtau ← bhara
• [noun], masculine
• “battle; weight; foray; bhṛ; load.”

• bharahūtau ← hūtau ← hūti
• [noun], locative, singular, feminine
• “invocation.”

• sajoṣāḥ ← sajoṣa
• [noun], nominative, plural, masculine

• yaḥ ← yad
• [noun], nominative, singular, masculine
• “who; which; yat [pronoun].”

• śaṃsate ← śaṃs
• [verb noun], dative, singular
• “recommend; tell; praise; approve; communicate; recite; commend; bode; name; agree.”

• stuvate ← stu
• [verb noun], dative, singular
• “laud; praise; declare; stu.”

• dhāyi ← dhā
• [verb], singular, Aorist passive
• “put; give; cause; get; hold; make; provide; lend; wear; install; have; enter (a state); supply; hold; take; show.”

• pajra ← pajraḥ ← pajra
• [noun], nominative, singular, masculine
• “steadfast.”

• indrajyeṣṭhā ← indra
• [noun], masculine
• “Indra; leader; best; king; first; head; self; indra [word]; Indra; sapphire; fourteen; guru.”

• indrajyeṣṭhā ← jyeṣṭhāḥ ← jyeṣṭha
• [noun], nominative, plural, masculine
• “firstborn; best; first; excellent; highest; jyeṣṭha [word].”

• asmāṃ ← mad
• [noun], accusative, plural
• “I; mine.”

• avantu ← av
• [verb], plural, Present imperative
• “support; help; prefer; prefer; like.”

• devāḥ ← deva
• [noun], nominative, plural, masculine
• “Deva; Hindu deity; king; deity; Indra; deva [word]; God; Jina; Viśvedevās; mercury; natural phenomenon; gambling.”

अस्मे अस्मान् रुद्राः मेहना उदकसेचनयुक्ताः पर्वतासः मेघाश्च वृत्रहत्ये वृत्रहननसाधने भरहूतौ संग्रामाह्वाने सजोषाः अस्मत्समानप्रीतिश्च यः इन्द्रः शंसते शस्त्रं पठते स्तुवते स्तोत्रं कुर्वते च यजमानाय पज्रः बलवान् वेगवान् वा धायि गच्छति स इन्द्रश्चेमे इन्द्रज्येष्ठाः देवाः अस्मानवन्तु रक्षन्तु । अस्मानिति पूरणः । अथवैवं योज्यम् । रुद्रा रुद्रपुत्रा मेहना सेचनेन युक्ताः पर्वताः पर्वतसदृशाः पूरणवन्तः प्रीणनवन्तो वा ।’ पर्व पुनः पृणातेः प्रीणातेर्वा’ (निरु. १. २०) इति निरुक्तम् । वृत्रहत्ये भरहूतौ सजोषाः सजोषसः सहायभूता मरुतो देवा इन्द्रज्येष्ठा उक्तलक्षण इन्द्रश्चास्मानवन्त्विति ॥ ॥ ४३ ॥

English translation:

“The Rudras, the showering clouds, and (Indra) who rejoices with us in the battle-challenge which bringsVṛtra’s destruction, and who comes in his might to the reciter and singer of his praises– may these gods, withIndra at their head, protect us.”

Commentary by Sāyaṇa: Ṛgveda-bhāṣya

May the showering mountain-like (or filling, gratifying) Maruts, the sons of Rudra,allies in the battle-challenge which brings Vṛtra’s destruction; or, may the gods who shower wealth upon us, theRudras, and those who have stated festivals (parvataḥ), who are unanimous in the battle-challenge for thedestruction of Vṛtra– may these gods with Indra at their head protect us and him who recites or mutters thepraises, or having accusative ulated wealth, offers oblations

For us are the Rudras [=Maruts] in their profusion and the mountains of one accord at the Vr̥tra-smashing, where the call is “Carry
(the day)!”
The steadfast one who has been established for the praiser and
presser—with him, Indra, as their chief let the gods help us.

I have no idea what the mountains have to do with anything and why they and the Maruts should be in agreement. (Geldner takes sajóṣāḥ only with the mountains, but this doesn’t help.) Since there is in fact no overt ‘and’, it is possible that the Maruts are being referred to as mountains (“… the Rudras, ‘mountains’ in their profusion, are of one accord…”).

The relativization in cd is somewhat shifty: the yáḥ should refer to Indra, who is the first member of the compound in the main clause índrajyeṣṭhāḥ ‘having Indra as chief’.

With us are raining Rudras, clouds accordant in call to battle, at the death of Vrtra,

The strong assigned to him who sings and praises. May Gods with Indra at their head protect us.

Auf unserer Seite sind die Rudra´s bereitwillig, die Berge einträchtig in der Schlacht, bei dem Kampfruf. Mit Indra an der Spitze, der dem Lieder Vortragenden, dem Lobsingenden sich als treu bewährt hat, sollen uns die Götter beistehen!

Mit uns mögen in reicher Menge vereint sein die Rudra’s und die Berge in der Feindesschlacht beim Kampfgeschrei, und der [Indra], welcher, dem rufenden und preisenden sich kräftig erwies, und mit dem Indra an der Spitze mögen uns alle Götter hold sein.

С нами (находятся) Рудры в большом числе, горы,
Единодушные при убийстве Вритры, при шуме битвы.
Да помогут нам боги с Индрой во главе.
Который оказался надежным для прославителя (и) восхвалителя!

• देवाः
• प्रगाथः काण्वः
• त्रिष्टुप्
• धैवतः

पदार्थान्वयभाषाः - (अस्य+वृष्णोः) सर्वत्र प्रत्यक्ष के समान भासमान इस वर्षाकारी जगदीश्वर से (वि+ओदने) विविध प्रकार के अन्नों को पाकर यह जीवलोक (जीवसे) जीवन के लिये (उरु+क्रमिष्ट) वारंवार क्रीड़ा करता है, (न) जैसे (पश्वः) पशु (यवम्) वास को पाकर (आददे) आनन्द प्राप्त करते हैं ॥९॥

भावार्थभाषाः - इसका अभिप्राय यह है कि ईश्वर जीवलोक को बहुत अन्न देवें, जिससे इसमें उत्सव हो और ये प्राणी प्रसन्न हो उसकी कीर्ति गावें ॥९॥

पदार्थान्वयभाषाः - अस्य वृष्णोः=प्रत्यक्षादिव भासमानात्। वर्षितुरिन्द्रात्। अत्र पञ्चम्यर्थे षष्ठी। जनः। व्योदने=विविधे ओदने भोज्यद्रव्ये लब्धे सति। जीवसे=जीवनाय। उरु=बहु। क्रमिष्ट=भूयोभूयः क्रीडतीत्यर्थः। अत्र दृष्टान्तः, यवन्न=यथा यवं=घासं प्राप्य। पश्वः=पशवः। आददे=हर्षमाददते=गृह्णन्ति तद्वत् ॥९॥